Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 65, 15 August 1935 — HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI [ARTICLE]

HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI

0 ka nui waljs, no o na kanaka koa malalo o Mekia Andersen, e noho nei malalo o keia papu o Fort Sumter, aole i oi aku maluna o ka lian<?ri hookahi, a e noho ana maluna o kekahi wahi ailana uuku ma kekahi aoao o ke awa. Ua hoopuka ae ke kiaaina o South Carolina, i kona kakoo ole i ka noho ana o na pualikoa o Amonka Huipuia ma keia papu me ke kuikahi pu ole mai me ko lakou manao hoopt nopono aupuni, oia hoi, e un'uhi mai ana ia lakou mai ka noho ana iloko o ka Uniona, Aka, ua kanalua nae oia i ka hoike laula ana ae i kona manao i keia manawa. Nolaila, ua kahea ae la oia i na poo āupuni o ko lakou mokuaina, e huipu mai me ia.no ka noonoo ana i na mea kupono e hāna aku ai 1 na kanaka koa Amerika Huipuia e nohopaa nei m»k>ko o ka papu Fort Sumter, O ka Peresidena o keia mau mokuaina i kaawale mai

ma "ka mokuaina o Alabama, ma Monrprv- Ua akoakoa ae la lakou no ka nponoo ana i o ke kiaaina ma ke anonui loa. līa pane ae la lakou: "0 ke kipoka ana a"kn maluna o keia papu, f|Siiikala kaua kuloko ana ia, a he anonui loa ia i ka nānalpia niai a ko ke ao holookoa, nolaiia.au -e kanalua nei i kahaa\W ana aku ia oe e ka peresidena o ka Hema nei i ka'u mau kakoo ana maluna o k«ia ninau." Nolaila, la keia halawai ana me ka loaa ole o ka lakou Eia nae, aole no i w loihi loa ke a na makaainana o ka hema i ka lakou mea e ha«i;St He nui na manawa a lakoir i ho>a;#aku ai e kamailio ia Mekia Ander<en, haalele iho iua me ka mal'uhia, a no ka holopono ole o keia māiiao/'ō lakou, hoouna i leta aku la lakou i ka Mekia e ana lakou malūna o ka papu. He hana Tiiki ke!a 'mlakou ke hana me ka maalahi loa mai kekahi aoao mai o ke awa, no ka mea, j aīa malalo o ka lakou hoomalu tfnfHlil!raina > ua hooma-i kaukauia me na pono apau o ka P a . t . ! ī keia manawa hookahi tiae, Ics nbwfta mai nei ka Pe-1 residena Lineoln i na pualikaua nui Wlk hoopu'ipu'f ana; i ke kulana o keia papn, a pela pu nael^hoouna ana mai| i na meaai e lawa ai ka noho ana o il'ā lf&ti&ka koa maloko | o ua papu la no kekāhi manawa lolhl. ' A mamuli nao o; kekahi mau kuia, aole i hooko koke 5a leeia makemake o j ka Peresidena Lineoln. V | Aoie no auanei e loihi loa mai keia manawa aka, e lilo' ai na kanaka koa o Mekia Andersen maloko o' keia papu' Sumter \ ole loa. māi na pukunialii niemui loa mai mar lea lakou mau pukuniahi mai kekahi aoao mai o ke awa, he mamao hoi e hiki ole aku ai oka lakou nei mau poka pukuniahi malaila. j A he mea oiaio, i ka hala ana ae he elua la hou ma ia hope iho, mahope iho hoi o ka loaa aTia mai 0 keia leta ia Mekia Andersen, *i hooko i'o mai ai lakou elike me ka lakou i hoike mai ai maloko o ka lakou leta, a e ike īa ana na hae kukala kaua o ua papu hou la o na mokuama o ka Hema e kowelo haaheo mai ana i ka makam. E kam kupinai mai ana ka lakou mau pukuniahi i kela ame keia manawa, a o na poka pukuniahi apau e pa mal ana maluna o ka papu Fort Sumter, e pap ai na mea apau i.ka weluwelu. Ua hoomauia keia mau kipoka ana mai a kela papu o ria mokuaina mai o ka Hema, a i ka pa ana aku- maluna o ka papu PortSumter, pau iho la na mea apau i ka weluwelu, a pau pu-me na hale o na koa i ka a īa e ke ahi. O ka puuwai wiwo ole o ke._.alakai ame kona mau kanaka koa, na mea wale no nana i hōomau aku i ka welo ana a ko lakou hae aloha. Ke hopohopo pu ia nei ī keia manawa, i ka hoopahuia o ka hale waiho pauda o ke aupuni Amerika Huipuia. Ke aia nei nalialenoho ona kanaka koa maloko o ua Fort Sumter la, ke haln paa n.ei ka uwahi ma kona mau aoao apau, aka, me ka haaheo ame ka hauoli nui o na kanaka koa maloko o ua papu la no na olelo hoolana mau a ko lakou alakai aia ka leo o na kanaka e kupinai ana me. na leo huro o ka haaheo me ko lakou puuwai wiwo ole, no ko lakou kupaa ana a hiki i ko lakou make ana.

No kekahi māu la hou keia kupaa a'na a keia poe kanaka puuwai koa a wiwo ole, aia hoi, ike iho la o Mekia Andersen i ka aneane loa ana o kana mau mea kaua, na poka, na kukaepele, na uwiki ame na ahi-kao a pau, a o ka oī o ka mana'ona'o, oia no ko lakou nele ana 1 ua. meaa,i. Aka, o kana nae i hoonani ae ai i ka inoa o lia mana lani, oia no ka hfrule-ole ai?a aku o ke ola *>a pj'e koa, iaia e pulama ana ia lakou me he la he ohanā'leeiki 'nana, a e nana mau ana oia ia lakou i na niinule apau o ka po ame ke ao; a i mea e hoopakeleia ai 'ke ola o kona mau kanaka koa, t aia hoi, hooholo iho la, oia iloko oka ehaeha o ke kanaka hohewale e haawi pio aku me na koi a kona mau enemi, aka, o ka oi aku nae o Jta we ema īloko 0 kona puuwai, i koha noonoo ana e huki īho ī kona HAt ALOHA mai ka huini mai o na pahuhae o ka papu. Aple he wa hou iku no kona atia i kana olelo hooholo, no ka mea, ke hului lai& ahi i ka a ana 1 na kauhall oloko o ka papu, pio īho la*e kani ana aku o na pukuniahi malalo o kona malu, a oltā % anoninoni ana na noonoo iloko o keia Mekia a ke wale, aia hoi, puana ae la ia i kēia mau huaolelo o ke īāloha ame ka welenia: ~ ,

"E aloha mai oe e ka Peresidena Lmeoln ia'u alne ko'u! mau pokii ; ke aa nei makou apau e waiho aku i ko makou: mau ola pakahi iho no ka hanohano o Amerika Huipuia ame kona mau kanawai; aka, ua kauoha paa mai oe ia'u e malama i ke oia o na kanaka malalo o*u, ka mea hiki oie ia kakou ke hana, ke ola o ke kanaleā! No ke aha e hiki oie mai nei na hoopakell ana no makou, no ka mea, ua loihi kupono aenei na la o ko'u hoouna leta ana aku ia oel O! E kuu Peresidena, e iilo anei r jau kanaka hohewale? E hooko anei au i kaū. kauoha paa ia*u e malama i ke ola o keia poe kanaka kakaikahi e noho hoomanawanui nei malalo o'u?" . j r; Alaila, huli ae la ia a haawi aku f|f I kana kauoha i kona kanaka huki-hae, e hookuuia ka haVo ka papu Fort Sumter ilalo, a e huki ia ae ka hae o Con--ferderate iluna. Aka hoi, e like me na li'a ana a ka Pei'eeielena Lineoln ; ua hiki i'o mai la ia hopena, me kona ole ae i na a'o! ana a kona mau hoaloha, tia kali iho la no no kana mau' mea no i hooholo mua ai, a akahi i'o hiki a^ a Ma na lono hope loa i loaa aku iaia/'Uipppoka ia aku la ka hae Amerika, ua hoomakaia ke a na ka Hema i kukala mua ka hooilikaua ma o keliipoka, mua ana a ka Hema. Me na mau ana cjca Hema, āole no' ē kue mai ana ka Akau i ko lakou mai mai ka Uniona mai. . -| 0 ka lono o ke lupoka ia ana ;*ku o ka Papu Sumter ka mea nana i hoopihoihoi nui loa akui.Jka lahui. Ia manawa i kukala ae ai ka Peresidena, e hoaīti)akqaia i 75,000! tausani koa. tja hooko koke ia mai la!lāS a kuahaua a I\a Peresidena me ke ohohia apie ka hauojf Jtnii 0 na makaainana. / - ! Nolaila, eia kēia kaua kuloko ke hooil]&a nei, o na manaolana ame na manao-ohohia 0 na kiins|ka 0 ku' Hema,! ua hu ae la ia a papale maluna 0 ko 'poo. Ua manaolana no keia aoao Hema 'e loaa koke a|s no ia lakou ka lanakila. O kekahi no hoi, he nui ioa ka*lfckon mau kumu maikai i manao at;eJcomo mai ana kek|fti| nnui mokuaina e ae. A o ka lua, he mea maopopo haawi mai ana' o Europa i kana mau hoomaopopo ana a hoi oia e ae e ake'ake' a ia na oihana Kalepa 0 ka Hfma, oiai e hoo-! lawa aku ana oia i na pono kalepa ia la&oij, , ' * Nolaila, ke hilinai piha nei ka He)ca§, e haawi mai ana 0 Europa i na kakoo ana iaia ina oia e aku ana i kana mau kakoo ana mai, elike me Farani i mai a.i L kana kakoo āiia 1 kekahi mau i koiia wa i

l nonoi ia aku ai i na kokua ana i ka \va o ua mokuaina la |i ake'ake'a ai iJcona mau moku kalepa waiwaii maluna o | īia kai kiekie o ka moana e na piokukaua Eenipnia. Ua li'u wale no na mokuaina o ka Ilema )" ka hooilīkaua ana, a pela no ka .hoomakaukau loihi ana o koia.mau. mo.kuaina ia lakou iho me na pono kuua oiai ka Akau e noho ana ilok.o o ka palaleha. # : Aole wale i na pono kaua, aka, he inea punahele loa na hana hooikaika kino i na kanaka o ,ka Hema e malama mau ana no ka haawi ana i ko lakoii inau aahuki i na hoomaamaa ana ma na hana hooikaika kino n pela pu mo kā hoomaamaa ana ma na hana ki pu pololel Jle poe kanaka aliikoa piha kekahi, a ua lawa maoli lako'a me ka makaukau €ku paio aku ai me na kanaka o ka Akau. No na kauwakuapaa hoi, ua waiho malie aku la ko lakou mau' haku ia lakoum,a na home, oiai lakou e hele ana no ke kaua $na aku i na kanaka o ka Akau. lie mau kulana ku makaukau e ae no kekahi. o ka Hema e kupale nei nona iho. Aole lakou e huli.anft.no ka lanakila, aka, ua ake wale no lakou e waiho malie ia'aku. Alaila, o ka lakou hana wale no o ke kue ana aku i -ke komo hoaloha ole ana nmi a ka enemi, a o ka manao aiia o keia aole lakou e hele loihi loa aku no ka huli ana ika enemi. Aole a lakou hoouna ana aku i ko lakou mnu puaiikoa ma na wahi like oK; no ke ana aku i ka enemi, a aole hoi a lakou hooūna ana aku i na kaa moaai no ka hanai ana aku i ua kanaka koa o na pualikaua liko ole. Alaila, o kahi ioi loa aku ai oka maikai o keia* haaw r i ana mai i na kanaka i k§t noho loihi an'a ma kolakou mau homff no ka hoopakele ana ame ka maluna pu ana i ko lakou mau ohana. Nolaila, ma keis kaua e ike aku ai kaua i na hana a na mokuaina o ka Hema me keia mau kulana ekolu a kaua i ike ae la. - 0 ke akenui hookahi wale no o na moku aina o ka Hema o ka nui mai o na mokuaina e komo pu mai ana me lakou. I keia wa, he ehiku ko lakou nui, a o lakou hoi na mokuaina ma na inoa pakahi penei iho: Texas, Louisiana, Mississippi. Alahama. Florida, Gepgia ame South Carolina, ā o keia mau mokuaina ae la aia lakou a pau ma keia aoao o ka moana kai Atelanika. He mau mokuaina e ae no kekahi o ka Hema i kakoo pu jnāi ma keia kulana noho ana hooponopono aupuni, oia hoi ka noho'na malalo o ka aelike, a'oīo hoi malalo o ka Ūmona. Aia- ma ka aoao Akau aku o keia mau mokuaina o ka Hema h$ ekolu raau mokuaina no lakou na inoa: Arkansas, Tennessee ame North Carolina, 1 makaukau mau e komo pu mai me keia mau mokuaina oka Hema. O Richmond ma Virginia, ke kulanakauhale lcapitalā o ka Hema. He lanakila nui keia no ka Hema ike komp pu ana mai o keia mokuaina o Virginia, a i manao ia ai inā aole oia i komo pu mai, ina ua maopopo ole ka loihi o keia hoouka kaua ana. Eia nae, aole no i pau loa na kanaka o keia mokuaina i makemake e komo pu mai me na mokuaina oka liema. Ona kanaka ma ka aoao hema o keia mokuaina o Virginia wale no ka poe i makemake e komo pu mai ma kO. lakou makemake ponoi iho no. a o kekani hapa hoi e kupaa ana no mahope o ka noho ana Uniona, a pela 1 mah'ele ia ai keia mokuaina o Virgima iloko o elua mahele. . V, T • 1 ka makahiki 1863 i ae'ia ai ka mokuama o Virgmia Hema e komo mai me na mokuaina o ka noho hooponopono aupuni ana o ka Uniona,_ no ka mea, ua nui kupono no oia ho ka ae ia ania i mokuaina. O tta mokuaina e ikeia atia ma ke ano he mau moleuaina ma na Palena Kuwaho, oiā no o Missoun. Kentucky ame Maryland, a aia keia mauama ma ka aka " mokuaina mua eha i hoikeia a<pei\ He mau la loihi ka hoaoia ana e komo mai keia mau mokuama me ae 0 ka Hema, aka, ua hiki ole malalo o ke kuikahi ole mai o keia mau mokuaina i ka noho hooponopono aupum aua o ka Hema, nolaila, ua koe no keia mau iloko o ka Uhiona, aka, aia wale no nae mahope iho o ka hooponopono ia ana o keia nmau me ka īkaika o na mea kaua. " . " Aka nae, i ka wa e hoomauia ana o ke kaua, °iai ™ leo kalahea ona kanaka oka Hemae olelo ana. Inma n0 Wasinetona." eia nae, aole .e hiki i ko lakou mau pualikaua ke koifto aku maloko o na ipuka o keia kulanakauha le Nolaila, ua loaa wale nō i na mouaina o ka Hema ī keia m'anawa he umikumamakahi mokuama.

O kela manao paa no o na mokuaina o ka Hema, e haawi mai ana na aupuni e i na kokua ana la ao kekahi o na aupuni e hilmai nui la aku nei oia no o Bentania. E komo aku ana a komo mai na waiwai o keia mau aupuni, -a no kona pomaikai hoi i ke komo o na waiwai pulupulu huluhipa o na mokuama o ka Hema, hoonuiia aku ai na koi ia āna e haawi mai oia 1 kana man kakoo ana i na moki*aina o ka Hema. Nolaila, hoouna' aku la na mokuaina o ka Hema 1 kona agena no Beritania, a e koi aku ana iāia e haawi mai fkana mTu kakoo ana, aka, aole i holopono keia huakai-a ka eiele. A oela no hoi «W it aupuni Amerika Huipuia malaln o ka noho-na Wiiona ana, he mau hoalohano *<>na a ke hana mau nei lakou nona i 'V»££no C mai B fita„ia ka maikai o kana mau kumu c weheweke nei nona iho. ) Ua loaa ia lakou ke kuleana o ka hoohuli ana mai i na noonoo o ke aupuni Beritania, oiai hemu na mea e kamailio ia.ana no ke "kuleana 0> ka mokuama, ao ke kumn mai o kēia kuee ana a hele loa iloko o ke kaua ana, oia mai no ka ninau kaiiwakuapaa. He mau makahiki lehulehu mamua aku o keia, ua hoopau o Beritania i malama ana i na kauwakuapaa m&loko o kona mau kuleana apau, ma ua home o na kanaapau a pela pu ma kona mau aina panalaau, NOlaila. ua hiki ole hoi iaia \ keia manawa ke ae kekani aoao, a oki loa hoi ka hiki ana iaia ke Uwe i K» aoao ona mokuaina oka Hema., no ka m§«, kakoo'ana no ia i ka ae ia ana o na kauwakuapaa maluna o AmeriVa Huipuia. , H%hookahi nae. manawa, ua aneane maoli 110 o BeriUnia e hul k m\\ ia. Ainfl : ika lluipuia. He elua mau agetiia q ka H nja ijo laua ua-inoa o Mason ame Slidell, e haaleīe iho aua iu An\orika a holo aku maluna o kekahi niokuahi Beritaiua i kapaia ka '"lieuP no Beritaina. I ka loheia ana ae o keia, kau aku la o Kapena Wilko< o kekahi o na mokukaua o ka Uniona maliuia o u» moku hookahi la, a paa aku la iaia i ka hopuia ua mau agena la a lawe ia mai la e ia a hoop i \l aoia iho la. , (Aole i pau.)