Ke Au Okoa, Volume I, Number 3, 8 May 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU,. MEI 8, 1865.
MA KE KAUOHA.
Ua oluolu i KA MOI e like me ka Pauku 6 o kekahi Kanawai i kapaia "He Kanawai e hoopau ai na Moraki maluna o na aina Moi, a e papa ana a mau loa aku i ka hoolilo ana o ua mau aina la," i hooholoia ma ka la 3 o Ianuari, M. H. 1865, nolaila, ua hookohuia e ka Moi he mau Komisina no na Aina Moi noloko ae o kona Aha Kuhina, oia hoi o ka Mea Hanohano F. W. Hutchison, Kuhina Kalaiaina, ka Mea Hanohano C. C. Harris; Loio Kuhina, a o ka Mea Hanohano J. O. Dominis, he Komisina a me ka Luna aina Moi.
Hale Alii Iolani, Mei 6, 1865.
Keena o na Komisina o na Aina Moi,
Honolulu, Mei 6, 1865.
Ke hoike akea ia nei, no ka mea, ua hookohoia na mea nona na inoa malalo e Ka Moi i poe Komisina no na aina Moi, nolaila, o na mea a pau e nonoi ana e hoolimalima ia ua mau aina la, a me na palapala a pau e pili ana, e haawiia'ku imua o ka Mea Hanohano J. O. Dominis, no ka mea, oia no ka Luna Aina Moi. F. W. Hutchison,
Chas. C. Harris,
J. O. Dominis.
Ke haiia aku nei ka mea nona ka inoa malalo nei, i mea e kulike ai me ke Kanawai i kapaia, ''He Kanawai no na aina ponoi o ka Moi, a me na Aina o ke Aupuni," i hooholoia ma ka la 3 o Ianuari i hala aku nei, i mau Bila Dala Aupuni he Iwakaluakumamahiku tausani dala, e hoopukaia aku no a hiki i ka Poakahi, la 7 o Augate, ma ka hora 10 o kakahiaka, no ka poe e makemake ana e koho no ka uku hoopanee o ua mau dala la; ma na ano a pau e hoakakaia aku ana malalo.
1. O ka poe e koho ana; ka nui e noi ia aku ai; a me ka wa e hoi ia ai.
2. Ka uku hoopanee he eiwa keneta, aohe e ae ia aku kekahi mea e ae ia aku malalo mai o laila.
3. E hoopuka ia aku no na Bila Dala Aupuni, penei: Hookahi haneri, Elua haneri, Ekolu haneri. E hana ia no hoi pela i ka poe e makemake ana i Hookahi haneri dala, Elua haneri dala.
4. E hoohamama ia aku no ka Keena hana o ka mea nona ka inoa malalo, i ka poe e makemake e koho, ma ka la a me ka hora i olelo ia. C. de Varigny,
Kuhina Waiwai.
Ma y 6, 4865.
Ua hookohuia e ke Kuhina Kalaiaina, mamuli o ke koho ana mai a ka Papa Hoonaauao, ia C. H. Judd, (Kale) i luna hoopuka i na palapala ae marre, e like me na kanawai no ka Apana o Koolaupoko, Oahu.
Keena Kalaiaina, Mei 3, 1865.
Ma ka auina la o ka Poaono, la 6 o Mei, 1865, ua kau aku ko kakou Moi Wahine i Aloha Nui ia o Emaa-lani, me kona mau ukali maluna o ka moku manuwa Beritania o Clio, Kapena Turnour. I ka hapalua o ka hora 11, ua ku mai na ohua mawaho ponoi iho o na alanui pii o ka Hale Alii Iolani, me ka hoouna ae i ko lakou uwe ana, a me he mea la ua haehae ia na ao opua o ka lani; a ua puliki mai ke 'Lii Wahine Kiaaina o Hawaii, a me kekahi mau alii wahine e ae, me ka hiolo nui ana o na waimaka. I ko makou ike ana i keia, ua mokumokuahua ko makou naau. Kau ae la ka Moi Wahine Emma-lani ilunao o ke kaa a holo aku la ia e ike i ka Moi, iwaho o Waikiki. I kona hoi ana mai, ua pulama hou mai no kona poe hoa noho "O na ulu kukui i puia i ke onaona," a i ke kani ana o ka hora 1 o ka auina la, lawe ia aku la ia e kona kaa i ka Uapo, kahi i kali mai ai ka waapa e laweia aku ia iluna o ka moku Clio. Mamua ae o ka hiki ana aku o ka Moi Wahine i ka Uapo, ua hele a luluu na Uapo i kona hu makaainana, i hele ae ilaila e ike ai ka makuahine o Hawaii nei, a e haawi aku i ko lakou wahi kanaenae iaia.
E aloha no Emma-lani, ka maku o ka lehulehu,
O ka Pae Aina Hawaii, i ke kau o kona Haku,
O ka Moi Iolani, he aloha ko makou,
Na Makaainana a pau, ia oe e ke Kuini,
O keia mau Ailana, au i hoolai ai,
I ua one hanau nei, i ka lai o ka aina,
Kahiko mai Nuuanu, i ka ua Kamakahala,
Kahi a oukou e noho walea iho ai,
Me ke Kama lei aloha; o oe no ke ike,
I kahi a ka Lani ma i u haele pu ai,
I ko na aina e, alo aku o ka ehu kai,
Ka Moana Pakifika, kai loa o ka Atalanika,
Hauoli ae ka manao, i ka uhi mai a ka noe,
I ke kai lana malie, molaelae ka ike ana,
I ke Awa o Panama, mea ole ia kula loa,
I ka lawe aku a ke Kaa-ahi, a kue a ka huila,
A hiki i Pelekane, kulanakauhale o Ladana,
Mauna uliuli o Sekotia, i ka malu waina o Farani,
Makani kolonahe o Italia, a hiki aku i Amerika,
Aina kahawai nui, Wailele o Niagara,
Ilaila e ike ai, i na mea kupanaha;
Mailaial ka hoi ana mai, a hiki mai i ka home,
Olioli nui na Moku, o ke Aupuni Hawaii,
Ia Emma-lani ke Alii; Me oukou kahi aloha,
E ka poe e ukali ana, maluna o na kai lipolipo.
A i ko makou ike ana i keia, hoomana iho la makou i ka ee ana ae o Liholiho ma iluna o ka moku e holo ai i Beritania, oia ma ka la 27 o Novemaba, M. H, 1823. I ke kau aku ana o Kamamalu maluna ae o ka waapa, a haalele aku la kona mau keehi'na wawae i ke one hanau, hoopuka akula oia i kona mau huaolelo aloha, penei: "E ka lani; e ka honua, e na mauna; e na kai; e ko'u mau Kakaolelo, a me ko'u poe kanaka; aloha oukou! E ka aina a ko'u makua i luhi ai, ka mea hoi ia i hooikaika ai! Ke haalele nei makou ia oe. Ke hapai aku nei au i kau kauoha ; e hoolohe mau no au i kou leo, a e hele mau i ke ala e like me ke kauoha i loaa mai ia'u." O ka poe alii i holo pu me ka Moi Kamehameha II., ma ia manawa, oia o Boki, Liliha, Kapihe, a me ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa.
O ka makuahine o Hawaii nei i haalele mai i ka la 6 o Mei, 1865, aohe ana olelo, no ka mea, ua opiopiia kona naau e ke kaumaha, no kona Haku i lawe ia aku ai, i kahi hiki ia ia, a ia kakou a pau, ke ukali aku. O kona mau hoa hele i hele pu aku nei, o ka Mea Hanohano Charles Gordon Hopkins, W. W. F. Synge, ke Komisina o Beritania, o Rev. W. Hoapili Kaauwai, me kana kama wahine, Mary Ann Kiliwehi Kaauwai, a me kekahi mau ohua. I kona kau ana iluna o ka waapa, ua kipu aloha mai ka manuwa Beritania, a mahope iho, haawi mai ka Papu o Puowaina i kona mau pu; a me ka moku o Kapena Hanemana i kona mau pu, a me he mea la o na pu kekahi i komohia iloko o ke kaumaha a me ka luuluu, no kona naue ana. A ia ia iloko o na ale uliuli lipolipo o ka moana, i na huikau ana o Ladana, na luana o Parisa, ma na mala waina o Sepania, ka olu o Italia, a me ke kikee alanui o Berelina, ilaila pu ko makou manao ana nona. E like me ko makou haawi ana aku ia oe i ke kai me kona oluolu, pela oo e hoihoi ola mai ai ia ia. E ola o Emma-lani i ke Akua.
O ka Heihei lio ka hana i ike mau ia ma Kulaokahua iloko o keia mau manawa i hala iho nei, a i neia wa no hoi e noke nei i kela la i keia la. Aia ka, a awakea ae, e ikea'na i na kanaka, poe kane, poe wahine, a me na keiki uuku kekahi, e naue aku ana iwaho o ke kaona, a ma Kulaokahua lakou e haiamu ai i ka manawa heihei lio, a pihe uwa lua ai hoi malaila. He oiaio no he hana lealea ka heihei lio. He mea ia e pihoihoi ai ka manao o ka mea lio i komo i ka heihei, a he mea nanea no hoi i ka poe e nana mai ana. A he kupono paha ia e hapai ia kela hana e ka poe pookela o ka waiwai, i piha loa a hu wale iwaho ko lakou mau eke i ke dala; a he kohu pono no hoi i na la nui lealea, e hele e makaikai ai ia mea e ka lehulehu. Aka nae, ke manao wale nei makou, he aneane i kohu ole i ka poe ilihune, a noho hana ole hoi, ke hoolilo mau ai i ka manawa ma ia hana. He poe waiwai a kuonoono paha anei ke ano o ka lehulehu i ike mau ia ma Kulaokahua i kela la a i keiala? Ua lako anei lakou i na hale maikai a ua hu wale iwaho na dala o ko lakou mau eke no ka piha loa, a uluhua iho la lakou no ka manomano o ke dala, nolaila, e ake ana e hele ma kahi e lu ia'ku ai ma ka pili waiwai? No ka mea, ke oleloia nei, oia ka mea mau ma ka heihei lio ana o Kulaokahua, e pili i ke dala hookahi, a i ole ia elima dala, a umi paha, a pela aku a nui loa, no ka eu o ka lio a lakou e koho ai. Ua maopopo no, he hana ia e ilikole ai ke kanaka, ke hoomau ia. Ina paha i ike ia, ma na wahi a pau o ko Hawaii nei pae aina, ua hapai nui ia keia hana o ka heihei lio me ka pili dala ma na la a pau, aole anei e lilo ia i mea e emi ai kawaiwai a me ke kuonoono o ka noho ana o ka lahui okoa? A ina pela ma ke ano nui, aole anei e hiki ia kakou ke manao, e like ana me ia no kekahi poe ma Honolulu nei, ke hoomau ia keia hana hoolealea waiwai ole e na kanaka? Eia hoi kekahi mea e noonoo ai, o ka noho palaualelo a kekahi, me ka hoolilo ia ia iho i ilihune, he mea ia e hookaumaha ai ka poe hana. No ka mea, e koi ana ua palaualelo nei i ai nona, i lole nona e aahu ai, i hale e noho ai, a e koi ana hoi i ka mea i lako mamuli o kona mikiala i ka hana mau, e kokua ia ia i neia mau pono. A o ke Aupuni hoi kekahi e ulono ana ma keia mea, no ka pau o ke dala a kekahi poe ma ka pili hooheihei lio, a hoaa lakou i ka hiki ana mai o ka Luna Auhau.
Ua minamina makou i ka ikea ana 'ku i ka nui o na lima lewalewa e naue hoopalahuli aku ana i Kulaokahua i kela la i keia la, me he limu lana 'la aole e pilipili aina mai ana. Ea! e hooki ae, a e "Hookanaka" iho!
No Wailuku mai.—Ua loaa mai ia makou kekahi palapala i kakau inoaia e J. W. Hanu, no Wailuku, e hoike kuliu mai ana ia ma na aoao eha o ka leta, i piha loa i na olelo e hilinai wale ana no na hana hoolealea o na haole Amerika e noho la ma Wailuku, i ka hiki ana'ku io lakou i ka nu hou o ke kaua. Ua oluolu na maka i ka ike ana i ka leta a J. W. Hanu, no ka mea, he kanaka ia ua maa a ua akamai i ke kakau palapala ana, aka hoi, aole paha e pono ke hoopiha i na kolamu o ko kakou nupepa me na mooolelo o ka hoohauoli o na haole e noho la ma keia pae aina, oiai nae no ka lahui Hawaii keia nupepa. Ina e oluolu ia J. W. Hanu e palapala mai no ka nui o na eka ko i mahiia e na kanaka maoli o Wailuku, a me ke ano o ko lakou noho ana, a me na mea e ae no hoi he nui wale, e pili ana i ka pomaikai o ko kakou lahui, alaila, e paiia no ia e makou me ka hoihoi o ka naau.
Ua kuu ka luhi.—I ke ahiahi o ka Poaono iho nei, ua kuu aku ka luhi o kekahi kanaka iloko o ka wai. I ko makou ninau ana nona, ua hai ia mai ua loaa no ia ia ka mai he lolo huki ; mamua ua loaa no, a i keia wa hoi, aohe mea kokoke ma kona wahi i auau ai ma ka uapo a Kamika, a ua lawe koke ia aku la ia e na lima pauaho ole o ka make.
Ua haiia mai e ka poe ana honua, ka nui o ka wai e lele mau ana i ka wailele o Niagara, he 90,000,000 tona i kela hora keia hora o ka la hookahi.
Na mea hou o ke Alo Alii.
Ma ka la 1 o Mei, ua loohia ka Moi ke Alii i ka mai. He mai hehe kona, a ua lohe mai makou ua houia e kona Kauka ponoi a ua hu. Ua oluolu oia i keia wa.
No kona mai ana, aole oia i hiki i ka ahaaina a Wale, o ka Moi Wahine wale no kai hele. Ma ka hora 3 o ke ahiahi o ka Poalua, la 2 o Mei, hoomaka ka ahaaina a ka Mea Hanohano Kuhina o ko na aina e. Ma ia ahiahi hora 7½, ua haawi o Loke kane a me kana wahine i kekahi ahaaina hula ma ka Hale pohaku o Kimo Pakaka, e ku nei ma ke kihi komohana o Alanui Alii a me Alanui Nuuanu. Ua hiki ka Moi Wahine me kona ko koolua ukali o Mos. Hanamu, malaila ka Mea Hanohano Kuhina Kalaiaina, ka Mea Hanohano Kuhina Waiwai, na Mea Hanohano Bihopa a me kana wahine, ke alii Pauahi, na Mea Hanohano Kiaaina o Oahu me kana wahine, ke 'Lii Kamakaeha, na Mea Hanona 'Lii Kiaaina o Maui a me Kauai, ke Kanikela Komisina o Farani, ke Kanikela o Rusia, a me na Kanikela o na Aupuni Nui.
Aia ka Mea Kiekie Princess V. K. Kamamalu, ma kahi o ka Moi Wahine kanemake o Kalama ma Haimoeipo kahi i noho ai. He oluolu maikai no kona kino. O (Kalama) ka Moi Wahine kanemake ka mea o maimai. He maikai ke Ola o ka Mea Kiekie Kekuanaoa.
Ma ke ahiahi o ka la 3, ua haawi ke Kapena Manuwa Pelekane i ka ahaaina hula maluna o ka moku. Ua holo ka Moi Wahine maluna o ka moku; malaila ke Kanikela Pelekane me kana wahine, ke Kanikela Komisina Farani, na Mea Hanohano Kiaaina o Oahu a me kana wahine, Ke 'Lii Kamakaeha, ka Mea Hanohano ke alii Puuku o ka Moi.
Ma ka la 5 o Mei, lohe mai makou, ua maikai ae ke ola o ka Moi. Ua mama loa ae no. He maikai loa no hoi ke ola o ka Mea Hanohano R. Keelikolani, ke 'Lii Kiaaina o Hawaii.
Ua hele kipa ae ke lii Ninito ma Halealii e ike i ka Moi Wahine, ma ka la 4. Ua hele pu aku o Manaiula a me Kale wahine a Pika (Makai nui o Maui) me ia e ike i ka Moi Wahine.
Ma ia la no, ua hele aku na keiki koa e hookupu aku i kahi kanaenae aloha me na mea paina, moa, puaa, a pela aku. A i ka ike ana aku o ka Moi Wahine i ua mau keiki nei a laua me ke Kama kane ana i hala aku, ua kulu iho kona mau waimaka uwe aloha i ka ike ana'ku e kai hele mai ana mai ka hale koa mai me ke oli hoolaulea pakahi i ka waha no ke aloha i ko lakou Moi Wahine.
Ma ke kakahiaka o ka Poalima, la 5 i hala ae nei, ua ahaaina aloha ka Moi Wahine me na ohua ponoi iho ona a me ke Kama kane i make. Mamua o ka ahaaina paina ana, ua nonoi ia ka Hoomana Ahaaina Hemolele o ka Haku ma ke keena Pule mau. O ka Rev. E. Ibekona ka mea nana i lawelawe i ka oihana o ke sakarema Hemolele o ka Haku. A lawe ka Moi Wahine ma ka ai ana i ke kino a me ka inu ana i ke koko o ka Haku. Pela no hoi me na ohua ; pau ka pule ana, ua hoomaka ka ahaaina ana. Ua hohola i ka papakaukau aina ma ka lanai mawaho o Kauluhinano hale. Ma ke kihi poo kahi i noho ai ka Moi Wahine, ma kona aeao akau o Kapena Hanamu, ma kona aoao hema ka Mea Hanohano ka Haku Puuku ; a ma kona aoao iho ke Kahuna Pule ponoi o ka Ohana Hale o ka Moi Wahine, o ka Rev. E. Ibekona, ka makuahine alii, o Kekeleokalani iho, a pela aku a lawa na noho he kanahikukumamalua.
I ka pau ana ae o ka ahaaina, ua hele hou mai na koa i koe aole i hookupu, a i ka la mua ae, e haawi ai i ka lakou makana. O ke Kapena Kahoohuli, a me Lutanela Kahananui mamua o ka huakai, a he mau wahine mai. O Major Moehonua a me 2 Lutanela mahope mai me ka laua mau makana, a i ka pau ana o ka hookupu, ua kulou iho ka Mekia Moehonua e honi i ka lima o ka Moi Wahine, a pela pakahi na koa me ka lakou mau wahine. Ia wa, hoomaka ae la ka uwe makena ana no ka hiki ole ke uumi iho i ka nui o ke aloha. Malaila ka Haku Bihopa o Honolulu, a me Mr. Synge, ke Kanikela Komisina Beritania.
Ma ia la no, holo ka Moi Wahine e ike i ka Moi e noho ana ma Waikiki. Ua mama ae no ka mai o ka Moi mamua ae o na la i hala, hoi mai ka Moi Wahine. Ua kauoha ia na Kuhina a me na alii e hele e ike i ka holo ana o ka Moi Wahine ma ka uapo i ka hora 10 o ke kakahiaka ae.
Hooikaika Kino.—Ua lohe mai nei makou e hoomaka ana o Mr. Charles Darby, (Kale) i kula ao iloko o ka oihana hooikaika kino, ka hana hoi i kapaia ma ka olelo haole, he Gymnasium. He mea maikai loa ia no na kamalii, no ka mea, ma ka lawelawe pinepine ana i na lima e ikaika ai a e oolea ai na aa o ke kino, a malaila e hooulu maikai ai i ke kanaka a e hooloihi aku i kona ola. He mama wale no ka auhau ke komo ka haumana ma keia kula, a o ka poe e makemake ana e hookomo i ko lakou poe keiki, a e komo kino ae paha lakou, e hele a ninau ia Mr. Derby, aia ma ka Hale Keaka, ma alanui Alakea.
Make Mainoino.—Ma Misouri, kahi i hoouka nuiia ai ke kaua me ka hema mamua aku nei, ua loaa i kekahi mau keiki kula eha i ka poka nui e waiho wale ana ma kahi i lele ai mamua. Oiai lakou e paani ana me ua poka nei, e hiliia'na me ka hamare, loaa ano e ia i ke ahi, a poha liilii iho la, a make mainoino ua poe keiki nei a pau loa.
Oihana Hookolokolo.
AHA KIEKIE MA KE KEENA.
Mei 1. Palapala Kauoha hope o Ana w., no Honolulu, i make aku nei. Hoopii mai o S. Kanakaole, e olelo ana ia, oia no ka hooilina, a e nonoi ana e hooiaioia ua palapala kauoha la. A i ke kukulu ana o na hoike no ke kakau inoa ana i ka palapala o ka mea i make, ua ikea, o kekahi o na hoike, he haawina no kona iloko o ka waiwai i hooiliia, nolaila, hoakaka ae la ka Aha, e lilo ana ia palapala i mea ole malalo o ka Pauku 1467 o ke Kanawai Kivila, ke ole e loaa i na hoike kupono elua, i pili ole ko laua kuleana iloko o ka palapala hooilina, i mau hoike hoi i noho mai ai i ka wa i kakau inoa ia'i ka palapala kauoha o ka mea i make. Mahope o ke ao ia'na pela i ke kokua, nonoi ae la ia e hoopanee a hiki i ka la 22 o Mei, e kii i hoike mai Hawaii mai. Hooholoia pela.
Mei 1. Hoopii o Mary L. Lake, e nonoi ana ia e ae ia e mare hou i ke kane, malalo o ka Pauku 1334 o ke Kanawai Kivila. Ua okiia ko laua mare ana me Samuel A. Lake, ma Lahaina, Mei, 1857, a ua noho pono ua wahine nei a hiki i keia noi ana mai. Hooholoia ka ae a like me kana palapala hoopii.
Mei 5. Waiwai Hooilina o Napapai, no Lahaina, i make aku nei. Ekolu mau palapala hoopii, e nonoi ana kela a me keia mea nona ka hoopii, e haawi iaia ka hooponopono ana o ua waiwai nei. Akahi, he hoopii na John L. Rives, e olelo ana ia, ua aie ka mea make ia ia he $179. Ua hooleia kana hoopii, no ka mea, ua hoomaopopoia, na hai ia aie, aole na Rives. Alua, ka hoopii a Lukia, ke kaikamahine ponoi a ka mea i make, laua o Kekai kana kane mua ; a o ke kolu o na hoopii, na Kahope, ke kane a Napapai i ka wa i make ai ia. Ma ka olelo o na mea hoike, ua akaka, na Napapai ponoi ka waiwai i kona wa i mare ai me Kahope, aole hoi na ke kane mai, nolaila, ua hooholo ka Aha e koho ia Lukia a me J. W. Keawehunahala na Luna hoopono i ka waiwai.
Ka make ana o Mr. Ingraham..—Ua minamina makou e hai aku ai i ka lehulehu o na keiki Hawaii, ua make aku nei o Mr. G. B. C. Ingrahama, ke kumu o ke kula Beretania o ke Aupuni ma Mililani, i Honolulu nei. He fiva kona mai i make ai, a ua lele loa aku kona uhane ma ke ahiahi o ka Poakahi, Mei 1. Ke noho u nei kana wahine me ka laua mau keiki elua, no ke kaili ia'na aku o ke poo o ka ohana, ka mea nana i kiai a hoomakaukau i na pono o ka noho ana o keia ao. E hiki no ia makou ke olelo, me ke kanalua ole, he haole keia i loaa ole i kona lua iwaena o ka lehulehu o Honolulu nei ma ka hooikaika mau i hapai i ka pono o na kamalii o ke kaona nei. Ua lilo loa kona naau i na keiki. He mau haneri o na keiki iloko o kona kula, aka, ua nalo ole ia ia ke ano o kela a ma keia o lakou, ma ke ao ana a me ka noho ana, me he mea la, o kana poe keiki ponoi. O na keiki ilihune ka i ike i kona mau manawalea, i ka hoolako ana i ka poe nele i na wahi aahu, a o na makua mea keiki i hele i kona kula ka i hoomaopopo i kona makaala mau no na pono a pau o na haumana. Auhea anei kona pani hakahaka, a nawai la e hapai me ka mikiala i kona oihana? Ua hiki o Mr. Ingraham ma Honolulu, iloko ka malama o Mar., 1853, a ia manawa koke iho no, ua hoonohoia oia ma ke kula ana i malama mau ai a hiki i ka wa i loohia oia i kona mai i make ai. Ua manao nui ia oia e ka poe o ka Papa Hoonaauao, a i ko lakou lohe ana no kona make, ua hooholo lokahi ia i keia mau olelo hooholo:
Hooholoia, Me ka minamina nui, ua lohe mai nei makou no ka make ana o Mr. G. B. C. Ingraham, ke kumu kula mua iloko o na makahiki i hala, o ke kula Aupuni ma Mililani, Honolulu; ka mea hoi i hoolilo mau ia i kona ikaika ma ka malama ana i na haumana iloko o kona kula, a ke uwe pu aku nei keia Papa me ka wahine kane make a me kona ohana.
Hooholoia, Na keia Papa no e uku i na lilo no ka hoolewa ana i kona kino kuapapu, a na kekahi o ka poe oihana hoonaauao e hele pu ma ia hoolewa ana.
I ke ahiahi o ka Poalua ae nei, ua lawe ia ke kino kupapau, ma ka hale pule o Polelewa, ma ka ekalesia ana i noho Diakona ai, a malaila aku ua lawe ia ma kahi i kanuia'i, i Maemae. Ua nui na haumana i hele ae i ka hoolewa ana i ko lakou kumu i aloha ia, a ua lohe mai nei makou, e kukulu ia ana i pohaku hoomanao nona e ka poe i noho haumana ai ma kona kula. He mau haneri paha o lakou, na keiki haole, hapa haole, me na keiki kanaka maoli, a e kokua dala ana o kela a me keia o lakou i mea e loaa'i ua kia hoomanao la. A eia na inoa o ka poe Komite, noloko ae o ka poe haumana mua o Ingraham, e poloai ana i ka lehulehu no ia mea; Charles Hammett Davis, William H. Davis, James Duncan.
Make Emoole.—I ka Poalua, la 2 o Mei, oiai e hilinai ana kekahi Kapena okohola malunao ka noho ma ke keena o ke Kanikela Amerika, e hooponopono ana no ke kepa ana i kona poe luina, a nana aku kekahi ia ia, eia ka, e aili ana i kona ea, a o kana make loa no ia. Ua kaha ia kona kino kupapau e na Kauka, a ua ikea ke kumu o kona make ana, oia ka noha ana o kekahi o na aa nui o kona puuwai.
Ka Aha Kaapuni o Kauai.—I ke ahiahi o ka Poaono ae nei, holo aku na Mea Hanohano G. M. Robikana, a me H. A. Wilimana, i ke kau Hookolokolo o ka Apana 4 o Kauai, maluna ae o Annie Laurie ka holo ana.
Na Buke Kula.
E ka Luna Hooponopono:
Aloha oe:—I ko'u heluhelu ana i ka hai olelo a ka Bihopa o Honolulu i pai ia iho nei ma ka olelo Beritania, ua mahalo nui au i na hua oluolu i hoopukaia e ia no na buke kula i pai ia iloko o ka olelo Hawaii i na makahiki he nui i hala aku la, no ka mea, ke olelo nei ka Bihopa, aole oia e kapa aku ana ia mau buke, "he lapuwale."
I ko'u manao ua kuhihewa iki ka Bihopa ma keia mea, oiai hoi, oia no kekahi o na hoa o ka Papa Hoonaauao, ua ike pono ole oia i ke ano maoli o na Buke kula i waihoia aku imua o na haumana kamalii mai o a o. Aole nae au e hoahewa ana i ua hoa o ia Papa, no ke ano pono ole oia mau buke, no ka mea, ua hoomakaukauia a pai ia hoi kela mau buke e kekahi poe e, ka poe nana i hooponopono i ka oihana hoonaauao ma keia Aupuni mai kinohi mai. A iloko o na buke a lakou i haawi ai na na haumana, ua ike au he mau mea ku pono ole loa ke haawiia i na keiki o kekahi makua Katolika Roma, (ua nui no hoi o lakou maloko o keia Aupuni,) a i ke keiki paha nona ka makua mai Europa mai. O ka Buke Hoike Honua nae ka'u e hoomaopopo ia, e aoia nei ma na kula Aupuni iloko o ia buke. A i ka hoomaka ana o ia buke, aole i wehewehe iki ia ke kumu i loaa'i ke ao a me ka po, ke kau a me ka hooilo, a pela aku, aole hoi i hoike ia na ano o na lani, a he mea no ia e hiki ke hoomaopopoia ma ka olelo Hawaii. Ma ke ano nui wale no i hoakaka ia'i na mea a pau iloko o ia buke, a i mea e hoomoakaka'i, ke kope ae nei au i kau wahi hua olelo noloko ae o kona mau aoao.
Olelo ua buke nei no Sepania,—"Ua naaupo ka nui o na makaainana, aole i aoia i ka olelo a ke Akua. He naauao kekahi o ka poe waiwai." E like no me ia ka hoike ana i ke ano o na kanaka o Auseteria, Rusia, Potugala, a me Perusia. Ua like ole loa nae ko Nu Ierese ano, aia ma Amerika Huipuia, wahi a ua buke hooiaio nei. Kolaila kanaka, ''He poe kanaka lokomaikai no ; he malama kekahi poe i ka Haku." He hapa nae ka hoapono ana ia Penesilevania, "O kekahi o ko Geremania poe, he naaupo no," aka hoi, o o ka poe olelo Beritania, "he naauao" lakou. A ma Europa, he weliweli loa ke ano o ka noho ana i hoike ia ma ua buke nei, e olelo ana—"Aole nui wale o na hale kula no ka poe hune ma Europa; no na mea waiwai kolaila hale kula. Ma kolaila pae aina, i malama i ka ka Pope pule, ua hoole ia ka makaainana aole heluhelu i ka kea Akua olelo. Ka nui o na makainana ma Europa, ua naaupo no; aole mopopo lea ka lakou malama ana i ka pono. Ua hoohaahaaia lakou, a ua hookaumahaia e na'lii a me ka poe waiwai. Ua ike nae kekahi, a ua malama no i ka ke Akua olelo. O ka poe alii a me ka poe waiwai, ua aoia a ua hoomaopopo i na mea o ke kino, aka, he uhauha kekahi poe o lakou , he lealea." He kanakolu mau aoao o keia buke i hoopiha ia i na mea e hoike ana i ko Amerika Huipuia mau mea, aka, o Beritania a me Farani, hookahi wale no aoao ko laua pakahi, a o Perusia, he hapalua o ka aoao. E ka Luna Hooponopono, ke manao nei au, ua hiki aku kakou i ka manawa ku pono e haalele ai ka Papa Hoonaauao i na buke hoike oiaio ole e like me keia, a e hoomakaukau i mau buke hou. Makehewa ke pai ana i na buke pololei ole e like me keia. E pono ke hoopau ia i ke ao ana i na keiki Hawaii ma ke ano hookapakahi me ka oiaio ole.
Na'u na C.
Honolulu, Aperila 29, 1865.
[Kakauia no Ke Au Okoa.]
I ka Poaono iho nei, la 6 o Mei, oia ka la i ee nui ko kakou Moi Wahine Emma-lani ma iluna o ka moku manuwa Clio, e holo aku ai i na aina e, me kona mau ukali, o Mrs. W. Kiliwehi Hoapili Kaauwai, ka Mea Hanohano C. G. Hapakini, a me Rev. W. H. Hoapili. E holo pu ana ma ia moku kekahi wahine hanohano, Miss Catherine Chambers, oia ka luna o na wahine Virigine Beritania e noho la ma Lahaina. Ua hoike e oia mamua i kona makemake e hoi aku i Beritania, a ua ae ia oia e ee aku maluna o keia moku hookahi no a e noho ukali ana mamuli o ke'Lii Wahine.
Ua hoomakaukauia ka moku, a ua maikai loa na rumi i haawiia no ka Moi Wahine, a ua haalele ke Kapena i kona rumi ponoi nona. Nui paha na lilo o ua Kapena la i na mea e hooluolu ai i ko kakou Alii Wahine. Ewalu mau ee moku mai Hawaii nei aku e holo ana i Beretania. O Mr. Synge, ke Komisina a me Kanikela Nui o ka Moi o Beritania, oia kekahi e holo pu ana. Ua makemake no oia e holo na Beritania, no kona mau hana ponoi, a ua nonoi aku oia i kona Aupuni e ae mai e kau aku ia maluna o keia moku, a e holo pu me ka Moi Wahine. Nolaila, ke ike nei kakou e kiai pono ia ana ke kino o ke'Lii ma kona holo ana i na aina e. Aole o kakou wahi kanalua, e launa aloha ana, a e hookipa maikai ana ia na kama o Hawaii nei ke hiki aku ma Beritania, a me na aina e ae o Europa, ke hele aku oia malaila. Ke hoike aku nei makou i ke aloha nui no ka moku nana e lawe aku i ko makou pokii i manao nui ia, a ke pule mau nei makou e oluolu ko lakou holo ana maluna ae o ka moana lipolipo. Ua manaoia, e hiki ana lakou i Panama, iloko o ka hebedoma mua o Iune, a e pae aku ana ma Beritania, iloko o na la hope o ia mahina no. Na ke Akua e hoola i ka Moi Wahine o Emma-lani!
Iloko o ka nupepa Gazette, ua ike iho nei makou he palapala na Dr. Baluina mai, no Lahaina, e hoike ana i kona mau manao e pili ana i ka mai Lepera, oia hoi ka "Mai Pake," e ike ia nei iwaena o keia lahui. Ua unuhiia e makou kela palapala a Baluina, a iloko o ka olelo Hawaii, a eia iho malalo ae nei. He mau manao okoa ko makou e pili ana i ua mai Lepera la, aia a keia pule ae, e hoopukaia. Ua piha loa no hoi ko makou mau aoao i keia la, no na mea e ae i hoomakaukau mua ia.
LAHAINA, MAUI, Aperila 20, 1865.
I KA LUNA HOOPONOPONO O KA NUPEPA HAOLE ; Aloha oe:—Ua ike iho au i kekahi mau manao ou ma ka la 15 o Apr., au i lawe mai ai mailoko mai o kekahi palapala i kakau ia ai e a'u no ka mai Pake, me ka manao wahi au, "E hooluolu ana au i ka manao o ke akea no ka lepera." He mai pelapela, a popilikia no hoi keia e laulaha nei mawaena o kakou, a nolaila, aole pono e hoomalielie ia ka makau o ka lehulehu. Aole no i anoninoni nui ka manao o kanaka no keia mea. Ma keia mau mokupuni, ua ike nui ia ka poe ola e hui ana me ka poe i loohia ia mai, a he mea kupono ole no hoi. Ma kau mea i olelo ai, ua hai oe, i ko'u manao paa he hiki no ke hoola ia ko kakou lepera o Hawaii nei, ua manao au aia no he manaolana, no ke ola o ka mai lepera, aole no ia mea wale no, ka'u mea i olelo ai ; makemake au i mea e hoopau ai na kanaka i ka puni ana i na kahuna hoopunipuni, a maliu mai i na kahuna haole. Ma kau lawe ana i keia mau mamala olelo, mailaila mai keia manao, a waiho aku hoi i kekahi mau me ; me he mea la ua olelo oe, he manao paa ko'u e ola loa ana ia mai i ka wa e hiki mai ana, ua oi aku hoi ia mamua o ka mea a'u i manao ai e hana, a nolaila, ua lawe mai au i mau manao e wehewehe aku ai no ia mea.
1. E hai au, ua kahea ia mai au e hai aku no na mea e pili ana i ka lepera. Ua kahea mai ka nupepa Kuokoa, e hai aku au, no ka ike ia he nui na lepera ma Lahaina, e like me kekahi mau wahi e ae o na mokupuni. I ko'u manao, ua kupono na mea i hiki ai ia'u ke hoike aku, i mea e hoomahuahua ia ai ka hoola ana i keia mai, a i mea hoi e kipaku loa ia aku ai mai ka aina aku. He mau kumu e alakai ai i na kanaka e nana aku i ka poe i loaa na kumu e hiki ai ke kukai aku ia mai.
2. Ia'u e kakau nei, ua ike no au i ka imi nui ana o na kanaka akamai loa i mea e ola ai, a ua olelo lakou, he mea hiki ole ke hoola ia. Aole no paha ia he mea e hookunewanewa iki mai ai i ko kakou mau manaolana, oiai he nui a he loihi no hoi ka manawa a na kahuna akamai loa i imi ai, a o ka laau no hoi a'u i hana ai, ua hanaia no kekahi mau manawa loihi loa ma Asia, a me kekahi mau wahi e ae o ke ao nei, aia nae, ua laulaha no ka manaoio ma o a maanei. Ua oleloia no hoi ma kekahi Buke Unuhiolelo no na laau, ua ola no kekahi poe lepera, ka poe nae aole i loaa loihi loa ; a o ka poe i loaa loihi loa, he paakiki loa ke ola. Ua oleloia no hoi e kekahi kahuna akamai loa no Farani, ua ike ia he nui wale ka poe i loohiaia i ka lepera, i hiki ke hoola ia. O ka lepera i hiki mai ma Europa, aole ia i like me ka mai lepera i na la o Mose. Ua like ka lepera o Palesetina me ko keia wa.
Aole auanei kakou i ike kuhohonu i ka mooolelo o na lepera ma Europa? Aole anei e hiki ia Kauka Hilebarani, (Dr. Hilebarand,) Kauka Minuteole, (Dr. Stangenwald,) a me kekahi mau Kauka e ae o Europa, ke hai mai i ka mooolelo, i ka wa o ka hoomaka ana? Heaha ke kumu i nalowale ai, mai ka M. H. 1400 mai? O ke akamai hana laau anei ke kumu i nalowale ai i na Keneturia he 16?
Oiai ua haiia e kekahi palapala ma Kina, o ka la 25 o Feberuari, o ko kakou lepera nei, he ano oluolu wale no. Mahope paha e oi aku ai ka pono. He oiaio no, ua ike ia maanei kekahi poe i loohia ino loa ia, a ua oleloia ma na aina a pau, he mai lepera keia, a pela no hoi ma Lahaina nei. Ua oleloia no hoi he mai komo iloko o ka ohana ; a ua ike ia ka oiaio o ia mea iloko o kekahi mau ohana o Hawaii nei. Ke hoomaka nei na ka loaa ana i na keiki.
D. Baluina.
Na Make a me na Hanau.—Ua huli makou ma ke keena o ka Papa Hoonaauao, a ua loaa ka palapala hoike a na kumukula e hoike ana i ka nui o na make a me na hanau ma ka apana o Honolulu nei, iloko o ka makahiki i pau ai ma ka la 31 o Dekemaba i hala ae nei. Eia ka huina nui,—873 o na make, a 579 o na hanau, oia 294 i oi aku o na make mamua o na hanau. O na kanaka maoli wale no keia, aole o na haole. Na na kumukula keia papa helu i kakau, nolaila, e akahele paha kakou i ka ae ana'ku i ka pololei loa. O Honolulu nei, oia nae kahi i mahuahua o na make, i oi aku i ko na apana kuaaina, no ka mea, aia no maanei na mea e hoolalelale ai i na mai o ke kino. Ma na mokupuni e ae, ua manao ia, ua aneane like a like ka nui o na hanau a me na make.
Ke Kahu Kula Nui.—Iloko o keia hebedoma i hala ae nei, ua kaapuni houia o Oahu nei e ke Kahu Kula Nui. Aia hiki aku i ka la 15 o Mei, e holo aku ana oia i Maui e nana i ko laila mau kula aupuni.
Mawaena o ka hora 8 o kakahiaka a me ka hora 8 o ke ahiahi, e holo mau ana he 28,000 lio maluna o ka uapo o Ladana, a iloko no oia manawa hookahi ma ka uapo Boulevada i Parisa, e holo no he 10,750 lio.