Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 9, 11 June 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

Ua oleloia nae, o ka papa mookuauhau o Kane, a me ka papa kuauhau o Kapapaiakea, na ko Oahu nei poe malama kuauhau ia, a ua ikeia keia mau mahele elua ma ka moolelo o Kualii. A o ka mookuauhau o Opuukahonua a hiki ia Wakea, mai a Wakea a hiki ia Kamehameha, na ko Hawaii poe malama kuauhau ia. A ua ike ia pela ia papa mookuauhau ma ka moolelo o Moikeha. Aka o ka mea i ike mau ia i keia manawa, o ka mookuauhau mai a Wakea mai a hiki ia Kamehameha, mamuli o ka mea i olelo ia e Kalauwalu, a me kekahi poe malama kuauhau e ae, a ma ka hoomaopopo ana i ka oiaio o na mahele mookuauhau, aole he akaka; aka, ma ka nana ana i ka malamaia ana o na mookuauhau me he mea la, ua kaawale ko Maui mookuauhau, a kaawale ko Kauai. Aka, o ko Molokai mookuauhau he okoa. Ma ka malama ana a ko Molokai poe kuauhau, ua oleloia o Hookumukahonua ke kupuna mua o ko Hawaii nei lahui alii. Aka, ma ka manao ana o ka poe kakaolelo, mai a Wakea mai no ka hookumu ana o ka hanauna alii. MOKUNA V NA HOOUKA KAUA A KUALII, A ME NA KAHUA KAUA Ua oleloia ma ka Mokuna I ka hoouka kaua ana ma ke kula o Keahumoa, i Honouliuli, ma Ewa, a i ka nana ana i ka moolelo o Kualii ma kela mokuna, ua manaoia oia ka hoouka kaua hope loa a Kualii. No ka mea, ma ka Mokuna II, ua oleloia, ua haawi wale ia mai o Kauai e ko Kauai alii ia Kualii; nolaila, ua hui na moku aina mai Hawaii a Niihau. Pela i manao ia ai, oia ke kaua hope loa a Kualii. O ka hoouka kaua mua a Kualii i hoomaka ai ke kaua nui ma Oahu, oia ka hoouka kaua ana iluna o Kawaluna maluna aku o Waolani, oia ka luku nui ana i ula pu ai ke pili o Keanakamano. A penei ka moolelo o ia kaua ana. Eha mau alii o Oahu mamua aku o Kakuhihewa, o Lonohulimoku, oia ke alii o Koolaupoko; a o Lonohulilani, oia ke alii o Koolauloa a me Waialua; o Lonokukaeelekoa, oia ke alii o Waianae a me Ewa; o Lonoikaika, oia ke alii o Kona, mai Moanalua a Maunalua. Aka, o Kualii i kona manawa ma Waikiki, iaia e noho ana i Kalehuawehe, iloko o kona mau la e hookanaka makua ae ana, pono ole iho la kona manao i ko Kona nei alii; no ka mea, o na kahu ponoi o Kualii, ua kaniuhu mau lakou no ko lakou hooluhi ia. A no ia mea, hele aku la ua mau kahu nei o Kualii, a ia Kualii, olelo aku la, me ka i aku: "Ina no hoi paha ka waawaa o kou kino a he waawaa ikaika i ke kaua, ola nei mau iwi; aole, o ka waawaa huhewa; kai ka lilo o ka hoounauna ino i na 'lii e, hele a ukiuki. I ko wa kamalii ka hoi, paeha oe, kai no ko koa i ka wa kamalii, e mau la ia koa ou. Eia ka he koa ia no ka wa kamalii." I aku o Kualii: "Ua kaua, ua loaa mai la ia oukou ka hua e hooikaika ai, he mau la koe ula ke pili." A pau na la o ke kapu heiau iluna o Kawaluna, ma ia po iho, hiki aku la ke kaua a Lonoikaika iluna o Keanakamano, no ka mea, ua oleloia e Lonoikaika, ua kipi o Kualii. A oia no ke kumu i hoomoe ai na koa ma ke kula o Keanakamano. No ka mea o ke kapu heiau ana ia Kawaluna, aole i kupono ia ia Kualii. Ma ka pili o ke ao, hoala aku la o Kualii i kona makuakane ia Kauakahiakahoowaha: "E! Auhea oe, hoalia aku na kanaka, eia la ua puni kakou i ke kaua, eia malalo mai o kakou kekahi kaua, a eia ma Koolau mai kekahi kaua, a eia malalo o Waialua mai kekahi kaua; hookahi wale no pali i koe o Waolani; nolaila, e hoala mai oe i na kanaka, a e hoakoakoa mai, no ka mea, ua makaukau wau no ke kaua." I aku la o Kauakahiakahoowaha: "Pehea i maopopo ai ia oe ua puni kakou i ke kaua?" I aku o Kualii: "Ke hai mai nei ka po ia'u he kaua ko ke ao, no ka mea, ua olelo ae la ke alii o Lonoikaika ua kipi kakou, no ko kakou kii ana mai nei e kapu heiau ia Kawaluna nei. No ka mea, he akua nui ka mea nana e kapu keia heiau." I aku o Kauakahiakahoowaha: "Auhea oe e Kualii, he nani ia ua hai mai la ka po ia oe he kaua ko ke ao ana ae, a nolaila, ke olelo mai nei hoi oe, hookahi pali i koe aole i paa i ke kaua, o Waolani; a eia ko'u manao, ma ia pali kakou e holo aku ai i keia wanaao, a hiki aku ma Waikiki." I aku la o Kualii: "Heaha ka mea e holo aku ai, a holo aku auanei pakele ina he kaua no keia no ko kakou make; e holo no paha a he make, e make ana no, a ina no hoi he ola ko kakou, e ola ana no." I aku la o Kauakahiakahoowaha, me ka ninau aku: "A e aha kakou?" I aku la o Kualii: "E noho kakou e kaua." I aku la o Kauakahaikahoowaha: "Ina i makemake oe i ke kaua, e kaua no oe; aka, owau nei la, e imi ana wau i ko'u wahi e pakele ai." I aku o Kualii: "Mai hele oe, noho iho pela, ina e hele aku oe, aole auanei wau e ike aku ia oe, make e mai oe i ke kaua kuhewa; e aho no e noho mai oe a make pu iloko o ke kaua a Lonoikaika.'" A no ia mea, ua lilo loa ko Kualii manawa i ke kamailio me kona makuakane ma keia mea a malamalama loa. Ia ao ana ae, i nana aku auanei ka hana o Kualii, he ula pu wale la no na kanaka i ke pili, ua pani ia iho ke pili o Keanakamano paapu i na kanaka; ia manawa, hiamoe iho la o Kualii, aole nae he hiamoe maoli, aka, i mea e maopopo ai i kona makuakane a me ko laua mau kanaka, a pololei ka olelo a Kualii ia wanaao. I na kanaka a me Kauakahiakahoowaha e hiamoe ana, lohe ae la lakou i ka pihe uwauwa ma kuahiwi mai, ma kahi e kokoke mai ana i Kawaluna. Nolaila, hikilele ae la o Kauakahiakahoowaha, i nana aku auanei ka hana, e hoonoho ana ke kaua; i kiei aku ka hana ia lalo o Waolani, e pii ana ke kahi maha o ke kaua i Puiwa: e iho mai ana hoi ko Koolau kaua i Kaniakapupu, a o kekahi maha hoi o ko Koolau kaua mai aia ma ka pali o Kalihi, ke pii aku nei hoi kekahi maha o ko Kona aku nei kaua a hookui me ko Koolau kaua mai, alaila puni o Kualii. A ike ae la o Kauakahiakahoowaha i keia mea, kahea aku la ia Kualii: "E, auhea oe? He moe mai ka kau, eia la ua puni kakou i ke kaua?" A no keia mea, pane ae la o Kualii mai loko ae o ke kapa e pulou ana: "I aha auanei ka'u pono e ala ae ai? Hookahi no paha a'u pono, o ka noho iho no a hiki mai ka luku; i aha auanei ka kakou make e hele aku ai; oia e, he wahi hapa kanaka ae a lohe mai i ka olelo, e pono ai ke hele aku i ke kaua. Malia paha aole no no kakou keia kaua." Ia kakahiaka, ike ia aku la kekahi luna i hoouna ia mai, mai o Lonoikaika mai, a hele aku la a halawai me Kualii, me ka olelo aku: "He kaua ko keia la." A lohe o Kualii i keia olelo a ka luna, alaila i aku la i ka luna: "I hoouna ia mai la no hoi oe i ke aha? Ina no hoi paha e makemake no ke kaua, aole a'u hana aku, kai noa ua ike mai la no ia aole wau i a'o i ke kaua; a i mea aha no hoi ia o ke kala ana ia Oahu nei a puni e kii mai ia'u e kaua ai? Ua pono no hoi ia ina la he hala kekahi; me ia hala ole no ka, o ke kii mai la no ia e luku i ke kamalii aole i oo ka iwi. E hoi oe a olelo aku ia Lonoikaika i kuu hewa." (Aole i pau.)