Ke Aloha Aina, Volume II, Number 24, 13 June 1896 — He Moolelo -NO KA- HOOKUMUIA ANA O HAWAII [ARTICLE]

He Moolelo -NO KA- HOOKUMUIA ANA O HAWAII

; 11 kakauia a hooponoponoia e Ret. J. i .*¥■> Pokuea, mamuli oka Moolel« [ Hawaii i paiia rpa Lahaioaluna i j ka M. H. 1838, aua paiia a boo- | pnopooo ia ma ka Haiepai Pala- | pala Aapuni m* Hoooiula 1858. „ A peuei noieen makahiki i oleloia ! nona: Ikawa 1 hele ai o fce akoa pfta ni, a o kaoa mau ano haiia le*!ea oia ke kuikui, ka loulou.ka 0-0 ibe,kahocuhonu a me kekahi oau haoa lealea e ae i kupono 1 keia wahi akua ke hana. A i kona vae UI9 ana ma »ba©a o ka lealea, poloh iko ia koea mau ka~ naka t a kii wale aku, a i ko hai npla ai e huhuki ai, ka nala, ke kaJo, a kii pa aku i ka puaa a lawe mai <a(Mina, **:; moaa me ka^elehu.* Aike ua wahi akua. oei, bi tH» fri ai a me ka i'a a koaa poe kanaka, Siaila, hoomaka aku la no oia i nn lealea, pela oia e hana ai ina haaa lealea a puni kt mokupuni ana e hele ai O keia poe knnaka aae e heie pu nei ma ia. oia no na kaoaka puni leaiea. I ka maaawa e hele neī oua #afei akua paani aei, a puai lealea no hoi, a kolohe ne hoi, a hiki ole oia ke heie no kamaloeloe loa paha, alaiia, o ka hoomaka ao ia • na kanaka ooa e kauo •aliloae la ia paani ana a lakou be mea lealea loa na lakou, aka hoi i na hiki ole ua wahi akua nei i kona j >oe kanaka ma keia huki ana, hoomaka iho I9 ua wahi aku nei e hohn, a kauoha aku la oia i na akoa a pau e bele e kauo iaia. I ke kau« ana o keia ooe akua i hi akua a loaa i kekahi o ka minM huhu, alaila, oia ka wt e be--1« mai ai o ke akua makahiki o Loeo koaa inoa. I kona ana auu e kaaiAuu, «1«. ila, hahai n« na v kanaka he nui i keia akua, no*ka mea, oia ao ke Akm nui, a oia ke kumu o ka hahai aaa • aa kaaaka be oui, ao ka mm no M> na keia akui i hooknpu na puaU nm Hawaii. Hooku{>u ka ai ak»ka pm oka waiwai, aiaila, horkamte lnt «a v akua la, a o ke koena *ibo no m kjtta~ ka ia. A pela mau aku w> ka Imhmi abfr Hala hope a« la keia poaii aa aka ana oka haea mau m 0 ka

kookupu o na waiwai be oui, a 0 ka mcdc« e hookupu ole aaa kena ae la ua akua nei i kōaa poe kaaaka e hao» a o k* h>n ia no ia i na waiwai o aa - '■ ""'i * n sa kaaaka o ia aina. 0 ka ai 4 ulu aaa, o ka puaa e hoio aaa, o na aaanu e kau ana i ka haka, 0 ■a kuiaa kapa, ka malo, ka pa-u, ka moena, na umeke poi, na paipu, ka —ipukai laau a me na ipukai pohue i ha» na pawehe la a ahu ka pani», o kela 0 keia waiwai oka n<sbo ana oka hale, pau loa la i ka hao ia eua wahi akaa kolohe oei e Looo a me kooa poe kaaaka. A pela mau ka haoa a keia akua a me ke aa poe kanaka o ka hao waU • - ko hai mau pooo waiwai a p«ai ka m«. kapuai i ka bek ia e lakou. A i ka pau aaa o ka lakou hao ana, alaila, hoopuka ae la lakou i ka lakou oleio kaeaa. "Ua kiki n« ko lakoa lealea ana tn< ka apa ana, o Hawaii ka b«t keia be moku nui." 1 ko lakou bo*ki ana 1 ka lakou m<tu ieaiea, alaiia, hoi aku ia o Lono a koaa wahi noho, noho iho la ou i kooa kapu aole ike hou na kanaka iaia, a o aa kahuna, • iakou ka ike aku kia. J ka hoea aoa mai o ka la 1 0 Leao, aiaila, kapu loa i na m«a a pau. A haia ae ia, aiaila ooa, a hele aku na kane a aeoa wahiae i ka hiuwa* ao ka hooaaaemae ana i k« iakou kapu ao k* iakou baku a akua n« hoi. oia o Leno. 1 ka pau ana o ko lakoa koooaaeaaae aaa maloko o ka wai, aiula, boi aku kela mea keia mea a hiki ma ka haie, bume «a kane ika malo a ku kapuai» a o sa wahine hoi kakaa 1 ka pa-u Ouhoiowai Oiaa, a oia iho U ka bana o la i hai ia ae la malona. Pela «o hoi ko Kane la, a hiki no boi 1 keaa la e kapu ai, aiaiia, ao ho kapu koaa poe kanaka, a haia aa la kapw 0 a«ao akua la, aiafla, hoi aku la a aobo maiok« • ka heiau, aiaila, booloiu i ka maiie, ka leie. ka palai a me wehi o ka aahele, aiaila, hoomaki oa iaa« akaa nei i ke laua luhi • ke kaapn ni hele aaa a puni ka «&okupuni, alaila, kau ka paaa, ka i'a, ka uaia ka niu ma luaa o ka beiau kahi a iaua e aobo aoa. Peia ibo la ka laua hana a hiki i ka pau ana o ka makahiki o Haiiaii nei. S0 NA HAMA LKALKA. O*ko Hawaii nei noho ana o ka poe kahiko o keia iahui ika wa 1 haia aku ia, be nui na bana e lealea ai ko lakou a«bo aaa, • na kane a me aa -vahtne, a o na keiki pu ao hoi kekaki e haoa m i n» bana e laalea ai ko lakou noho aaa. A ua hookolo loa mai no ka lakou mau aoo haaa iealea a hoohauali mam» a ioaa mai ia kakou i keia wa, aua ike 00 paha kekahi poe o kakou 1 kekahl mau i hana ia e lakou. ! A ma keia mi»a aka paha auaoeu e j aalo aku na paha ia mau ano haaa a pee a naio loa. Eia ih« ua mau bma lealea aia i ba«a ia e ka p«e o ka wa kahiko. O ke kukini, ka hakoko, ke kulakola'i, ka ka ieiekoaii, ka lelepinao, ka mokomoke, ka maika, ka leiekawa, ke puhenehene, ka ume a me ke kulu ma ka po. O ka heenalu maloko o ke kai, ke kilu, ka honuhonu, ka hanuhanu, a me ka huia, ame ka «ma, a he nui waie aku paha na hana leaiea a ka poe kahiko.

Eia ibo «0 ktit m« mo hMn » k* poe kabik«» e paaoi ai me ka laalea sa ko lakoa maaaa O ka Hw a me U oia Ibc a lakoa e .kaua ai uaa ke aoo pa~ aoi lealea wak no, aka nae, 2 kekahi wa, e loaa ana no ina ulia o ka aaaoawa. He kaua pohaku kekahi, be kaua hua Nooi, ahe kaua ipu no hoi ke~ kahi, a o keia mu haaa lealea a paa lot i hnahana ia a lakon. ua lfm ia m kekahi poe e bkou i ka popiiilūa ma ia hau ana. , * • NO U PUUHONWA.. ! . Ua olak» ia ka puuhaaua raa ko Kawaii oei nobo aoa kahiko' ma keia Paeaioa, be w«bi ia e loaa ai o ka aaaha o aa pie, a e pakde oaai ai mai loko mai o kamake oke kanaka, a peaei ka hoomaopopo aaa • keia. O ka mea pepehi kaaaka. ka a>oekolohe, ke maopopo ko iakou hewa, a ualilo i pio, a «.ke pio naaioko o ke kahua kaua, ao nā pio eae paha i holo aku a komo i kahi i k«paia, ka Puuboei»a, o ko lakou pakele oo ia mai ka make aai, aole be mpoa e ae aaea e kii aku a pēpehi wale iho, oiai*; ua kao ia ke kanawai p«a loa, a oai hooknwale» ka Puuhooaa e aa lii a me aa kaouoa oka aaaknpaaa, a peia oo a puDt ka Peeaioa o Hawaii oei, i wabi e ola ai aa ke kaaaka lawehala mai *a make ae, a ea hookaawaie ia ao boi aia keia a aoe keia mokapuai a pum] keia Paeaiaa. OkahaleaKeawe, ota ka Puuhooua kaulaoa loa, a he kahua akea maikai kooa, a ua pa la i ka pa pokaku kiekie,, a be huiaa ba loa ke aao a 119 aoaaa ka loa, 67 aoaoa ka laula, b« 3 aoaoa ke kiekie, *me ka hapa aaana ka manoaoaa o ka pa pohaku. Maluaa ae a ua pehaku oei, ua kau i ia na kii he aui, a amloko o ka pa, eko- j lu aaau beiaa, he* 21 aaaaa ka ioa 0 kdkahi he&u, a be uaai hoi aaaaa ka i kula, a a kooa kiekk 1 me ka hapa aoaaa oo ia. Ua olelo ia ao ka wa i kukulu ia ai 0 keia puuhoaua ma ke kau o Keawe e aoho aoa„ a aoailaUa mai kona īooa, ka Haie o Keawe. A pela ao hoi ka puuhooua ma Waipio, ma ka raokupuni o Hawaii laua eiua. Maloko e keia puuhonua o ka Hale a Keawe be ekolu mau heiau. He 21 anana ka loa • kekahi betau, a be 10 aoaaa kona laula, a o kooa kiekie 1 me ka hapa aaaaa ia. Ma ka oaokupuni • Maui ka Puuhoaua • Lahaina/o Oiawalu, a o Puupoupaa ma Wa&ee kekahi. Ma ka mokupuni 0 «loioka} ka Puuhouua • Kakwaha, a me Mapulehu, a sae keb pue ma ke kuahiwi 0 Molokai, o Oiokui kona iaoa. Ma ka mokupuni cr Kagai ka Puuhoaua o Keoneakahaamalaihi am Waimea a me Maaa ame na aiaa e pili i ana raa ka aoao aM Kona, a o Waihia ka Puuheaua ma Puaa, Haaielea a me na paii ma ka aoaa Koolau o Kauai. N0 NA BSIAU. O ke kukulu aaa ina Heiau, b« hana ia i maa ina 'Lii a me na kanaka o keia Paeaioa ika wa kahiko. Aoie nae he like loa oke aao ona heiea i haaa ia e lakou. He okoa ka na 'LH a he okoa ao boi ka aa kanaka heka e haaa ai, heoui ka oa 'Lii, a be uuke ibo ka ke kaaaka.

I«ta e kokolai» ana ka Heiau a** kftbdtti, t» Kuula ia, a be Ko-a kekahi moe, a ioe aaa ke kula, he Pohaku okaiie ia. I ka pii aaa o na 'Lii ame na kanaka e oki ma taau, o ke Kahuna ka mea nana e knhikuhi ina -Lii, a nana 'Lii hoi e oWe ina kanaka e oki i ka laan. A hiki •« kanaka ma ke kumu e ka laao, alaila, hoomoe i ka puaa, ka i'a ola, ka-oiu. a me ka aahu, «laila, moki» ka laau, kano i kai na kanaka, make ke kanaka i ioaa ka lawehala ma aa la. ] Kukuiu ia ka Pouomanu, oia ka pou o ke kihi o ka hale ma ka aoao o ke i kuao ka ka!c. : 1 ka ako ana 0 na kanaka a f«a ka j Hetau,*alaila t hana ia ka nnu, oia kahi e kau ai i ka iele 0 ke'Lii. ! "Ko na kanaka Heiau hoi, ke hana lakou, be pa pohaku poepoe maikai no, a o kahi o ke Akua e kau ai, ua hookiekie ia, & ua w«hi ia mer ka aahu ulauia, a i keokeo paha. O kahi e noho 8i o kekanaka e mohai aku ai i ke Akua, ua hoohaakaaia ia wahl Ina ua ia ke kanaka i ka hewa nui, aleila, hele oiaaaaiok«o ka Heiau e mohai ai i ke Akua i ka aeao. ka i'a ula a -rt ka puaa. A penei ka pule mohai ana: Eia ke fi e ke Akua e Kanehekili, e Kanewahilani, e Kuawelanuimakaehaikalaai, e Kaneikapuahiohio, Kaneikokola, o Kanewahilani, 0 Kaneholopali, o Kaaeku. o Kaneiele, • Kaneikokola. o Kanepaina, 0 Kane, 0 Kanai<a, amama wale ka'u puie ua noa. Eia na waiwai i mokai la aku ia nau e ke Akua, a e ola ka'u pulapula a kam koo, a palaiauhaie, kolopupe, a ka i ko ko o kau ola ka hoi ia la e kuu Akua, 0 ka aa Alii Heiau hoi, penei ka hana ana. I ke kukulu ia ana a paa ka heiau, oiai, ke Heiau nui ae la, ua kapaia o waho ioa 0 ka heiau, bt Kipspa, a maloko mai, L ua kapau o Kailiiii. A maioko mai o Kaiinli, ua kapaia o Kamana, oia no hoi Kapaehumu, ua kapaia la 0 Kamov oia kaki o ke Alii a me ke Kahuna e noho ai a ina oihana hana i manaoia e ke 'Ui me ke kahuoa no ka mohai i ke Akua, a ua kapaia kela wahi o ke anuu. Ma ke ahiahi o k» la 1 mapaoia no ka hana a ke 'Lii a ae kona kahuna, e komo mua ke 'Ln maloko e ka heian e noho ai, a 1 ke ke 'Lii komo aaa, ua kapu loa īa ka heiau i keia wa, maalo no ke kanaka, he make no kona vku hoopai. v'] | I keia wa o ke Lii 1 kooao ai maloko o ka heiau, omi ka wa e ku,ai o ka Aha | 0 ke Alii, a i ke ka-i ana o ka Aha, oia ka wa 01 loa aku o ke kapu o ka heiae a 'e »0 ke kanaka, anke, a'e no hoi ka | Ilio, aaake, kasi ka maau hewa, a pono! 'ole ke ka-i ana o k* Aks. i Aka hoi, i hoioiea ke k*> i ana 0 ka Aha, alaila, oiikan a ke Kakuna t] 1 naoe ai iiaio a naaa aku i ka lani i oa oulio ka pono a ire ,ka ole 0 na «ea e hiki mai ana.| 1 ko ke kahuna aaoa ana aku i ka iam a be paapu na aoao 1 pau • na kukulu o ka lani ina ao a ke hakahi£ka owaena, aole he mhi kau ao ia, alaiia, oielo ke kahuna i ke 'Lii» "a ka la apope e kapi-ai ka paakai. Na kou aoao ana paha ka lanakila, | " kela aoao mai paha, aoie he ma-

opopo oka iMi nena ka hee, nekou aku naha e kuu Lii, na keU aoeo mai ana paha ka bee ma ke kaua ana o ka la apopo. Ak hoi, i nana ke Kehuna abe «r*> paapo aaai kela aoao o ka iani i ke ao a he waiho wale keia 0 ka iani, alaila, oieio bou ke kakuaa peaei: Aole pono ke ō< te i ke kaaa, 0 'papapau auanei kou aoao e kon kaku a alii n« koi i ka eaake. I ke kapa heiaa aaa a aoa ae ia, a ioaa mai na ouli o ka poao e loaa ai o ka laaekila wa kooa aoao aaiima eke kahua kaua, aiaile, 0 ka' hde 00 ia i ke kahua kaua, a i «ake ke L'ii • keia aoao mai, alaila, ke pi'e ia m kaoielo ana o ka wa kahiko, aleiia, oū kawa e kai ia ai o ke Lii make a kau ia makina o ka lele. I kekau ia anao be Lii make ma ka lele. alaila, be puaa ma kela aoao ke«a aoao e kau pu ia ai, a o koea mao iima apo iho )a maluaa o kela mau puaa a e kau pu ala «se kona kiao make.