Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 47, 21 November 1874 — La Hanau o ka Moi ma Honolulu. [ARTICLE]

La Hanau o ka Moi ma Honolulu.

0 ka la 16 o keia malama, oia ka Poakahi i hala, ua mulamaia ma Houolulu nei t me ka hoolohe ana i ke kahea a ke Kahina Kalaiaio» ; o ka puoi anaiao ko ka Moi Kalakaua mau makahiki he kanakolu kumamawala, a i ka mua hoi o Kooa mau makahiki ma ke Kalaunu o Hawaii nei.

Ua malaoia ae na anaina hni o Kawaiahao a me Kaumakapili, maloko o ka luakini o Kawaiahao, i ka hora 10.J o ke kakahiaka, a pela no hoi na aoao hoomana e ae ma keia kulanakaohale.

Ma kahora 12 awakea, ua weheia he anaina nui !loa maloko o Kawaiahao, i manawa no ka hoolohe ana i na haiolelo o ka la, oia o Rev. M. Kuaea, ka olelo aloha a ke Alii ka Moi, ka haiolelo a ka Mea Kiekie ke Alii W. P. Leleiohoku, a me ka haiōlelo a ka Mea Hanohano J. M. Kapena. Mamua aku, ua hoomakaukauia he wahi kiekie e ku mai ai e haiolelo a e noho ai hoi o na alii wale no o ka aina nei. Ua uhiia a paa ina Hae Kalaunu, a ma kahi awai uuku, ua uhiia kona alo i na launahele lipolipo o ka wao ; a iioko o ia wehi, ua ikeia aku ka hua palapala K e keokeo mai ana.

Mahope aku o ka awai, a mamua iho hoi o ka Papa Hiineni, ua kau ia ke kii o ka Moi, mo ka lei maile e papahi ana ame na hae kalaunu elua, e hele ana na poo a hui i ke kii.

Ūa hoonohoia hoi iluna o kahi e haiolelo ai, he ehiku wale no mau noho, a no na alii wale no oka aina. oke alakai hoi o keia la kanaka nui wale, oia no o ka Mea Hanohano J. Moanauli o keia kolanakaohale. Ma ka wa nae e hookomoia ana ka poe makaikai, a mamua ae hoi o ka hora 12, ua hiki mai la na kahili eono, a kukuluia no ma kahi i hookaawaleia no lakou.

Ma ka hora 12 ponoi, kuilua mai la na pu o na manuwa a me ko Ainahou, a mahope iki iho, hiki mai la ka Moi, ka Moiwahioe, ka Hooilina Alii, na Kama Aliiwahine, Liliu, Kapili, Keanolani a me ke Kamalei Haku Pauahi a me na ukali.

ī ko komo ana mai o ka oh&na alii i | ka puka, ua hoomaikai mai la ko anaina ma ke ku ana iluna, ua ulele mai la na puhi ohe i ka leo mele "Kamehamoha." Ua alakaiia ka Moi a me ka Ohana Alii e ka Peresidena o ka la, a hoonoho ia maluna o kahi kiekie e hiki ai i na na mea a pau ke ike aku. Ua huli pono mai ka Moi i ke anaina, a o Kana Moiwahine ma ka lima hema a me ua kaikuahine Aiii, Lilia a ma Pauahi ; a ma ka lima akau ka Hooilina Alii a me na Kama Aliiwahine, Keanolani ame Likelike. I ka pau ana o ka honehone a ka ohe, ua mele mai ka Papa Himeni a me ke anaina i ko mele "E ola ka Moi ike Akua," oia keia mau pauku mele : . 1 Ke mana man, Hoomaikai pomaikai, IkaMoi! Kiiu lima manae, Mnlama, kiai mai, 1 ko makoo Moi, E ola e t 2 Kn inoa kamahao E Kalakaoa e E ola mao I Lei oaoi o makoo, Mnliu aloha mai ; I koo Lahui oei E ola e I 3 Na ke 'Lii o oa 'Lii, £ poii i M01; No ka Lahui I £ mao ka e« oei 0 ke Aopooi Ou Ka makou puie nei E oia e I A pan ke niele ana, noho iho la na alii ilalo, a peia no hoi ke anaina. Eia na maka hanohano i hele ae : Na Mea Kiokie na Kuhina Kalaiaiua, ko na Aina e, Waiwai a me ke Kanawai, na Kanikela o na aupuni e mai, na maka hanohano o ka aina a me ka lehulehu, aohe i kana mai ka hewa i ka wai, ke hele la a "Le-i Kohala i ka nukn na kanaka." Ua ulua mai iloko o keia anaioa, naHawaii ka poe nona ka la, na kamalii Kula Sabati, na haole a me na aoo kanaka a p*n o na aina e nau Ua weheia na hana me ka pnle ana a Bov. M, Kuaea. A pan ka puie, ua me)e hou ia e ka Papa Hiineni ke mele makio iho: 1 N aaa mai • ka Haka 1 aa kaowa A« £ aol ako aei IKooahoooi. % Eaoai »»«ia «akoo 1 ka Mana Lani, £[oo»ao Koo ohaoe I ka aaao aawma, A peia ako.

A pau keia mele, alaila, ua hookuuia , mai ka ipn makani a Liamaomao, nona . ka inoa, "Wahiknpuniu" e ka haiolelo ; oka la, oia o Rev. M. Koaea. Aohe | mea mahalo ole, oa piha kela anaina i j ke kaao no ka maikai o kana olelo, a no J ke kupono o ka hakaia ana, a o ka la ia e hoai ai. Ame he mea la, ika makou hoohalike, ua pakeo ae keia i kana hai* olelo luhiīe. Ua maopopo, ke hele oei kooa kaulana ma ka haiolelo, a e pii mao ana hoi i kela ame keia wa. Ano ko makou makemake e lawa like ka lahui 1 ka ike i kana haiolelo, nolaila, ke pai nei makou malalo ia Wahikapuniu : "Ua nani no na mea a lehova i hana mai ai no kakou ; a ua lealea kakou ma* laila." Halelu 126 :3. He nui no na mea nani a lehova i hana mai ai no kakou, a ua iealea kakon malaila ; aka, aole e hiki ia'u ke hoike aku ia mau mea a pau, no ka mea, ua pokole ka manawa, a he nui na hana. O ka'u mea wale no e uhola ae ai imua o oukou i keia la, o ka heluhelu aku i na hana nani a lehova i hana mai ai no kakou, ma o na Moi la ana i hoonoho mai ai no keia lahui, mai ka Moi Kamehameha 1., a hiki i ka Moi Kalakaua I ; No ka mea, ua kahakahaia ia mau mea ma na hua nui a maopopo, ilo ko o ko kakou mau naau. E nana i na manao o ke Akua iloko o Kamehameha I. 1. I hookahi aupuni. 2. Aupuni pau ole. 3. Mamalahoa Kanawai. līe nui na'lii a me n& aupuni mamna aku o Kamehameha I. Kaua ako & kaua mai lakou, haunaele wale no, aohe malu iki; aike au o Kamehameha I, ke koa wiwo ole, ua nai oia i keia mau mokupuni, mai Hawaii o Keawe, a Kauai o Mano, a lilo i hookahi aupuni, a ua kapaia o ke Aūpuni Haw&ii.

A i mea e maluhia ai kona aupuni, ua kau iho la ia i ke kanawai, a i kapaia, "Mamalahoa Kanawai," oia no keia, "E iiele ka elemakule a moe i ke ala, E hele ka luahine a moe i ke ala, E hele ke keiki a moe i ke ala/' Ua hookoia keia kanawai a hiki i keia la ; a na ke kanawai o ke aupuni o ka malu i hooko loa i keia ; ua maluhia kakou a hiki i keia wa. laia e kaa ana i kona mai hope loa, ua noi aku na'lii iaia, "E Kalani, i hua na makou," "E Kalani, e haawi mai oe i hua na makou." 0 ke ano oia mea, 0 kana olelo kanoha. Aole nae oia i pane koke mai ; a no ka uluhua, pane mai la oia, "E oni wale no oukou i ka pono a'u i imi ai, aole e pau." O keia huaolelo ano nui, he wanana no ia mai ke Akua mai ; no ka mea, ua mau kona hookahi ana, a me ka maluhia, a pan na Kamehameha, a hiki hoii keia lalani Moi hou. E heluhelu hoi i kamanaoo ke Akua ma 0 Kamehameha II la : Eia ka huaolelo nui a maopopo lea. E ainoa ke aupuni. He pilikia nui loa ka aikapu i ka wa kahiko, aole ai pu ke kane me ka wahine, aohe e ho-a pu ia ka ai a ke kano me ka ka wahine. Ua kapu hoi na wahine i ka ai ana i kekahi mau mea ai; aka, ikeau 0 Kamehameha 11., ua weheia ia ponii, a ke ai pu nei kakou i keia wa ; ua pau ka iuhi a me ka inea o ia mau hana. E heluhelu hoi i na manao o ke Akua 1 i ke au o Kamehameha 111., ma na hua | maopopo ekolu : 1. No ke Akua ke aupuni. 2. I aupunipalapaia. 3. Aupuni Kumukanawai. Na K aahumanu i puana ae, "Ke haawe nei au i ke aupuni o a'u moopuna no ke Akua." Ua iawe pn o Kauikeaouli ia huaolelo, a ua pakui hou aku : "I aupuni paiapala ko'u aupuni." Mamuli o keia mau hua, ua hoolahaia ka pono Karistiano a me ka naauao a puni o Hawaii nei; ua kukuluia na halepule a me na halekula a puni ka aina. A i mea e hooiaio ioa a\ ka Moi Kamehameha 111 i kela maa hna, kukala ae | ia akea ae la oia, "0 ke alii pono, oia; ko'u nlii; oke kanaka pono, oia ko'u i kanaka." ! Ua hookoia ia olelo ; na hoonohoia ka poe pono a noonoo, mai Hawaii a Kanai; na hoomalnia ka aina a maluhia, aa lanakila ka pooo, a na pio ka hewa. M Ua malu ke knia aohe iele puoo." Oia ka makana a ke Akua, no ka haawi ana keia aupnni Nona, no ka mea, o ka maluhia a me ka pomaikai kona makemake. Aole oia wale no ka ke Akna makmna i haawi mai ai iaia. Oke «npnni knokoa kekahi, no ka mea, i ka hiki ana'ku o na Eiele noi kuokoa i na anpnni nni a naanao. Ua ninania mai no na man Elele nei, Ua naauao anei na kanaka, ana hnli Ika pono Karisttano ? Ua ae ia'ko, na hnli na*iii a me na kanaka i ka pooo a me ka aaanao, ba paiia na paiapala « me ka nopepa, na knkalaia na inakini a mena haUknla a pnni ka aina.

Ua hookumuia na ekaleaia ; pela i loaa ai ke kuokoa o keia aopuni. Eia kekahi ; ua kukuiuia ke aupnni Alii Moi, Aupuni Alii Kumokanawai. Ma ia Kumukanawai, ekolu inea kuleana iloko o ka aina, a ekolu no hoi mea mana e kau i ke kanawai ; oka Moi, o na'h'i a me na makaainana ; nolaiia, oa hookaawaleia ko ka Moi aina, ko na'lii ame ko na makaainana ; ma ke kuleana, ma ke ano alodio, ka mea a na kanaka e kaena nei, u 0 ko T u kuleana keia, a he mana ko'u ma ko'o koleaua, a e hana no au i ko'u makemake a pau ma keia wahi." E nana hoi i ka manao o ke Akua ma o Kamehameha IV ; la. Aole no he mau mea ano nui loa i hanaia iloko o kona au. E hoomanao nae kakou, he hooia lahui ka i hapaia eia, e nana i ka Halemai i kapaia, "KaHalemai Moiwahine." E malama ana ike ola oka la* hui. E nana i ke auo Kamehameha V., ma na hua maopopoelua : 1. Hoololi Kumukanawai. 2. Hookuonoono Aupuni. Aohe hoololi Kumukanawai noi e ae e like me ia ; ua hoololiia mai mua a hope, mai ka io aka iwi. oke ano noi nae o na hoololi, o ka hoemi i ka mana o na makaainana, a o ka hoopau i na inoa o na Kamehameha,a hoomaka hou he lalani Moi hou ; a ua hookoia i keia makahiki ma o ka Moi Kalakaua la. 17a hookuonoooo io oo oia i ke Aupuoi. Ke hoike mai la ka haie leta hoa. Ka hotcie a roe bate o na oihana Aupuni, a me na mea e ae he nui walo. Aole a'u mea e olelo oui ai oo Lanalilo, oo ka mea, o Kaoikeooli alua oo ia, oo ka mea, oa hooman oin i ke Kumukanawai a Kaoikeouli, a oa hiiio&i oui i ka hoomaoi mai Amenka mai. Ua hoike ae la ia. iko na aloha lahui ma kann painpaia hooihna, e hookaawale ana i $25.000 no ke kokua aoa i ka poe ilihoae. E hoomaopopo hoi i ka maoao o ke Akoa ma o ka Moi Kalakaua L 1. Hooula lahui. 2 Hooulu waiwai.

He niau haawioa paakiki ka ke Akua i hoala mai nei iloko o ko kakou Moi hou ; no ka mea, oa hooikaika mao na Moi 1 hala, e hooulu i ka lahui, • e hoopao i ke emi ana, aole no i hiki a hiki i keia wa. Ua hakilo ka poe kilo lahui, a me a'u pu hoi kekahi, aole oae i tke ia iloko o ke kau Ahaolelo 1 hala ae nei, kekahi kanawai e pili aoa ika hooula lahui. Ke nana Dei oa mea a pau, one ka nioau, M*bea la kahi e hiki ai ke hooulu i ka Uhui ; ke oleio nei ao, he oinau paakiki loa keia, o Wahikaponiu ka iooa, aia a naha ka poniu, alaila, loaa ka haina. Aole i ka Moi ke ola o ka lahui, aia no ia kakou, o ka waoana ka ka Moi, a 0 ka hooko ka kakou. E like me ka olelo, "E'malama i ka leo oke 'l'i, o haule ika lepo." Pela wale no e ulu ai ; o ka waoana ka ka Moi, o ka hooko ka kakoo, ma ka oalama ana o ua makua i ka lakoo mao keiki ma ka hale, aoie e hookoa wale aku e hele wale 1 ke ao a me ka po, a pau i ka iole ; auhea aoanei ka anoano e hooulu ai i ka lahoi ? 0 ka maluhia 0 oa keiki, oia ke ola o ka aiūa.

Eia hoi, ke makaokao nei kokakou Moi, e haalele mai iko kakoo aioa, oo ka imi ana i ka pono a me ka pomaikai 0 kooa lahui. Ea, luaole kona aloha ! Owai kooa !ike iwaena ona Moi i hala ae nei ? Hookahi ona mea like o ka Haku l2su Kristo. Ua haalele oia i kooa Makua, kona aupuoi nani, na boa hemolele, a ibo mai 1 keia ao ino, e ioai i mea e ola'i oa uhaoe o kaoaka. Pela ko kakoo Moi e haalele oei i kooa aopuoi, kooa ohaoa a me ka lahui, a e holo ako ana i ka moaoa kai lipolipo, a i kela aioa palahalaha e iml i ke kuikahi paoailike, ka mea i hoio ia i na Moi i hala ae oei, aole oao i loaa. He mea oui kaoa e imi nei, i loaa i na mahiko ke ola, a me ka mahi lai.«i ( a me ! oa hana e waiwai ai ka aioa, a poe kalepa : aia a ola keia mao oihaua, ahila, loaa i ka lahui ka waiwai, aia hoi a waiwai ka lahui, alaiia, waiwai ke aopuoi. 0 ka holomaa o oa oihana koloko, oia ka ohaoe oka aioa. I keia wa oa emi ka waiwai o oa kumo waiwai koloko, 00 ka oui o ke doke ma Amehka, ko kakoo Makeke kuke. O ka beie aaa o ko kakoo MOl oo ke ola o keia laboi t oa like ao la me oa aumakoa i make kahiko, e hoihoi mai aoa i ka ohaoe o kooa poe, e bete ako aua e lele i ka leioa a ka ohaoe. NoUila, e o'a boa makaaioaoa, ke paipai ako nei ao ia ookoo, me ka nioao ako. loa pela ka oaoi o Oa mea a leh«va i haaa »®ai ai 00 kakon, pehea kakoa e haaa aka ai >aia ? 1 £ haawi ia kakoo ihe I aikai ala, i ke kioo a me ka ohaoe, i mealala, olooio, i oialio mai kela I ka kakoo mao pole a me kā kakou aMlia aoa 00 ka M<*t Kalakaaa. 3 £ kaa leo ako kakoo i oa laai, e kiai, e malama, • alakai, a e hoopomaikai i ka Moi aqm kaaa hoakai. E kaooha ako ia Kenaiki a me Keaoka. e lawe ako ia Kalaai, a hoopae aka i aela aiaa oai a palakaiaha. 3 £ ooi ako i ka Makoa Maoa L»oa, e

hookaakaa mai i ks oaao o ka Mo», e ike i ke Ak«», k« Maku» o«o» e kiai 1 oialama iaia i keia hoakai aoo out i oa mioa e, * e hoihoi maluhia mai iaia i o kakou oei.'' liuko o ka wa e kaaailioia aoa keia bai* olelo, oa ikeia aku ka piha o ke aoaina i ka olioli ma ka paipai lima aoa. A pao keia haiolelo, oa mele »a e ka Pa* p« Himeoi ke «nele "Kamehameha," oia keia: 1 Hawaii Poooi N»oh i koo Moi Ka Lani Alii Ke 'Lii. Hn :—Makna Laoi e KIMeHAMEHAe Na kaua i palo Me ka Ihe. 2 Hawaii Ponoi Naoa i oa 'Lii Na pua kao muli, Na pokii. Hui :—Makua, &c., &c. 3 Hawaii Poooi E ka Lahui e O kau haoa ooi E u-i e. Hoi:—Makua, &c., &c. A pau keia mele me ka maikai mai oa puokaoi mai o ka papa himeoi, alaila, ko ae la ka Moi a keehi mai la imoa he kapuai paha, hoopoka mai la i kana olelo aloha. Ua kamailio ka Moi me ke akahele ame ka nui pono o k'a leo e lawa ai ke aoaioa. Ua hakuia 00 hoi oa olelo me ka hoalohaloha. Iko makoo ike, o kaoa haiolelo maikai loa keia imoa 0 ke aoaioa, aohe ona like mamoa ako. Ua hoike mai na poowai Hawaii oiaio i ka makemake, ma ke u maoli mai no a me ka hehihehi » me ka paipai o oa lima. No ko makoo inakemake noi, ke pai iho nei makou malalo iho :

" Aloha OUKOU : Ua lawe mai au i keia la, oia hoi kuu la hanau, i la hoomaikai i ka Mea Mana, no na pomaikai 0 ko kakou ola kino a kokoke i ka puni o keia makahiki. A ano ka mea hoi, ke kokoke mai nei ka manawa o Ko'u holo ana aku i na aina e, e imi i ka pomaikai o na hana nui a ko kakou aupuni; na puili ae au i keia wa, e hai aku i Ko'u aloha ia oukou e na makaainana. Ke hele nei au e hooko aka i ka mea a ke kan Ahaolelo i hooholo iho nei. He mea mau iloko o na moolelo kahiko o na aupuui a meko keia wa no hoi, ke kaahele ana o na Aimoku iloko o kekahi mau aupuni e aku, e imi ana no i pomaikai lahui iho. Ua maopopo i ka poe Kalaiaina noiau a pau, ke ole kakou e paeli koke i ka pomaikai o na mahiko, alaila, e wi ana ka aina, me ka ukaliia e na poino he nui; aia a loaa ke Kuikahi Panai Like, ka hoaie ana i ke dala, 0 kekahi kumu no ia nana e kokua nui mai ia kakou i ka hooulo ana i ka lahui, ka mea e kau nuiia nei. Ma ka hooulu ana i ka lahui, ke hooko nei au ma na mea e hiki ana la'u ma Ko'u aoao, a ua koe ka oukou e hooko aku ai. Ma keia huakai A'u ehelenei, ua waihoia mai ma ka lokomakai o ke aupuni 0 Amenka Huipaia, i kona moku aupuni, e alo aku la'u a me O'u nkali. Nolaila, e O'u makaainana aloha, o ko ookou akoakoa ana mai nei i keia la, e hoomaikai i ka Mea Maoa Loa, ao na pomaikai 1 loaa mai laia mai, e lawe ana Au i ka oukou mau alana, i hoa hale pu me A'u ma ke ala. Ke hele nei Au, a ke waiho nei i ki hooponopono ana o ke anpooi i Koo kai-! kaina i aioha nsi ia; a ke lana oei Ko 7 q maoao, e hiki ana iaia ke lawelawe i ka oihina koikoi A'o e hooili aku oei maluoa ooa, oia hoi ka pono o ke aoponi • me ka hoomalnhia o ka lahui. E ike oukou iaia, e like me ko ookon ike ana mai la'u, a me Ka'u Moiwahine, a me Ko'u mau kaiknahlne, me Ko'n ohana a me na Alii. He mea aiko nni no ko Ko'u haalele ana iho i ka aina nei, a hele aku i na ale kupikipikio o ka moana, me ka haalele ana iho i Ka'u wahine a me Ko*u ohana, • me oukou e na makaainana." Mahope o keia kaiolalo maloaa te, he hūa«as aa na Kaiaa&i Kola Sabiti i me\9

mii me n» )«o ••ik.i, i k» «•■•eni "l«i Keae" AUiU, o* kokuiio k» oleio iloh* • kt Moi e Koo» Pokii AUi, o»n» i hoopuk» m&i i kekihi 0040 «anao nuik®t eko ai i k* o«i iloko o ka mtnto ok» poe i lohe. He h»iolclo loini k»ni, aki. oo ke keeoa ole, ua waihoia. Pao kei*, o« olele ma? kt poe pehi oho mt ke tnele ®o* me o» leo hooehooe i ke» k»hi raele i hooa»»ktokaoit no io wo« AU»U, oa haiolelo mai ke Kii»in« Kapeoa e kokua too i ko k* Moi mioao. A pau kane, aUila, oa ko ke aooio» a pau iluoa, a mele boi i ke "Mele Hawaii" o ke AUi Lilia i haka »i, «hi k® maikai a me ka oaoea i k» hoolohe ftka. Ua hookuo ia oa hana me ka pole hope a Rev. M. Koae».