Ke Au Hou, Volume III, Number 7, 21 February 1912 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

Aole paha he mele "Hulihia" i maopopo loa kana hoike ana no keia au hulihia'ana o ka honua aina kahiko, e moe ana mai Hawaii mai a hoea i Nihoa; a e hoomaopopo ana hoi ike kumu nui o ka mokumoku ame ke kakaawale o keia mau mo kupuni, elike la me keia mau mele "'Hulihia" i hoikeia mahope nei: Hulihia ke au, ka papa honua kona moku Hulihia, kulia mai ka moku o Kahiki, Aina no Kahiki ka La Aina hoowalia e Haena-mea Hoomoe aku la Kahiki-ku Kulapa mai kaulu wela 0 mai ke ahi Keehi aku 3a na kapuai—e Kapuai akua no Pele , Ke keekeehi wale la i ka Lani Haule uina i Polapola Noho i ka lau-haa o ka moku Hina kukulu o Kahiki Hina ka omuku i ka makani Ku newanewa opua i ke kai Ea mai ana ma Nihoa Ma ka moku mai o Lehua Ea mai ana ma Kauai a ma Oahu Molokai, Lanai, Kanaloa, (Kahoolawe keia, Ka wahine o Pele [L.H.) Maui, Hawaii 1 hi'a i a kana ahi a-a Pulupulu kukuniwela ka lani He uwila kukui no ka Honua Hekili paapaaina Opa'ipa'i wale ai ka mauna Pipili ka lani paa ia moku Nalo Hawaii i ke ahi a ka w.- hine. Oiai kakou i ike ae la in i ira: oo ko kakou poe kupuna kahiko e pili āni: : kt I\-;mu mua ana o ka aina ma keia wahi o ka I* 'o a , l'akipika, i rae ka loaa ana mai o na mokupuni o Hawaii nei, he mea pono ke nana kakou i na manao koho wale o na poe naauao

"E imi kakou i ka manao o ka poe naauao," wahi a ka ''Moolelo Hawaii" i hooponoponoia a 1 e Rev. F. J. Pokuea (1858) a penei ko lakou manao: Aole paha aina maanei ika wa kahiko loa; he mūana wale no. Manao lakou, ua hoeamai na aina mai loko mai o ka moana; a o na ahi pele ka mea i hoea mni ai. Eia ka mea i manao ai lakou pela; ua ikeia kekahi mau moku i Koea mai, aua like ke ano oia mau aina me Hawaii nei. Eia ka mea akaka loa, he aina pele wale no keia pae moku, a pela nohoi na moku apau ma keia moana; o na pohaku apau, he pohaku i hoohehee wale ia no; aole i like na pohaku me ko na aina puni ole. No na pele wale no koonei pohaku i aeia wa. Ua pio ka nui o na pele ; aka, i ka wa kahiko, he pele no ma Maui, ame Oahu, ame Kauai, ame keia pae moku a pau; nolaila, ua manao wale ia ua hoea mai keia pae aina mai lalo mai. Aole nae i ikeponoia; malia he aina no maanei mai kinohi mai. O kekahi manao waiwai nui e ponoaii ka mea kakau ke hoike aku raa keia wahi e pili ana no ka hooia ana, he honua aina nui okoa ma keia wahi o ka Moana Pakipika, a e hooia ana hoi ia i ka manao o ko Hawaii nei poe kupuna, no ka honua aina moe-kahi mai Hawaii a Nihoa, oia ka manao hoakaka o Lutanela G. E. G. Jackson, he haole Pelekane naauao i noho ma Hawaii nei, o ua manao la ua hoikeia ma ka aoao 11 o "Ka Hoike o ka Papa Kuauhau o na Alii o Hawaii," imua o ka Ahaolelo o 1884. x "O ko'u manao," (wahi a keia Lutanela Pelekane) e pili ana no keia mea, he mau aina puni ole ike kai ma ka Moana Pakipika nei. Oia hoi: Aina nui puni ole i ke Kai Hikina, a he Aina nui puni ole ike Kai Komohana. Oko ka Hikina, oia no: o Hawaii, Samoa, Lalakoa ame ia mau mokupuni apau ma ka Hikina; me ke konao pu mai 0 Nu Kilani, (ame ia mau mokupuni e pili ana) ame lta aoao hikina q 0 keia Aioa puni ole i

kai no Malaia mai kona lahuikanaka. (O keia ka Polunesia Hikina. Mea Kakau.) O Polunesia Komohana, oia no na mokupuni o Nu Guinea, Solomona, Nu Heberedi, Nu Caledonia, a he Papua ko laila lahuikanaka, oia hoi, he poe lauoho hulu piipii a eleele loa, me ka ahiu a aikanaka hoi. He lahui i okoa loa ae mai ka lahui naauao o ko ka Polunesia Hikina. "Aia ma ke ana hohonu moana ana e hiki ai ke hooiaioia keia ninau nui ma ke ano Akeakamai. A ke manao nei au, ma keia mua aku, aōle paha e loihi aku ana na makahiki, e lawe ai na aupuni nui (i) ka hooholo ana i na hana i mea e pau ai ke kuhihewa ma keia kumuhana. *** *** *** E nana kakou "i ke ano o ka nui o ua mau Aina Puni Ole nei ike kai ika wa kahiko; ke nana ae kakou i ke ala o na mokupuni liilii e moe lalani ana, e oili ae ana maluna o ka ili o ke kai ka mokupuni o Nipona ma lapana, a e holo ana i ka . Hema i na mokupuni liilii o ka Lakarona a hiki i na mokupuni liilii o Marshall i kapaia na mokupuni Gilibati. Mai lapana hou, moe mai la a loaa o Oeean Ailana, oia ka mokupuni e pili koke ana me Midway Ailana; oia hele mai a loaa o Hawaii nei. Mai anei hou aku a hiki i Palamaila, Madelen, Puakailima ma, a i Nuuhiwa, a Tahiti, na moknpuni liilii o Paumotu, a hiki loa aku i Samoa a me na aina liilii ma ka Hemaaku; a maina mokupuni Pilipine mai, (ma Inia Hikina) na hiohiona o ka moe ana o ka aina malalo o ke kai ma na wahi papa'u ; ka hoomau ana o ka moe ana o ka aina mai Asia mai. E holo ana a hiki i na Mokupuni o Karoline a hiki i kahi hapa o na mokupuni o Fiji, e hookaawale ana i ko ka Polunesia Hikina mau aina liilii i ko ke Komohana. ***** * * * * * "O na mokupuni o Karoline, he oiaio loa, he lalani mauna ia i moe pololei mai Malaia mai, me he la he hookahi no ia lalani mauna mai ka Aina puni hapa i ke kai o Malaia mai, aka, i keia wa ua emi ilalo. He ninau: No keia emi ana anei oka aina oia wahi i moe mai ai ke au me ka ikaika mai ka Poai Waena mai, e holo ana i ka Hikina, ka mea mau ma keia mau latitu i keia wa e ikeia nei? "Aia ma kekahi mokupuni ma ka aoao Hema loa o na mokupuni o Ladrona, ma ke kowa ma» waena oia mau mokupuni ame na mokupuni o Karolme, ua biki ika 4475 aoana ka hohonu. He boik«3 oiaīo loa kpia, he kew» hohonu loa ma ia

"Maloko aku o keia kowa, he ano kuono aku ia,e holo ana i ka Hikina me he ana o ka hapa poepoe nui 'la a hiki kokoke i ka Latitu 6° Akau o ka Poai-waena; a e holo ana me ka moe ana a hiki i na mokupuni Marshall (Gilibati); a o ka ili (area) oia wahi kuono, aole paha e emi malalo o 3)o°° mile kuea. A he wahi kowa iki aku la ma kahi e kokoke ana ma ka Akau o na mokupuni o K.ing sMill Group." ' Nolaila, mamuli o keia mau mea i hoikeia ae la, ua hiki ia kakou o keia wa ke haawi i na manao makee no na moolelo kahiko i loaa i ko kakou mau kupuna raa na mea e pili nna i ke ku ana o ka honua aina hookahi J ma keia wahi o ka moana Pakipika; a mamuli hoi o na hoee kainui ana, elike me na Kai a Kahina'lii ame Kahulumanu, a huipu me na wawahi ana a na luai pele, ua mokumoku ae la ka honua aina okoa —hoopuhaluia iho la kekahi mau wahi oia honua —a okukuaela mai ka lipolipo mai o ka moana he mau opuupuu honua aina liilii a kakaawale, na koena hoi o ka honua aina nui hookahi ma keia wahi nei # o ka Pakipika. E nana kakou ma keia wahi no na mea e pili ana i ka hohonu o na ko-wa kai mawaena o Hawaii, Maui, Molokai, Oahu ame Kauai, a e ikeia no penei: Alenuihaha, Kowa o Hawaii.me Maui 1261 anana Pailolo, " MauiameMolokai 145 " Kaiwi, " Molokaiame Oohu 363 " Kaieie, " Oahu ame Kauai 1862 " (E nana aoao 18 hoike a ka Papa Kuauhau o na Alii Hawaii, M.H. 1884.) A penei na hoakakahou malokoouaHoike la: "E ikeia auanei ma na hoike o keia mau ana moana; o kahi hohonu loa o keia mau kai e kokoke ana, o ka hookahi hapalua ia okahihohonu loa ma ka Lonitiu 150° ma ka aoao Komohana. Inae laweia mai ana ka emi, oia hoi ka puhalu ana mai ka Lonitu 122° Komohana, kokoke ma ke kapakai o Ameiika, ma ka aoao Hikina, a ma ka Lonitu 142° Ilikina, kokoke ma ke kapa kahakai o Asia; a kaha ae i laina ma ke kaha pololei, alaila, o kahi o ke kai mawaena o keia mau mokupuni, he honua aina ia mamua; a ua like me he Aāna puni ole la i ke kai. Me he mea la, ua kokoke i ka 1,500,000 mile kuea. Ao kahi kiekie loa o keia mau mokupuni, maluna ae o ka ili o ke kai, ua like me 35,800 kapuai 0 ka huini 0 luna loa o Maunakea. "0 ka moe ana 0 ka aina ma ke ano ihona 0 ka hemuH) e hoomaka ana mal k« kapakai mai o Mekiko, uia ke kihi wolau Uikina 1ob» kfthi i hOō»

maka ai ka emi ana ame ka puhalu ana o ka honua. Aua hiki ke hahaiia na pii ana iluna a ilalo o na kualapa o lalo o ke kai a hiki i lapana. "Ma.ke kiko-waena o ia mau welau a elua o ka Moana Pakipika, oia no ka»Pae Aina o Hawaii nei, oia ke kahua iwaena. Ma na hoike ana ina hiohiona o ka area o ka emiana o ka honua iwaena o keia mau welau a elua, e pono no e lawe pu ia ka area o ka Akau ame ka Hema. "Oiai, oia emi ana he uuku no, he uuku no ke hoohalike ae me ka ili anapuni o ka Honua; a, aole nohoi i hoano e loa ia ka pohai kaha poepoe nui oka Honua, ma kona ano ili-honua; aka, ua lawa na hoonaueue ana a na ola'i,«e emi ai ka aina e waiho ana iwaenakonu o ia kahua, a ua hoopuhaluia kaupaku a ua emi ilalo. "A pela i haule ai mai ke 5,000 a hiki i ka 15, 000 kapuai. Ao ka hopena loa o keia mau emi ana a hiki iho la i ka papaku o ka Honua, e waiho nei malalo o ke kai, he 28,000 kapuai. <4 He mau hoonohonoho wale ia no i maopopo ai na anuu oka emi ana. Aua hiki no hoi ke law r e ia mai na hoohalike ana no ke kowa o ka manawa mawaena o kekahi emi ana a i kekahi, he 5,000 makahiki kakowa. (E hoomauia aku ana.) • , _ ... -