Ke Au Hou, Volume II, Number 4, 25 January 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HIAPA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELUA KE A'O IA ANA O KA-MIKI AME MA-KA'IOLE I NA Al A KA LUA —KA HIHIA ANA I KO-KO UPENA A MAKALII A NOHO I KAUPOKU HALE—KA PAKELE ANA Alaila, hea aku la ua moopuna kupanaha ala ma ke oli ana aku, penei— "O Ikuwa ka leo o ka hekili, Ikuwa ka leo o ke kai, Ikuwa ka leo o ka manu, Ikuwa ka leo o ka makani, Ikuwa ka leo o ka ino, Ikuwa ka leo o ke akua, Akua ka la ia Kona, O Ikuwa-ka-poha-koeleele." "Hoomaka iho la ke kupunawahine e uwe i na moopuna, a pau ka uwe ana, ninau iho la i na moopuna: "Auhea ke kupunawahine o olua?" "Aia no ke noho ala i ka iuiu i ka pohu lai a Ehu— "I ke kaomi a ke kehau o na kuahiwi ekolu, I ka hao a ka hau o Hanakaumalu, I ka onini pua i'a a ka ua i ke kai, Ke na-i ia mai la e ka makani Eka, I ka la'i kupolua i ka malie o Kona." Ninau hou iho la ua kupunawahine nei; "'Heaha keia huakai mama a kuu mau kama o ka hiki ana mai—O ke ala koo-u ko'eko'e?" "I kii mai nei maua ia Hoku-ula, Ke kanoa kapu lono makahiki, Ia Kalau-o-ke-Kahuli, Ka mauu kapu lono malama, I ke keiki manu a Hinawaikolii." "Aia ihea ka awa a ke kupunawahine o olua i kauoha ai ia olua e kii?" "Aia la ilalo o Waipio, i ka pali o Kaholokuaiwa— "I ka awa ililena i ka papa lohi o Apua, A kini o ke akua, A ka mano o ke akua, A ka lehu o ke akua e inu ai."

"Ka-haha! Pehea la ke kupunawahine o olua i manao ai e hoouna ia olua e kii i ka onohi o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po? "Po-kapu-poele-ka-po, O Ka-papai-aoa ke 'lii o ke akua." "A, ihea ka wai ana i kauoha ai ia olua e kii?" "I ka wai kapu a Kane ma laua o Kanaloa, i ka paepae kapu o ka Pohaku-a-Kane, ke na'i ia ala e ka ohu kakikepa, e ka uwahi noe a ka wahine o ka lua — O Pele Keahialoa i ka mole o ka honua, O Pele Keahialoa i ke kumu o ka lani.'' "Heaha la keia hana nui a ke kupunawahine o olua o ka hoouna ana ia olua e kii i ka awa a me ka wai a ke akua?" "I ailolo ai maua i na ike a pau a maua i a'o mai nei me ke kupunawahine o maua, a oia ke kumu o keia hoouna ia ana o maua e kii." "Ae, auhea olua e na moopuna, e hoailona aku au ia olua, a o ka mea o olua e hemo ai o "Kani-ka-wi ame Kanika-wa" oia o olua ke kii i ka awa, ka onohi maka o ke akua o— Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po, O Kapapa-i-a-oa, O kini, o ka lehu, o ka mano, O ka pukui o ke akua, O ka pihe a ke akua." Ia wa no ua luahine nei i wehe ae ai i ke ko-ko a hemo ka pu, a huki ae la i ka alihi, a lawe ae la i ke kanoa a me ka mauu a kau iluna o ka nuu o ka moena. "E kuu mau moopuna, eia ka hailona a'u ia olua e akaka ai ka mea o olua nana e kii ka maka o Lua-nuu-a-hanuu-poele." Hoomohala ae la ua luahine nei i ke ko-ko a kena mai la i na moopuna e lele iloko o ua ko-ko ala, a lele aku la no hoi ua mau moopuna nei. I na moopuna i lele ai iloko o ko-ko, oia ka wa i hului ae ai o Lanimamao i ka alihi o Kani-ka-wi a me Kani-ka«wa, a lele ana a pili i kaupoku

o ka hale e ua kupunawahine nei o laua, no ka lawalawa ana a paa i kaupoku o Hanalei a lewalewa iho na a-u ilalo, aohe mea nana e wehe e hemo ai. I ka wa a ke kupunawahine i hului ae ai a lele ua ko-ko kupua nei i kaupoku, oia no ka wa o Ka-Miki i hopu ae ai i ka alihi o ke koko e holo ae la e hookui a o ka paa no ia, aohe wahi e hemo ai, aohe aiwaiwa nana e wehe hou, koe wale no o Lanimamao. Ai ka holo ana aku o na piko ha-wele-lua o ua ko-ko nei e paa ka pu o ka huhui aho, ua hawele-lua iho la o Ka-Miki i ka piko o na alihi a paa loa iloko o ka poho lima o ua eueu ala, a ua hiki ole ua ko-ko nei ke paa i kaupoku o ka hale, a oia ka wa i owili mai ai na alu o ua koko nei, oia ka wa a Ka-Miki i huki ae ai i ka alihi o ke ko-ko a hemo a mohala ae la ka waha o ua ko-ko nei, a o ka hemo ae la no ia o ua mau keiki ala, a o na moopuna aiwaiwa hoi a Kauluhenui-hihikolo-i-uka. "E Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama e. Nui no ko makaala, ke koa, ka eleu ame ka miki. Nui ko ike, ke akamai, ka ikaika ame ke aho loa, a he oiaio, ina i hapa ko makaala, ko eleu, ko miki, ke koa, ka wiwoole ou e ka moopuna, a hapa hoi ko ike a me ko ikaika, ina aohe mea nana e wehe ia olua, a nolaila, ua ku ka hailona ia oe, nau e kii ka onohi o ilalo o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po ilalo o Waipio, a e noho ko kuaana i kauhlae nei a hoi mai oe." "E hewa paha auanei maua i ke kupunawahine o maua, a huhu mai i ko maua hele a ke alanui hoololi maua i ko maua mau kulana papa-ia-laka o ka nuu o Kahoihoi-na-Wakea?" "Aole ia e hoahewa mai, no ka mea, ua ike mai la no ua kupunawahine ala o olua, a ke mahalo ala oia ia olua i ka puhili ana o ka mana a me ka paa o Kani-ka-wi ame Kani-ka-wa. Akahi wale no a pahu'a ua ko-ko mana nei ia olua, mamuli o ka paa ana o na piko i ka paa ia iloko o ka poho o ko lima e ka moopuna, a oia ka mea i hookui ole ai, a ina i hui na piko, ina aohe olua e hemo, ina ua hoi hou olua e a'o, alaila, hele hou mai e kii ia Hoku-ula ame Kalau-o-ke-Kahuli. Oia no kona kumu i hoouna mua mai la ia olua e kii mai ia Hoku-ula, ke kanoa kapu lono makahiki a me Kalau-o-ke-Kahuli, ka mauu Kapu-lono-malama. "I hailona aku au ia olua, a o ka mea o olua e hemo ai ke koko—ka iewe o Muleiula, a Haumea-nui-a-ke-aiwaiwa i hului ai a lele i ka lewa, a kanuia i ka lepo ma ka puu o Puukuua, aia la i Maui. O Wakea la ua kane, O Papa o Walinuu ka wahine,

Hookauhua Papa i ka moku Hoiloli ia Maui, hanau o Maui-loa he moku I hanauia he Ololani, he Uilani, Uilani he Ikapalaumaewa, He nuu no Ololani, no Ku, no Lono, No Kane ma laua o Kanalo—a. "Ua kauoha mai ke kupunawahine o maua, maanei maua e kaawale ai, a o ko maua wahi e hui ai iluna o ka nu'a o ka moena o ka halau alii o ke kupunawahine o maua:" "E hoolohe mai e na moopuna a Lanimaomao, no ka mea, o ka'u mau hooponopono koe ia olua e na moopuna, ua pau aku la ka kela kupunawahine o olua, a o na pilikia ma ke ala na'u ia, no ka mea, ua hookuu ia mai olua e hele imua o'u, a oia ka'u i hoao a hoailona iho la ia olua e na kama a'u. Nolaila, e holo oe ilalo o Waipio a lawe mai i ka awa ai'na e ke akua a moe lelehu i ka ona ka onohi maka hoi o— "Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po." Ku ae la o Ka-Miki a maloeloe, kikookoo ae la na lima ame na wawae, a hoolono aku la o ka pane mai o Lani-kui-a-mamao e holo, alaila, holo. Noi mai la o Ma-Ka'iole, o laua like no ke holo ilalo o Waipio no ke kokua ana i kona pokii, hoole mai la ke kupunawahine, "aole, e hewa ane'i kaua i ko kupunawahine, a lilo mai auanei ia i mea no'u e huhu ia mai ai." Ia wa no a'oa'o mai la ua kupunawahine nei i na mea a pau loa ia Ka-Miki, a no ka mea, ua hilinai a paulele iho la ua kupunawahine nei i ke koa o ka moopuna, ka wiwo ole, ka miki, ka eleu, ka makaala, ka mama ame ke aholoa, a oia mau mea apau i hui puia me ka ike, ke akamai ame ke ano papalua nohoi o ua moopuna nei, aiwa loa aku koiala paulele: "E Ka-Miki, ka-ia ko mama a pau, ka-ia ko aho a puainawele, ka-ia ko ike i a'o ai a palenaole, ka-ia ko akamai e ka moopuna a puhili ka mano, kini, ka lehu o ke akua. E Ka-Miki, miki ia, makaala ia, eleu ia, hoolono ia, hoolohe ia, hakilo ia, a noii ia ka hauwalaau, ka hauwawa, ka haluku, ka owe, ka nehe, ka uwiuwi, ke koele ame ka wa o ka pihe ame ka hanehane a ke akua e kupinai la i ke kaulu o Haiwahine. "E holo oe, mai hoohalulu, mai hoowe, mai hookoele, aka, e nihi, e ku, e kiei, e halo, e hoolono, e makaala, e miki, e makaukau me ka palaka ole o ka hele ana. A i hiki oe e kuu moopuna i ka puu o Puaahuku e kiei la ia lalo o ka heiau o Pakaalana, a e nana iho la ia Waipio, ilaila nana aku oe i ka pali o Kaluahine, alaila, huli ae oe ma keia aoao a hele aku iloko o ka ohia ame ka naele o Kaauana.

"Aia ka awa la iloko o ka hokeo o Kapapaiaoa ka inoa, ka uluna ia o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po e moe la o kona poo, aohe mea nana e aa e kii a lawe, a he kahi wale no paha auanei oe e ka moopuna a Kauluhenuihihikolo-iuka. Aia la o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po ke noho la i ka piko o ka halau o kona halealii, aia iwaenakonu, a mawaho ae na lahui o ka mano, o kini, ka lehu, ka pukui o ke akua." Pau no ke kamailio ana a ua kupunawahine nei, o ke kena mai la no ia e holo, a o ka holo aku la no ia o Ka-Miki, elike me ka imo ana a ka maka, pela no ua eueu aiwaiwa luaole nei i oili pulelo aku ai a nalo aku la me ka ike ole ia. He lele wale no ka Ka-Miki, e hele la a hoea i ka naele o Mahiki, alaila, kikookoo ae la na lima o ua keiki nei, hoomohala aku la na wawae a ia pupuu a hoolei loa ana no ku ana keia iluna o Puaahuku, a ike aku la keia i ka nani o Waipio, aka, aole keia i ku iho malaila, huli ae la keia a lele aku la a ku iluna o Kaauana, a huli ae la a iho aku la a hoea i ka pali o Kaholokuaiwa, a ike aku la i ka halealii o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po, i kaulu o Hea-ke-Akua, e nana iho la ia lalo o Napoopoo, (i Waipio, aole i Kona.) Ia Ka-Miki e ku ala a nana i ka halau o ke alii o ke akua, o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po, ke ike la oia i na luna o ke akua, e poai la a puni ka halau alii. O kā mano o ke akua, kini o ke akua, ka lehu o ke akua, ame ke alii o lakou ua pau i ka hiamoe, a o ka luna nui ame na akua kiai oia wale no ka poe e ala nei. Aka, he mau lau ka nui o keia poe e kiai nei i ke kahua o ua poe eepa ala o ka naele o Mahiki. Ia wa no i kahea ae ai ua eueu nei ia Kaohu-kolomai-iluna-o-ka-laau, a o ka wa koke no ia o ka ohu i kokolo ae ai ma na pali o Waipio a puni, a uhi ia iho la ka halealii o ke Akua a paa e Ka-ohukolo-mai-iluna-o-ka-laau, a o ka lele aku la no ia o Ka-Miki a kuu iluna pono o kaupoku o ka halau o ke Akua. A wehe ae la keia i ka hulu o ka manu, oia ka mauu o keia hale i akoia ai a paa, a loaa iho la ko ianei puka e ike iho ai ia loko o ka hale kahi a kini, ka lehu ame ka mano o ke akua e kanoenoe ala i ka ona a ka awa kaulaau o ka uka o Paliuli. Ia ianei i nana iho ai ia loko o ka hale, ike iho la keia i ua alii nei o kini, ka lehu ame ka mano o ke akua malalo pono o ia nei, a ua kupono loa keia wahi ana i wehe ai i kahi a ua Luanuu-a-nuu-poele-ka-po e moe ana, a i ko ianei nana ana iho, he keu ke ano e o ke ano o keia poe, nunui a poopoo na maka, wiwi loihi ka a-i, ka lima, ke kino

na uha a hoea i na wawae, a he ku i'o no i ka hoo maka'uka'u e lia ai ka i'o o ke kanaka kino ola. E moe ana o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po iluna o kekahi hokeo nui ua paa i ka aha, a o ka wa no ia a ianei i lohe ae ai i ka hauwawa o ka pihe a na akua kiai, a ke lohe ala keia i ka owe, ka nehe, ka halulu o kapuai o ka lau o ke akua e holo ala iluna o na kaulu pali hoopaha'oha'o o ua aina ala "Maikai Waipio, He alo lua na pali." Lohe ae la keia i leo kahea o na luna nui o na akua, oia hoi o Hi-o a me Nana-nuu: Mu—e, Mu —a, Mu ho—i, Mu naa-naa Mu hoo-kikii , Mu hoolono-a-lono Mu ka—na—ka Mu hauna, Mu hono—a, O—i—a. Ia wa no i ala like mai ai kini, ka lehu ame ka mano o ke akua, ka pukui o ke akua, a pau nui aku la i ka puka iwaho a koe wale no o Luanuu-a-nuupoele-ka-po ame na akua kiai oia o Mu-ka a me Mu-ki, a o laua hoi na akua kukini mama a Luanuu-a-nuupoele. I ka pau loa ana o ke akua i ka puka iwaho a koe o Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po, o Mu-ka ame Mu-ki, oia no ka wa i ala ae ai o ua akua nei a he keu aku ka aa a nunui o na maka, a pela no hoi o Mu-ka ame Mu-ki, a he ku nohoi i ka hoomaka'uka'u. Aole nae he ike ae o ua lapuwale nui ala i ka kakou eueu e hoaiki iho la ma kaupoku o ka halealii ona, a oia no ka wa o ua Lua-nuu-a-nuu-poele-ka-po i kena aku ai i na kukini ana: "E Mu-ka, e holo oe a kiei aku ma o o ka pali o Molilele i Palahemo, a o oe hoi e Mu-ki, e holo oe a kiei iho i ka pali o Kaenamakaohue, i ka puka o Makanikahio, a holo aku oe a poai puni ae i Kapakai a hoea i Ka-hua a malaila ae oe a hiki i Kalinaopelu i Kanihu a pii aku i na puu o Anahulu a kau iho oe i ka hoailona ilaila, i ka unuunu a ke akua ia kapu-ko-mola. Malaila poai puni ae ai oe ia luna o Humuula, a ninau aku oe ia Omaokoili ma laua o Omaokanihae ina ua ike lihi laua i keia Mu-hau-na, Mu-peela-u, Mu-hono-hono, a kini, a ka mano, a ka lehu, a ka pukui o manamana, kinikini, lehu wale e ha'o hia nei i keia kupu hoeu e hoeu nel o ka hiamoe ua le'a. E hoomauia aku ana.