Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 13, 9 July 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

MOKUNA VII. HOI O KUALII I OAHU MAI MOLOKAI AKU

Ia wa, maopopo ae la ia Kualii he keiki kolohe keia. Nolaila ninau aku la oia: "Nawai ke kupu o oe?" Olelo aku la o Kauhi: "Na Kauhiakama." Olelo hou o Kualii me ka ninau aku: "Na Kauhiakama no oe i olelo mai e hele mai a noho iluna o kuu uha?" I aku o Kauhi: "Ae, nana no i olelo mai ia'u e noho iluna ou." A no keia olelo a Kauhi, manao ae la o Kualii e hele aku e ninau pololei aku ia Kauhiakama. Alaila holo pu aku la o Kualii me ua o Kauhi, a hiki aku la i o Kamalalawalu, ninau aku la o Kualii ia Kauhiakama: "Nau no anei keia keiki o Kauhi?" I mai o Kauhiakama: "Ae, na'u ponoi." Ninau hou aku o Kualii: "Nau no anei i olelo aku, e hele ae e noho iluna o kuu uha?" I mai o Kauhiakama: "Aole au i olelo aku ia keiki wahahee, e hele aku e noho iluna ou e ke alii." I mai la o Kualii: "Ka! I olelo ae nei, nau i olelo ae e noho iluna o'u." I aku o Kauhiakama: "E nani ke keiki wahahee; kii ia aku na keiki kolohe." Kii ia aku la o Kauhi, a hiki mai la imua o Kauhiakama kona makuakane, ninau ia aku la: "Ea, e Kauhi, he oiaio anei ua olelo aku nei oe i ke alii (Kualii) na'u oe i olelo aku e hele e noho iluna o ka uha o ke alii?" I mai o Kauhi: "Ae, nau no." I aku la ka makuakane: "Nani ke keiki wahahee o oe. I nahea nei ka'u olelo ana aku ia oe pela?" I mai o Kauhi me ka makau ole i kona makuakane: "Penei kau olelo ia'u. Ia'u e paeha ana i na kamalii, a e uhuki ana i na ai opiopio o na mahinaai a kaua, a ana oe i kuu kolohe, olelo mai oe penei: 'Akahi ke ana ia oe e ke keiki i ke kolohe; e aho e hoi oe i ke alo alii e kolohe ai, ilaila e ku ai kau kolohe.' Pela mai no oe iau; a nolaila au i hele aku ai e kolohe ia Kualii." A no keia olelo a Kauhi pela i kona makuakane, alaila, manao ae la o Kualii he kanaka koa o Kauhi, alaila, lawe ae la o Kualii ia Kauhi i koa nona; a lilo ae la o Kauhi i pukaua no Kualii maluna o Maheleana a me Malanaihaehae. Aka, o ke kaua i hoomakaukau mua ia e Haloalena, hoopau wale aku la o Kualii ia kaua ana, a hui hou ae la malalo o Kamalalawalu. A hoi aku la o Kualii i Oahu, lawe pu ae la ia Kauhi. MOKUNA VIII. KE KAUA ANA A KUALII I KALAKOA

He mea mau i na hoouka kaua ana a pau a Kualii, ka hele pu ana me na koa. Aka, no ko Kualii ike ana aku i kona mau koa ua makaukau, a ikaika no hoi, nolaila, hookuu aku ai o Kualii e hele i ke kaua o kona mau koa wale no. He nui na kaua ana i hookuu aku ai i kona mau koa, noho no nae oia ma Kailua. Aka, he mea mau hoi i na koa o Kualii ka hele aku e hai i ke alii i ka manawa e hoouka ai ke kaua, a me ke kahua hoi kahi e hoouka ai, i maopopo ai i ke alii. A pela mau no ka hana ana. Aka, hele aku la o Kualii e makaikai i ke kaua a kona mau koa, me kona ike ole ia mai. Iloko nae o kona manawa e hele ana e nana i ke kaua, ua luku aku la no oia i ke kanaka, a lawe mai i ka ahuula. Pela pinepine o Kualii e hele ai i na kaua, aka, he mea haohao nae i na koa o Kualii. Aia a hoomaka iho ka hoouka ana o na kaua o na aoao elua, aia aku la o Kualii ma kela aoao kahi i luku aku ai i ke kaua e kue mai ana i ko ia nei poe kaua. Aia pau ka hoouka ana o ke kaua, he ike ana ka na kanaka i ka oili a keia kanaka me ka ahuua mailoko aku o ka poe kaua, o ka puka aku la no ia hele ana, hoi aku la i Kailua; eia no ka o Kualii. A no ka uluhua mau o na koa o ua o Kualii i keia mea e hele mau nei me ka ahuula, nolaila manao ae la na koa e hopu i keia kanaka, i ike ai lakou i keia kanaka koa e puka nei mai loko aku o ke kahua kaua. Ua nui na hoouka kaua ana i hala i komo ai o Kualii me ka ike ole ia. A nolaila, ua ninau wale iho ua mau koa la: "O Kualii no paha keia? Owai la?" Nolaila, kukakuka ae la na koa i na mea e hiki ai ke hana ia aku nona. I kekahi kakahiaka ma ka manawa e molehulehu ana, hele mai la no o Kualii mai Kailua mai; a hiki ma Kaneohe, hele mai la oia ma ke kai, maloo ke kai. A hoea oia i Kahaluu, ma ke kakahiaka nui, ia manawa ike mai la kekahi keiki i Kualoa, ma ka lae o Kaoio kahi i noho ai. I aku la ua keiki nei i ke kupunawahine: "E, mama hoi keia kanaka e holo mai nei maloko o ke kai." I aku la ke kupunawahine: "Nana pono ia aku, aole na he kanaka e; o ke alii aku la na, o Ku." I aku la ka moopuna: "Aia a hiki mai ke alii, alaila, alualu au mahope." I aku ke kupunawahine: "A ina i manao oe e ukali i ko hanai, e paa aku oe i ka wahi opae me ka peahi o ke alii. Malia o hele kela a alawa iho mahope, malia o ike i ka peahi ninau iho ia oe, alaila hai aku oe. Mai hele hookokoke aku nae oe, o ae kou aka iluna o ke alii, a mai hele oe mai ko ia la malu, o ae oe iluna o ke aka o ke alii; hoomanaoo iki mai oe." Pau no hoi ka ke kupunawahine olelo ana, hele ana o Kualii makai o lakou nei. Ia manawa, ukali pu aku la ua keiki nei; ke holo la o Kualii, a hala o Kaaawa, a ae iluna o na Makaua, a ka hoopiina aku e nana aku ai ia Kahana. I alawa iho auanei ka hana o Kualii, e pili ana keia keiki mahope o ia nei. I iho la ke alii: "He keiki hoi keia mahope." A no ka makemake ole o Kualii e ukaliia aku ia o ike ia auanei kana hele ana i ke kaua; nolaila, holo mama aku la o Kualii me ka manao o ke one o Kahana kahi e pau ai ka mama o ua keiki nei. A hiki o Kualii i ke one o Kahana, holo mama loa aku o Kualii ma ke kai, o ke keiki aku no mahope; a hiki o Kualii ma kela aoao o Kahana e pili aku ai me Punaluu i alawa iho auanei ua Kualii nei, e kau aku ana no ke keiki mahope ona. Ia manawa, e kuupau aku ana o Kualii i kona mama, hala o Punaluu, a Kaluanui, a hele ana iluna o Kaipapau, i alawa mai auanei o Kualii e pili aku ana no ua keiki nei mahope. I iho la ke alii: "He oi ka hoi keia keiki mama." Pela ka uhai holo ana o ua keiki nei mahope o ke alii a hiki i Waimea. Iho aku la o Kualii a ma kela aoao o Waimea noho, a o ua keiki nei pili aku la ma keia aoao ma kahi i oleloia o Pilimaama, a malaila oia i noho ai, no ka mea ua puka mai la ka la. Manao ua keiki nei e hookokoke aku i kahi a ke alii e noho ana, aka, manao keia o ae ke aka o ua keiki nei iluna o ke alii, a nolaila i pili ai ua keiki nei malaila. Ia laua me Kualii malaila, nana aku la o Kualii, e paaia mai ana ka peahi o ua o Kualii e ua keiki nei; kali aku la nae oia o ka peahi mai o ke keiki, aole i peapeahi, no ka mea ua ike no kela (keiki) no ke alii ka peahi. Ina e ike aku o Kualii i ua keiki nei e peahi ia ana ua peahi nei, ina ua make ua keiki nei. A liuliu iki ko Kualii kali ana, alaila, kahea aku la o Kualii i ke keiki, a hele aku la a halawai me ke alii. Ninau aku la ke alii: "Nawai i haawi mai ia peahi ia oe?" Hai aku la ua keiki nei: "Na ko kahu no." (Aole i pau.)