Ke Au Okoa, Volume I, Number 3, 8 May 1865 — Page 4
KE AU OKOA.
HONOLULU, MEI 8, 1865.
Na Kaao a kekahi Elemakule o Hawaii.
Iloko o ka makahiki 1851, ua hiki mai ma Hawaii nei kekahi haole Farani, o JULES REMY ka inoa o ua haole nei, me ka haole i kapaia e kakou "Ka Haole Nui," ka holo ana mai, (Brenchley) a ua noho oia maanei ekolu paha makahiki, e makaikai ana a e kaapuni ana i ko Hawaii nei Pae Aina. He niele kona mau ano, e makemake ana e hoomaopopo i ko Hawaii nei mau mooolelo o ka wa kahiko. Hiki wawe kona hopu ana a kamailio ana ma ka olelo kamaaina o kakou, no ka mea, he kanaka mikiala a noiau no hoi. A hoi aku ia ma kona one hanau i Farani, ua kakau, a pai, a hoolaha aku i kekahi buke mooolelo no na mea ana i ike ai a i lohe ai ma kana mau wahi i holo makaikai ai ma na Pae Aina o ka moana Pakifika. Ua hiki mai ua buke la ma Hawaii nei, ma ka olelo Farani nae, a ua unuhiia ke kauwahi a iloko o ka olelo Beritania, e kekahi keiki kupa o Hawaii, oia o Alekanedero opio e noho nei ma Punahou. A o ka mea ana i unuhi ai a pai ia ma kekahi nupepa o Honolulu nei, "Ka Makamaka" ka inoa o ua nupepa la, a oia ka makou e unuhi hou nei a iloko o ka olelo Hawaii. E ake ana makou, e malama ia na mea ano like me keia, na mooolelo o ka wa kahiko o Hawaii; a ke kahea aku nei makou i ka poe maa i ke kakau palapala mai Hawaii a Niihau, e hoolauna aku me na elemakule a me ka poe ike i na kaao o ke one hanau, e mo-ku, a e wae ae, ma ka aiai o ke pepa a me ka eleele o ka inika, ia mau waiwai, oiai e ola nei ka poe e hoopaa ana, o nalowale auanei ia iloko o ka lua o ka make mau.
KA LAUNA MUA ANA ME KA ELEMAKULE.
I kekahi ahiahi, iloko o ka malama o Maraki, M. H. 1853, ua pae aku au ma Hoopuloa, ma ke kahakai komohana o Hawaii. Iwaena o ka poe kanaka maoli he lehulehu i holo mai e hapai aloha i kuu waa, ike aku la au i kekahi elemakule, e hoea mai ana me ka lehulehu. Nana aku la au ia ia, he kanaka poupou iki no ia, he manoanoa kona umauma, a o kona lauoho hoi, he ehu no, ua ahinahina nae no kona kahiko. A o kona helehelena, he ano aa no, me he kanaka ahiu la, ua alualu loa ka ili o kona lae, ua makemake no nae au i kona helehelena ano e. O kona wahi kapa, he palule uwe wahine wale no. Ua aneane i mahalo ia oia e na kanaka, a ua imi au e launa me ia, a ua hai koke ia mai au, o Kanuha kona inoa ; he keiki ia ua mahuahua, "Ua moa kona pulehu," i ka wa i make ai o Alapai, i ka M. H. 1752 no ia. O keia inoa o Alapai, aole no i ikeia maloko o ke kuauhau a Davida Malo i hoomakaukauia a pai ia. Aka, ua akaka no o Alapai oia ke Alii nui o Hawaii a puni mamua iho o Kalaniopuu. Ua ike maka ua kanaka nei ia Kalaniopuu, a me Kapena Kuke, a me Kamehameha Nui. A i ka hoomaopopo ana ia'u o kona kahiko a me kona inoa, hele aku la au i o Kanuha la, a haawi aku la au i kuu lima. Maliu koke mai la no ia, a launa oluolu ae la ia'u. Ia manawa no, hoomanao ae la au, e pomaikai ana paha au i ka lohe no ia nei mai, no na ano o ka noho ana o Hawaii i ke au mamua aku o ka hiki ana mai o na kanaka o Europa maanei. Mamuli o ke kauoha a kekahi misionari, ua kukulu e ia kekahi papai hale lauhala no'u, maluna iho o ka pahoehoe, a kena aku au i ua elemakule nei e komo ae, a ai pu maua i kuu aina ahiahi, he poi, niu, i-a maka, me ka ilio i kalua ia. Oiai e miki lima ana o Kanuha i ka poi, olelo mai kela ia'u ua noho oia malalo o ka Moi o Alapai, he elele kukini ka ia no ua Alii la, a me Kalaniopuu kekahi, mahope mai o Alapai. He kukini mama maoli o Kanuha i kona wa opiopio; ma ke kauoha o kona Alii, ua hele oia mai Hoopuloa a hiki loa i Hilo, iloko o ka la hookahi, he 120 mile ia, a oi aku paha! I ka wa i pepehi ia ai o Kapena Kuke, (M. H. 1779,) ia wa no ua kani moopuna o Kanuha. A i kuu kamailio ana no Alapai, olelo ae la ua elemakule aa nei, "No nehinei ia," a ina no Kapena Kuke ko'u kamailio ana, alaila, "No keia la no ia," wahi a Kanuha. Mamuli o keia mau kumu, ua manao iho la au aole paha i emi ko Kanuha mau makahiki malalo o 116, i ka wa a'u i halawai ai me ia. Iloko o na makahiki i hala aku nei, ua ikea no ma Hawaii, i kekahi poe elemakule loa e like me ua Kanuha nei. Ua loaa ia Iakimo, ko kahuna Katolika, he luahine ma Kan, i hoomanao i kona ike maka ana ia Alapai. Ma Kauai, ua launa au me kekahi kanaka i kani moopuna mamua ae o ka wa i make ai o Kapena Kuke. A ma Hoopuloa, ua kaha au i ke kii o kekahi luahine oolea no, o Meawahine ka inoa, nana i olelo mai, he kaikamahine ia ua nui i ka wa o Kapena Kuke i hiki mai ai ma Hawaii; ua puu a mahuahua kona mau u, a haawiia e ke 'Lii i wahine na Kapena Kuke. O Kanuha nae.ka oi loa o keia poe kolopuupuu. No kona ano oluolu a lealea i ke kamailio, nolaila, ua waiwai loa au mamali o na mooolelo o ka wa kahiko ana i hai mai ai, a ua kakau au a paa, ia po no, oiai e ala ana maua e kamakamailio ai. A eia iho kekahi o ia mau mooolelo.
NA KAHUNA.
Ekolu mau papa o ia poe, oia no na kahuna maoli, na kaula a me na kilo. O ka oihana kahuna, ua ili mai ia mai o ka makua a i ke keiki, na kane a me na wahine, no ka mea, ua ike ia he kahuna wahine i kekahi manawa. Ua like ke kiekie o ko ke kahuna kulana me ko ke 'Lii, a o kekahi poe kahuna hoi ua koikoi loa, a oi aku ka mana o lakou maluna ae o ko ke 'Lii. Ma na oihana pule, o ke kahuna wale no ka mea mana, a nana no e kauoha a e wae iho i na mohai. Nolaila, he mea nui a weliweli hoi ke kahuna iwaena o ke kanaka noho ana. A nolaila hoi i ulu mai ai kela olelo i lohe ia iwaena o kanaka, "Ua malu ke kanaka a ke kahuna; o ko ke 'Lii kanaka ke make." A no ka mana nui i loaa i ke kahuna, nolaila, oia wale no ka mea nana e kuhikuhi i ka poe e hoolilo ia ana i mohai e hooluolu ai i na akua. A nolaila hoi i makau loa ai na kanaka i ke kahuna, ka mea ia ia ke ola a me ka make o lakou. Nui ka poe kane a me na wahine i noho ukali no ke kahuna, e hooko ai i kona mau kauoha. Ua ku pono ole ia ia e kena i mohai noloko ae o ka poe i malama mai ia ia, aka, ina i ike ia kekahi o na ohua o ke alii, i kue iki i ko ke kahuna mau manao, a i kona poe ukali paha, alaila, ua kena koke ia e make ua kanaka la. Nolaila, he mea pilikia loa, ke huhu ke kahuna i kekahi, a oia pu me kona mau pili, he hiki ia lakou ke hapai i ke kaua huliamahi iwaena o ka lahui. E like no ia me ia i ikea no Kaleihokuu, he kahuna ia ma Laupahoehoe. No ka nui o na kanaka aialo o ua kahuna nei, ua hoomake ia ke alii nui o Waipio mamuli o kana kauoha, o Hakau ka inoa o ua alii nei, a hoonoho iho o Kaleihookuu ia Umi, ke keiki kamehai a Liloa, ma ka noho alii, he hanai o Umi na ua kahuna nei. Pela no i hana ai na kahuna o Kau, me ka lima kakauha, i ko lakou hoomake ana i ke alii nui ia Kahookalani, ma kahi e kokoke ana ia Ninole; ua olokaa ae lakou i kekahi kumu laau nui ma ka pali o Hilea, ua pepe a make loa ua alii nui nei.
O na kahuna o ka moookuauhau o Paao, oia no ka poe nana i malama i na mooolelo o ka lahui, a no ia mea, ua mahalo nui ia lakou e na kanaka. A ke ola nei no kekahi poe mamo o Paao, a ua mahalo nuiia e na kanaka, a ua kapaia lakou he poe alii kapu mai ke au kahiko mai. O Paao no ke kumu i hoomaka mua ai lakou, a o kona mau mamo, oia no na kahuna maoli. Ua hele mai o Paao mai Kahiki mai, a noho ma Hawaii. He elemakule naauao o Namiki, a oia kekahi o ua poe mamo la o Paao, ua ike lea oia i na mooolelo o ka wa kahiko. Nana mai kekahi mau mooolelo i kakau palapala ia a waiho ia me a'u, he mau mooolelo waiwai no hoi. O kana keiki, oia o Kuikaua, (Zephyrina) he kumu kula ma Kailua, oia kekahi o na mamo o na kahuna, a ua kakau oia i ka mookuauhau o kona mau kupuna a hiki loa aku ia Paao. Ua oleloia e na'Lii ua oi aku ka pololei o ka mookuauhau o Paao, mamua ae o ko na Moi. Wahi a ke kaao, ua hele mai o Paao mai na aina e mai, a pae aku oia ma ka aoao Akau Hikina o Hawaii, ma Puuepa, i Kohala, ma kahi hoi e ikea nei ka Heiau o Mookini, he Heiau kahiko loa ia, i oleloia na Paao i kukulu. No ke kahiko loa o ke kukulu ia'na o ia Heiau, nolaila ua oleloia e ka poe elemakule, "Na ka po i kukulu ae o Mookini, a na Paao nae," a he olelo no ia e hoakaka ana i kona kahiko. Ma kekahi kaao i hoopukaia e Jarves, ua oleloia ua pae aku o Paao ma Kahoukapu, mamua ae o ke au ia Umi, a ua oleloia ma ua kaao nei, aole ia he kanaka maoli, aka, he haole. Pela no i oleloia'e ma na kaao e ae a pau, he haole o Paao, a he naauao. I ke kukulu ana ia Mookini, he puuhonua hoi ia, ua kena aku o Paao e kii aku a lawe mai i na pohaku nui mai kela wahi keia wahi, e like me Pololu ka loihi, he 12 a 15 paha mile ke kaawale mai Mookini ae ke kaawale ana. Ua ku laina ae na kanaka ma ke ka-e o ke alanui, a no ka nui loa o na kanaka ia manawa, ua ku malie lakou ma ke alanui, a pela no i hapai pakahi ia'i na pohaku a hala loa i kahi e kukulu ana i ka Heiau. Ua manaoia, o Paao, oia no ke pookela o na kahuna, a nolaila, ua hoomanao nui ia kana poe mamo, a ua hoohalike ia ka mahaloia'na o lakou e na kanaka, me na alii, a o na'lii hoi kekahi i mahalo nui ia lakou e noho nei. Ma kahi e ku koke ana ia Mookini, ua ike ia a hiki wale i keia wa, he mau pohaku, i oleloia e na kamaaina, oia no ka waa, na hoe waa a me na makau lawai-a a Paao, ua hoolilo wale i mau pohaku. Ma Pololu, ma ka aoao o uka, ua ike ia he mau kula lipolipo, a ua kapaia ua wahi nei, "Na mauu a Paao," Na ua kahuna la no i mahiai ma ia wahi, a mai ka manawa mai i pau ai ka mahiai ana a ia'la malaila, ua maka'u wale na kanaka, aole hoi i amo iki ia ka o-o ma ia kula. Ina nae paha i ike ia kekahi kanaka hoomaloka e mahiai ana ma ke kula o Paao, alaila i ka manao o na kanaka, he hoopai weliweli ka hopena o ia mea, a e h aule mai ana na kuaua wai kahe he nui wale, e poino ai na aina e pili ana i ua aina kapu nei.
Ua oleloia nae e kekahi poe Hawaii, he hanauna kahuna e ae, i oi aku ke kahiko o ko lakou mau mookuauhau i ko Paao, a he poe alii no hoi lakou. No Maui ia hanauna kahuna, na mamo paha a Maui-Hope, ka muli loa o na keiki ehiku a Hina, ka mea hoi nana i hopu i ka eu o ke kai, o Piimoe ka inoa o ua mea la. Ua oleloia e Naihe o Kohala, oia kekahi o na mamo o ia poe, aole nae i akaka i ka oiaio o ko lakou kumu mua. Mai ke au ia Kamehameha, ua pau ka punahele ana o ko Maui poe kahuna i na'Lii nona ke Aupuni.
O ka lua o na papa kahuna, oia na kaula, a he poe maikai no lakou, i mahalo nui ia e ka lehulehu, a i kela a me keia manawa, ua hoopuka ia e lakou me ka noi ole ia aku, i na olelo e wanana ai no na mea e hiki mai ana.
O ke kolu o ka papa i pili i ka poe kahuna, oia na kilokilo, na kahuna lapaau, a me na kahuna anaana, he poe kauka hoi, i manaoia he mana ko lakou e anaana i kekahi a loohia i ka make. Aole nae he poe alii keia papa kahuna, e like me ke kulana o ka poe kahuna maoli, aka, he kulana haahaa ae ko lakou. Mai ka makua a i ke keiki ka ili ana'e o ka mana kahuna lapaau a me ka anaana. Ua inoino na manao o ka lehulehu i ua poe anaana nei, aole hoi i pau ko lakou maka'u ana a hiki wale i keia wa. A loaa i ke Alii i ke kumu e hoohalahala ai i ke kahuna anaana, alaila, kena koke ia kekahi o oki ia kona poo, me ke koi pohaku, a i ole ia, ua hoolei ia oia ma ka pali.
Elua mau ano o na kauka; o ka mua, ua kapaia oia he kahuna lapaau, a oia ka poe i lawelawe me na lau nahele e lapaau ai i na mai. E like me ka ike ana o na kahuna anaana i na laau make, pela ka ike ana o na kahuna lapaau i na laau ola. A o ka lua o ka mahele o na kauka, oia na kahuna uhane, iwaena no paha ko lakou kulana i na kahuna maoli a me na kahuna anaana. Ua kapaia lakou, he poe "Kahuna Uhane," no na uhane o ka poe i make, "Kahuna Makani;" "Kahuna Hoonohonoho Akua," "Kahuna Aumakua," a me na "Kahuna o Pele." O keia poe kahuna, o ka papa elua, eia no lakou kou iwaena o na kanaka e noho nei, a he poe hoomana kii no lakou, aole i haalele i ka pule kahiko, oiai nae ua bapetiso ia ka nui o lakou. He kakaikahi o ka poe kanaka maoli i hilinai ole ia lakou, a ua puni ole hoi i na olelo a ke kauka haole. (Aole i pau.)
No na Kaikamahine Hawaii.
I na kaikamahine ano opiopio o ko Hawaii nei mau Mokupuni i ke kai ; aloha oukou: o oukou no ka hoku kau a na makua i ko oukou wa pokeo wale, a hiki mai i ka wa e o mai ai na lihilihi o ka la i ka ili o ke kai, he pula kau maka, he lei hulu mamo, he kilohana paiula, he ohe kapala pukohukohu no ka malo puakai, e ku ai ka puali o ke keiki kane i ke awakea. He hoa ohumu, he hoa kuka, he hoa haihai olelo ke kaikamahine ano maikai no na makua, pela no ke ano o ko Hawaai nei mau kaikamahine i ke au kahiko i hala.
Aia maloko o ke kanaka kalai waa ka pomaikai o na makua mea kaikamahine maikai. Ina he kanaka mahiai, kanaka lawai-a, kanaka mea aina Konohiki, kanaka koa, kanaka pili Alii, aia no ilaila ka manao nui o na makua, a e hoao aku no na makua i ka lakou mau kaikamahine i kekahi o kela poe i hoike ia maluna; ina ua loaa i kekahi kaikamahine kekahi kane kupono, alaila, e ili pono mai no auanei ka pomaikai i kona mau makua, waiwai no, hanohano no, lako no ka noho ana. Ea! Pela anei keia Au Hou? Aole pela, he noho oluolu na kaikamahine o ia wa, he akahai, he hoolohe pono i ka leo o na makua, he noho kupaa ke kino me ka maluhia. Pehea kaua? Ua hala ia, he Au Hou keia.
E nana pu mai hoi kakou, pehea hoi keia Au Hou? Pehea na makua? Pehea na kaikamahine i keia Au? Malaila ka noonoo, malaila ke kiei, malaila ka halo, ke kunou a me ka awihi. Nolaila, ke olelo nei au, aole loa i like, pela wau e olelo nei a me ko'u uhane, a ke kokua mai nei ko'u Lunaikehala, a ke hooia mai nei kuu mau alakai o keia kino lepo, ka mea nana e ohi a hapuku mai na mea hou o ke Au a'u e noho nei. Aole i pono ka nui o na kaikamahine Hawaii o keia wa, he kakaikahi loa na kaikamahine i noho ma ke kulana o ka hana pono. A o ka lehulehu, ua kau-o ia lakou e ke koko maau o na kupuna, a ua haulehia kekahi poe malalo o na wawae o Auahikika.
Ke lohe nei au i keia aina, a me na malihini o na aina e mai, e hoahewa loa ana i na kaikamahine Hawaii. Ua oleloia he poe ino lakou, he poe kolohe, he poe lapuwale. Pela io paha, aole loa au e uhi iho i ke koloka o o ko'u hookamani maluna o oukou e na kaikuahine o Hilo-hanakahi, me ko Puna paia ala i ka hala, ko Kona kai opua i ka lai, me ko ka malu ulu hoi o Lele. Ina e nalo oukou malalo o ke koloka o ko'u hookamani, alaila, e ahuwale mai no auanei na kaikamahine o ke Kaona nui o Honolulu i ke one o Kakuihewa, ma ko'u hawanawana liilii ia mai mai e lakou la, alaila, nawaliwali Hilo, hai au pepe i ka lehua. Ua akaka, ua ikea wale ia ka oukou mau hana e na kaikamahine, ua ikeia ko oukou mau palapala liilii ano pai hakahaka, me mau palapala hookuu auhau la no ka makahiki. Ua ikea oukou ma na huina alanui e pokaa hele ana i ka la a po, me ke akao mau ma o a maanei, e holo-ke mau ana iluna a ilalo o ka Netina. Ua ike ia oukou e hele huakai ana i ka hale o ke Kauka, he ahuwale no oukou i ka nana ia'ku ke lawe hele ia ae i Kawa e hoopaaia ai. Aole no o oukou ma-lo iki i na Makai, i ka olelo mai, "No makou ka mana ke hele i ka po, aole mana o ka poe i loaa ole ka palapala laikini, e hopu aku no makou a e hoopaa i ka Halewai." He mea kaumaha nui loa ia'u i ka nana aku, no ka mea, ke halo mau ia nei ko kakou mau kuono poliuliu, na lua hunakele hoi a ko kakou mau kupuna i hele huakai nui aku la i ke alanui e hiki aku ai i ka hale po kehau anuanu o ka make. Pehea la oukou e hoolilo ai ia oukou iho i mau kaikamahine noho pono, ano haipule, me ka makau i ke Akua? E noho pono malalo o ko oukou mau luaui, a loaa na makahiki kupono, alaila e mare i ke kane kupono, me ka malama aku i na la o ke ola ana o kou mau makua. Ina pela oukou e hana ai, alaila, e olelo no wau, o oukou no na Kaahumanu, a me na Hoapili Wahine o keia hope aku. O oukou na makuahine kupono no keia lahui mahope aku, a he poe hoi i aloha nuiia e ko Hawaii nei mahope aku, e like hoi me ka oukou hana pono ana, pela no auanei oukou e ohi ai i ka hua o ka pomaikai.
Maanei, ke olelo nei au me kuu manao haahaa loa, me ko'u leo kolonahe i piha i ke aloha, no na kaikamahine o kuu mau puao wawahi i ke one o Kilua la, a me na kaikamahine heenalu i Puhee, e noonoo oukou me ka hoomaopopo, me ka malama pono i ka kauoha a na makua, me ke kuka pu me lakou me ka manao haahaa loa.
O oukou no kekahi e na makua, mai hookuu wale i ka oukou mau kaikamahine e hele wale ma kela wahi keia wahi, mai hookuu wale no hoi ia lakou e holo mai i Honolulu nei, o halawai pu auanei lakou me ka poe i loaa ko lakou mau palapala laikini, me ke kiola wale ia aku no o ka pono o ka makua, me ka olelo iho, "Holo mai au a ka Lae o Kalaau, pau ka pono a ka makua, pili aku no ka ihu o ka moku i ka uwapo, imi aku no maua me ko'u pokii i pono no maua." O kou noho ia e ka makua, a aloha i ke kaikamahine, a manao ae la e holo mai i Honolulu nei, i hiki mai ka hana, ua hele ke kaikamahine i ka ulaia.
Aole i pau ko'u manao hoakaka no na kaikamahine, e kamailio hou no wau no keia mea mahope, ke loaa nae ka manawa kupono ia'u e hoopuka hou aku.
Owau no ko oukou makamaka aloha.
J. W. P. KEOLANUI.
Kuhimana, Honolulu, Mei 2, 1865.
No Ba bulona, a me kona Hanohano.
O Babulona, oia ke kulanakauhale nui loa i ka wa kahiko, a oia no hoi kahi i noho ai o na'Lii kaulana ma ka ikaika a me ka mana. Ua kukuluia keia kulanakauhale e Nimeroda, he 2,000 a keu na makahiki mamua aku o Iesu, a hope iho, ua hoopaa loa ia e Ninusa. Mahope iho o ha make ana o Ninusa, na kana wahine na Semirami, ka mea i noho alii ma kona hakahaka, i hoano e loa'e i ua kulanakauhale nei. Ua kukuluia keia kulanakauhale ma na kapa o ka muliwai o Euperate, e moe ana mai ka Akau a i ka Hema, a o kona kahua i ku ai, ua huina halike ia. E ku ana keia kulanakauhale maluna o kekahi wahi palahalaha, a he nani hoi ke nana aku. Aia no ia wahi mauka loa, mawaena o na mauna o ka Hikina, kahi a na makani aala e pa mau mai ana. Ua olelo nui ia iloko o na moolelo o Helene a me Setarba, ua nani loa kona kukuluia ana. Ua hoopuniia keia kulanakauhale e na pa kiekie, he 350 kapuai ke kiekie; a o ka palahalaha oluna, he 87 kapuai; e hiki no i na lio ewalu, ke holo maluna o ua pa nei me ka hopohopo ole. A o ke anapuni o ua pa nei e hoopuni ana ia kulanakauhale, he kanaono mile. A ma ka nana ana i ka waiho ana o ke Kulanakauhale, me he huina haloa la. I ka wa o Nebukanesa, ke Alii o Babulona i kela manawa, oia hoi ka wa o Daniela ma e noho pio ana malaila; ua oleloia o ka nui o na kanaka maloko, he (2,000,000) elua miliona a keu.
A ma na aoao eha o ke kulanakauhale, e ku ana na puka komo he 25 ka nui o na puka komo ma ka aoao hookahi, a ma na aoao eha, he 100 puka. Ua hanaia me ke keleawe melemele ano maikai loa. Aole he mea like me ia i ka nana aku, mawaena o na puka komo elua, elua hale kaua kiekie, (towera,) a ma na aoao o ka puka hookahi, eha hale kiai; a ma ka aoao maloko o ka puka, a ma ke kihi o ke alanui, ekolu halekiai. A o ke kiekie o na halekiai, eha hale e like me Kawaiahao ke kiekie, a ma ka puka komo hookahi, e ku ana na koa lio, a me na koa ihe 10,000, me ka makaukau no na wa a pau. Mahope o ka napoo ana o ka la, oia ka wa e kani ai o ka bele a me ka pahu, a ia wa e paniia ai na puka, aohe mea komo iloko, a hiki i ka malamalama ana o ke kakahiaka nui, alaila wehe ia na puka. O na malihini, a me ka poe kalepa o na wahi e mai, e moe no lakou mawaho, a hiki i ke ao ana ae, a weheia mai na puka, alaila, komo iloko.
A mai na puka komo aku, e moe pololei ana na alanui, e holo ana mai kekahi puka a i kekahi puka, a pela no hoi ma na aoao a pau o ke kulanakauhale, he pololei wale no, a mawaho o ke kulanakauhale, eha mau alanui palahalaha, e hoopuni ana, me ka paa i na pa, he 200 kapuai ke akea o ke alanui, a o ke kiekie o ka pa ma na aoao o ia mau alanui, he 150 kapuai, a o ka palahalaha oluna, he 25 kapuai. Mai na puka he 25 aku, e holo ana na alanui ma ka laina pololei loa; a o ka heluna hoi o ia mau alanui he 50, a ma kahi e hui ai na alanui, he mau anela e ku ana.
Ua mahele ia ke kulanakauhale oloko i na pana okoa, me ka hoopuniia hoi e na pa he lehulehu, a e hoike ana hoi i ka nani o kona hana ia ana. Ona mea e hoike ana i kona hanohano, oia hoi kona mau alanui, na wapo, na loko, na moanawai, na wai hoopiipii, na ipukukui malamalama, na hale alii, na kihapai nani, na pi-o, na lua, a me na mala pua e kau ana i ka lewa, a me ka luakini nani hoi o Berusa, a me na mea nani e ae he nui wale. O ka nui o na mahele iloko o ke kulanakauhale, he 676, a ma ka mahele hookahi, elua mile a me ka hapa ke anapuni. Ma na aoao a pau o kela mahele keia mahele, e holo ana na alanui ma ka loa a me ka laula o ke kulanakauhale, a ma na kapa o ke alanui, e ku ana na hale, ekolu, a eha papa ke kiekie, a mawaena o kela hale keia hale, he mau kowa nui, ma ke ano huina-ha, a ma ia mau kowa e ulu ana na pua, na mea ai, a me na laau uliuli, e hooluolu ai i na maka o ka poe malihini i hele aku ilaila.
Maluna o ke kulanakauhale, e kau ana kekahi mala pua, i hoouluia maluna o kekahi mau pohaku loloa he 10 kapuai, i likiia e ka ka ikaika o ka puna bitumena, a lilo ia he mea paa loa, a maluna iho o keia mau pohaku i uhiia'i ka lepo a me ka lehu, a malaila i kanuia iho ai na anoano o na laau pua nani, a kokolo aku la na a-a ekolu kapuai ka hohonu, a o ka lehu maluna iho o na pohaku nui laula. O keia mau kihapai, ua kauia maluna o kekahi mau kaula uwea nui, a i hoopaaia ma ke poo o kekahi mau kia nui; maluna o ka pa o ke kulanakauhale. A ma na aoao o kela mala pua keia mala pua, ua uhauia me na pohaku uinihepa, i ole ai e helelei ka lepo o ka mea kanu, a mau no ka ulu ana, e like me ke kihapai momona. Ua hanaia keia mau kihapai ma ke ano akamai a me ka noonoo o ke kanaka, i mea e hoike aku ai i ka nani a me ka hanohano o ua kulanakauhale la. E holo ana keia mau mala pua mai kekahi aoao a i kekahi aoao o ke kulanakauhale, me he mea la e ulu ana iluna o ka lewa, a na ka makani la e puhi ana. A ina e nana ana ka malihini, aole oia e manao ana, he mea i hanaia e ka lima o ke kanaka. E haohao mau ana na malihini i ko lakou hele kaapuni ana i ke kulanakauhale, no keia mau kihapai, no ka mea, e ike mau ana lakou ma na aoao a pau o ke kulanakauhale. Aohe mea e ae e like ai malalo iho o ka la, e like me Babulona.
Ka luakini o Belusa, ua kukuluia maluna o kekahi wahi akea ma kekahi aoao o ke kulanakauhale, e ku ana na Halekaua kiekie ewalu, i like ko lakou nui a me ko lakou kiekie, me ewalu hale, maluna o kekahi, a maloko o keia mau hale e noho ana na koa kiai he lehulehu, e malama ana i ka hanohano o ka hale o ko lakou Akua nui, oia hoi o Belusa.
Maloko hoi o keia kulanakauhale i noho ai na Lii kaulana, o ka poe Kaledea, na Lunakoa weliweli, ka poe koa ikaika, a me na kanaka o na lahui e, e noho ana maloko ona, a maloko no hoi o keia kulanakauhale i aoia i kekahi poe i na mea hohonu o ka ike, o ke ao ana i ka oihana kilo, anaana, magoi, na mea o ka lani, na mea o ka honua, ka oihana koa, ka oihana amara, kamana, olioli hula, a me na mea e ae e pono ai ka noho ana oia aupuni i kela mau awa. A o keia kulanakauhale no hoi, kai hoopio aku i na aupuni he nui wale i kela wa mamua loa, a ua hoikeia ke ano o kona ikaika, a me ka manao kona poe alii e na moolelo, o na lahui kanaka, a me ka Baibala.
Ua loihi no hoi ke ku ana o keia kulanakauhale, mai kona la i hookumuia'i, a hiki i kona la i hoohioloia'i e Kuroka Nui, ka Lunakoa o ko Media, a me Pasia. Aole i pau.
Heaha ka la ia? He uleu paha.
E KE AU OKOA E; Aloha oe:
He manaolana ko'u e halawai mua kaua, oiai ua ike iho au ma na olelo paipai no kou mau haawina i pili i kou ahai hele ana ma keia mau kai ewalu, mai ka puka ana a ka la i Kumukahi, a me ka welo ana a ka la i Lehua, oiai o kou inoa kamahao, oia o KE AU OKOA. A no kuu ike ana ma na wehewehe ana ma ke Kuokoa, Helu 16 o ka la 20 o Aperila, he Nupepa Aupuni oe, a ma ia mau haina ko'u manao e hai aku i kekahi mea hou e pili ana i ka Hae Hawaii o ke Aupuni, oiai ua haliu like ae na maka o keia kulanakauhale mai ka malu Ulu aku i kekahi mea hou, oia hoi keia, ka welo ana a ka Hae Hawaii Aupuni ma ke kula panoa mauka aku o keia kulanakauhale, he ekolu hapaha mile paha mai kai aku nei a i kona pahu hae e ku ana mauka o kekahi mala ko ma Kooka.
Aia hoi kuu mea i hai ae la i kekahi mau hua maluna ae nei, oia hoi keia, "Heaha kala ia? He uleu paha?" O keia olelo, he olelo an hou a hoohepa hoi no kekahi hana i hanaia e like menei a he mea hou ia wahi ia lakou, aole mai ka wa kahiko mai o keia Aupuni, oiai he mea nui ko ke Aupuni Hawaii hoailona ma na aina e, a maanei no hoi. Aka, i keia wa, ua aneane kau like me ka poe haahaa iho o na makaainana o keia pae moku. Eia nae ke kumu o keia welo ana o keia Hae Nui Aupuni ma keia kula panoa i haiia ae la maluna, he wahi ahaaina komo hale, pili no kekahi kanaka Hawaii, oia hoi o A. B. Paupau, he aina hoolimalima nona, mauka aku onei kulanakauhale; oia hoi ka aina o Kooka, aole hoi he ahaaina no na la nui kaulana o keia Aupuni.
Manao au ia'u iho, i na he mau moku Okohola kekahi e ku ana, aole paha e nele ko lakou hoohuoi ana no keia Hae Hawaii e welo ana i ke kula panoa e like me ka hoike maluna ae nei. Me ka i iho paha o lakou, he alii paha kai loko o kela wahi hale pili uuku, a o kaupaku wale no ka ikea aku, ua nalo aku i ka lauko kona wahi kii hale pili. A ma keia manao hai aku, oiai he mea hou keia, wahi a ko ka malu ulu manao ma ka ike ana i keia la Poaha, la 27 o Aperila.
O keia Hae Hawaii Aupuni nae i haiia'ku nei maluna eia no ka ona o ua hae la, oia ka Ahahui Kalepa o ka malu Ulu o Lele i kuai ia me P. Kalaikini e noho la i Oahu, o ia hoi ka hae hoike o keia Hui i ko lakou aloha i na la nui kaulana o ke Aupuni Hawaii. O ka lua keia o na ahaaina i kauia ai keia hae iwaena o ka poe haahaa ma Makila ia S. Makaike, i na la o ka makahiki i hala. O keia hae, he hae no e welo on i na lala o keia Ahahui ke hoolewaia lakou, oiai ua ike iho nei na haole a me na kupa Hawaii. Ua welo ae i kekahi lala haahaa loa o keia Ahahui, oia hoi o Manini w. a Wakukuna, nui ka hapai o na haole sela he 13, a hiki ma ka Halepule Pope, a pau kona pule kupapau, a komo i ka lua hoi lakou, oiai he manao paha ko lakou, he wahi kupapau pili hanohano a ano alii paha. Aka, aole i lohe ia lakou pela, oiai he namu ka lakou olelo.
A ma kuu haimanao mua maluna ae nei no ke kaulike ana maluna o ka poe kiekie a hanohano hoi a Moi a me ka poe liilii a haahaa iho malaila ko'u manao e ninau aku ia oe e KE AU OKOA ano ai o hai maopopo mai oe i o'u mau kini lehu o ke Aupuni kuokoa a me ka poe e nana ana i kou mau aoao; Akahi. Ua pono anei keia mau hana a makou, i ke kau wale ana i ka Hae Nui Aupuni ma ko makou manao iho?
Alua; Ua kaulike io anei ka poe haahaa me ka poe Kiekie?
Akolu; He pono anei makou i kau i ka hoailona o ke Aupuni Hawaii i na wahi kupono ole i ke kau ana?
A ma keia mau ninau ekolu, aole i pili i na la nui kaulana e like me ka mea mau o keia Ahahui, pela paha ina hoolewa kupapau ana, aka, ua waiho aku au i neia mau mea nau e hoolawa iho i kona haina oiaio i kou kino me kou m anao io e moni, alaila, e hoolawa pu ae oe ia Kuokoa i ike like kakou.
Na'u na D. W. L. HALEOLE.
Puehuehu, Lahaina, Maui, Aperila 26, 1865.
NA LUNA O KEIA PEPA.
EIA IHO NO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o Ke Au Okoa. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.
HAWAII— J. H. Coney, Hilo.
D. H. Hitchcock, Hilo.
L. Kaina, Puna.
W. T. Martin, Kau.
C. N. Spencer, "
J. G. Hoapili, Kona Hema.
P. Cummings, "
J. Z. Waiau, Kona Akau.
J. H. Kamalo, "
G. K. Lindsay, Kohala.
J. Naiapaakai, "
S. P. Koko, Hamakua.
Maui—A. M. Kahalewai, Lahaina.
P. H. Treadway, "
W. Ap Jones, "
E. Saffrey, Honuaula.
C. K. Kakani, Kaupo.
John Rae, Hana.
W. P. Kahale, Wailuku.
W. G. Needham, Makawao.
T. W. Everett.
MOLOKAI—M r. Meyers.
OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.
J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.
J. W. Kea, Koolaupoko.
KAUAI— T. H. Marshall, Lihue,
S. Kamahalo, "
J. S. Low, Hanalei.
H. J. Wana, "
G. W. Lilikalani, Koloa,
J. Kauai, Waimea.
HUA KUKUI! HUA KUKUI!!
E IKE AUANEI NA MEA A PAU LOA O ke kuaaina, owau o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, he hoa aloha no oukou no na kau i hala ae nei, ma ke kuai Pepeiao Laau ana. Ua hala aku la ia kikina, he Au Hou keia, a ke kahea aku nei au, e kuai no au i na HUA KUKUI i kalua ia a moa, a aila, e ki-ke ia ka iwi a pau, a o ka IO wale no ke lawe mai, e hoomaemae i ka la a maloo maikai. A e haawi no wau EKOLU DALA ME HAPALUA ($3.50) no ka barela hookahi. I ka poe e imi ana i keia, a lawe mai, e loaa no wau ia lakou ma Halepohaku o M. Kekuanaoa, ma AIENUI. E wiki, mai Kaulua!
CHUNG HOON & Co.
Aienui, Honolulu, Mei 1, 1865. 2-3m
OLELO HOOLAHA
A KA
LUNA LETA NUI!
KE KAHEA IA AKU NEI NA LUNA LETA A pau, na Kapena o na moku holo pili aina, a me kela mea keia mea, e nana ma ka Pauku 406 o ke Kanawai Kivila, a penei ia:
"Ka uku o na leta maloko o keia mau Mokupuni, penei ia: Elua keneta no kela leta keia leta malalo iho o ka hapa auneke, eha keneta no kela leta keia leta maluna ae o ka hapa auneke hookahi, a he elua keneta no kela hapa auneke keia hapa auneke, i oi aku mamua o ka auneke hookahi."
E malama pono loa ia ana keia Kanawai e keia Keena, a ke kauoha ia aku nei na Luna Leta a pau loa, e malama ponoloa, e like me ke Kanawai maluna ae.
A ke kauoha ia aku nei na Kapena o na moku holo pili aina a pau, e pono lakou e nana i na ua kau ponoia ke poo leta, maluna o na leta a pau, e hoouna ia ana i kekahi Mokupuni okoa aku, e like me ka hoololi, Pauku 407 o ke Kanawai Kivila.
No ka hoouna ana i na nupepa, 1 keneta. O ka poe e hoouna mai ana i ka lakou mau leta, me na poo leta i kuni mua ia, a ua holoi ae lakou i ke kuni ia ana, aole e komo ia mau leta.
A. P. BRICKWOOD.
Luna Leta Nui.
Honolulu, Apr. 22, 1865. 1-1m
J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,
LOIO.
E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou. A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.
Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865. 1-tf
AHA HOOKOLOKOLO KIEKIE.
KE KAU O APERILA, 1865.
KE KAUOHAIA NEI, MA NA HOOPII HOU ae a pau mai ka mea i hooholoia e kekahi Lunakanawai ma kona ano he Aha Hooponopono Waiwai Hooilina, malalo o ke Kanawai i kapaia "He Kanawai e Hookolokolo Jure ai na kumu hihia ma ka Hooponopono ana i na Waiwai," i aponoia Dekemaba 31, 1864, alaila, na ka aoao e hoopii hou ana e waiho me ke Kakauolelo o ka Aha kahi ana i manao e hoopii hou ae ai, i palapala i hoohikiia, e hoakaka ana i kona kuleana e hoopii hou ai, a e waiho aku no hoi me ua Kakauolelo la i ka olelo noi i palapala, e hoomaopopo ana no ka mea a mau mea paha i makemake ia e hookolokolo jure ia, a e nonoi ana i ka Aha e hookolokoloia pela. Ma ke kauoha o ka Aha.
L. McCULLY,
Kakauolelo o ka Aha Kiekie,
HONOLULU, Aperila 8, 1865. 1-3t
Hale Kuai o Ake!!
E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Luina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau na boy o Hawaii nei e haaheo ai.
Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui.
E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO. 1-tf.