Ke Au Okoa, Volume I, Number 3, 8 May 1865 — Na Kaao a kekahi Elemakule o Hawaii. [ARTICLE]

Na Kaao a kekahi Elemakule o Hawaii.

Iloko o ka makahiki 1851, ua hiki mai ma Hawaii nei kekahi haole Farani, o JULES REMY ka inoa o ua haole nei, me ka haole i kapaia e kakou "Ka Haole Nui," ka holo ana mai, (Brenchley,) a ua noho oia maanei ekolu paha makahiki, e makaikai ana a e kaapuni ana i ko Hawaii nei Pae Aina. He niele kona mau ano, e makemake ana e hoomaopopo i ko Hawaii nei mau mooolelo o ka wa kahiko. Hiki wawe kona hopu ana a kamailio ana ma ka olelo kamaaina o kakou, * no ka mea, he kanaka mikiala a noiau no hoi. A hoi aku ia ma kona one hanau i Farani, ua kakau, a pai, a hoolaha aku i kekahi buke moolelo no na mea ana i ike ai a i lohe ai ma kana mau wahi i hele makaikai ai ma na Pae Aina o ka moana Pakifika. Ua hiki mai ua buke la ma Hawaii nei, ma ka olelo Farani nae, a ua unuhiia ke kauwahi a iloko o ka olelo Beritania, e kekahi keiki kupa o Hawaii, oia o Alekanedero opio e noho nei ma Punahou. A o ka mea ana i unuhi ai a pai ia ma kekahi nupepa o Honolulu nei, "Ka Makamaka" ka inoa o ua nupepa la, a oia ka makou e unuhi hou nei a iloko o ka olelo Hawaii. E ake ana makou, e malama ia na mea ano like me keia, na mooolelo o ka wa kahiko o Hawaii; a ke kahea aku nei makou i ka poe maa i ke kakau palapala mai Hawaii a Niihau, e hoolauna aku me na elemakule a me ka poe ike i na kaao o ke one hanau e mo-ku, a e wae ae, ma ka aiai o ke pepa a me ka eleele o ka inika, ia mau waiwai, oiai e ola nei ka poe e hoopaa ana, o nalowale auanei ia iloko o ka lua o ka make mau. KA LAUNA MUA ANA ME KA EI.EMAKULE. I kekahi ahiahi, iloko o ka malama o Maraki, M. H. 1853, ua pae aku au ma Hoopuloa, ma ke kahakai komohana o Hawaii. Iwaena o ka poe kanaka maoli he lehulehu i holo mai e hapai aloha i kuu waa, ike aku la au i kekahi elemakule, e hoea mai ana me ka lehulehu. Nana aku la au ia ia, he kanaka poupou iki no ia, he manoanoa kona umauma, a o kona lauoho hoi, he ehu no, ua ahinahina nae no kona kahiko. A o kona helehelena, he ano aa no, me he kanaka ahiu la, ua alualu loa ka ili o kona lae, ua makemake no nae au i kona helehelena ano e. O koha wahi kapa, he palule uwe wahine wale no. Ua aneane i mahalo ia oia e na kanaka, a ua iini au e launa me ia, a ua hai koke ia mai au, o Kanuha kona inoa; he keiki ia ua mahuahua, "Ua moa kona pulehu," i ka wa i make ai o Alapai, i ka M. H. 1752 no ia. O keia inoa o Alapai, aole no i ikeia maloko o ke kuauhau a Davida Malo i hoomakaukauia a pai ia. Aka, ua akaka no o Alapai oia ke Alii nui o Hawaii a puni mamua iho o Kalaniopuu. Ua ike maka ua kanaka nei ia Kalaniopuu, a me Kapena Kuke, a me Kamehameha Nui. A i ka hoomaopopo ana ia'u o kona kahiko a me kona inoa, hele aku la au i o Kanuha la, a haawi aku la au i kuu lima. Maliu koke mai la no ia, a launa oluolu ae la ia'u. Ia manawa no, hoomanao ae la au, e pomaikai ana paha au i ka lohe no ia nei mai, no na ano o ka noho ana o Hawaii i ke au mamua aku o ka hiki ana mai o na kanaka o Europa maanei. Mamuli o ke kauoha a kekahi misionari, ua kukulu e ia kekahi papai hale lauhala no'u, maluna iho o ka pahoehoe, a kena aku

au i ua elemakule nei e komo ae, a ai pu maua i kuu aina ahiahi, he poi, niu, i-a maka, me ka ilio i kalua ia. Oiai e miki lima ana o

Kanuha i ka poi, olelo mai kela ia'u ua noho oia malalo o ka Moi o Alapai, he elele kukini ka ia no ua Alii la, a me Kalaniopuu kekahi, mahope mai o Alapai. He kukini mama maoli o Kanuha i kona wa opiopio; ma ke kauoha o kona Alii, ua hele oia mai Hoopuloa a hiki loa i Hilo, iloko o ka la hookani, he 120 mile ia, a oi aku paha! I ka wa i pepehi ia ai o Kapena Kuke, (M. H, 1779,) ia wa no ua kani moopuna o Kanuha. A i kuu kamailio ana no Alapai, o1elo ae la ua elemakule aa nei, "No nehinei ia," a ina no Kapena Kuke ko'u kamailio ana, alaila, "No keia la no ia," wahi a Kanuha. Mamuli o keia mau kumu, ua manao iho la au aole paha i emi ko Kanuha mau makahiki malalo o 116, i ka wa a'u i halawai ai me ia. Iloko o na makahiki i hala aku nei, ua ikea no ma Hawaii, i kekahi poe elemakule loa e like me ua Kanuha nei. Ua loaa ia Iakimo, ke kahuna Katolika, he luahine ma Kau, i hoomanao i kona ike maka ana ia Alapai. Ma Kauai, ua launa au me kekahi kanaka i kani moopuna mamua ae o ka wa i make ai o Kapena Kuke. A ma Hoopuloa, ua kaha au i ke kii o kekahi luahine oolea no, o Meawahine ka inoa, nana i olelo mai, he kaikamahine ia ua nui i ka wa o Kapena Kuke i hiki mai ai ma Hawaii; ua puu a mahuahua kona mau u, a haawiia e ke 'Lii i wahine na Kapena Kuke. O Kanuha nae ka oi loa o keia poe kolopuupuu. No kona ano oluolu a lealea i ke kamailio, nolaila, ua waiwai loa au mamuli o na moolelo o ka wa kahiko ana i hai mai ai, a ua kakau au a paa, ia po no, oiai e ala ana maua e kamakamailio ai. A eia iho kekahi o ia mau mooolelo. NA KANUHA. Ekolu mau papa o ia poe, oia no na kahuna maoli, na kaula a me na kilo. O ka oihana kahuna, ua ili mai ia mai o ka makua a i ke keiki, na kane a me na wahine, no ka mea,

ua ike ia he kahuna wahine i kekahi manawa. Ua like ke kiekie o ko ke kahuna kulana me ko ke 'Lii, a o kekahi poe kahuna hoi ua koikoi loa, a oi aku ka mana o lakou maluna ae o ko ke 'Lii. Ma na oihana pule, o ke kahuna wale no ka mea mana, a nana no e kauoha a e wae iho i na mohai. Nolaila, he mea nui a weliweli hoi ke kahuna iwaena o ko kanaka noho ana. A nolaila hoi i ulu mai ai kela olelo i lohe ia iwaena o kanaka, ''Ua malu ke kanaka a ke kahuna; o ko ke 'Lii kanaka ke make." A no ka mana nui i loaa i ke kahuna, nolaila, oia wale no ka mea nana e kuhikuhi i ka poe e hoolilo ia ana i mohai e hooluolu ai i na akua. A nolaila hoi i makau loa ai na kanaka i ke kahuna, ka mea ia ia ke ola a me ka make o lakou. Nui ka poe kane a me na wahine i noho ukali no ke kahuna, e hooko ai i kona mau kauoha. Ua ku pono ole ia ia e kena i mohai no loko ae o ka poe i malama mai ia ia, aka, ina i ike ia kekahi o na ohua o ke alii, i kue iki i ko ke kahuna mau manao, a i kona poe ukali pnha, alaila, ua kena koke ia e make ua kanaka la. Nolaila, he mea pilikia loa, ke huhu ke kahuna i kekahi, a oia pu me kona mau pili, he hiki ia lakou ke hapai i ke kaua huliamahi iwaena o ka lahui. E like no me ia i ikea no Kaleihokuu, he kahuna ia ma Laupahoehoe. No ka nui o na kanaka aialo o ua kahuna nei, ua hoomake ia ke alii nui o Waipio mamuli o kana kauoha, o Hakau ka inoa o ua alii nei, a hoonoho iho o Kaleihookuu ia Umi, ke keiki kamehai a Liloa, aia ka noho alii, he hanai o Umi na ua kahuna nei. Pela no i hana ai na kahuna o Kau, me ka lima kakauha, i ko lakou hoomake ana i ke alii nui ia Kahookalani, ma kahi e kokoke ana ia Ninole; ua olokaa ae lakou i kekahi kumu laau nui ma ka pali o Hilea, ua pepe a make loa ua alii nui nei. O na kahuna o ka moookuauhau o Paao, oia no ka poe nana i malama i na mooolelo o ka lahui, a no ia mea, ua mahalo nui ia lakou e na kanaka. A ke ola nei no kekahi poe mamo o Paao, a ua mahalo nui ia e na kanaka, a ua kapaia lakou he poe alii kapu mai ke au kahiko mai. O Paao no ke kumu i hoomaka mua ai lakou, a o kona mau mamo, oia no na kahuna maoli. Ua hele mai o Paao mai Kahiki mai, a noho ma Hawaii. He elemakule naauao o Namiki, a oia kekahi o ua poe mamo la o Paao, ua ike lea oia i na mooolelo o ka wa kahiko. Nana mai kekahi mau mooolalo i kakau palapala ia a waiho ia me a'u, he mau mooolelo waiwai no hoi. O kana keiki, oia o Kuikapa (Zephyrina) he kumu kula ma Kailua, oia kekahi o na mamo o na kahuna, a ua kakau oia i ka mookuauhau o kona mau kupuna a hiki loa aku ia Paao. Ua oleloia e na 'Lii ua oi aku ka pololei o ka mookuauhau o Paao, mamua ae o ko na Moi. Wahi a ke kaao, ua hele mai o Paao mai na aina e mai, a pae aku oia ma ka aoao Akau Hikina o Hawaii, ma Puuepa, i Kohala, ma kahi hoi e ikea nei ka Heiau o Mookini, he Heiau kahiko loa ia, i olelo ia na Paao i kukulu. No ke kahiko loa o ke kukulu ia'na o ia Heiau, nolaila ua oleloia e ka poe elemakule, "Na ka po i kukulu ae o Mookini; a na Paao nae," a he olelo no ia e hoakaka ana i kona kahiko. Ma kekahi kaao i hoopukaia e Jarves, ua oleloia ua pae aku o Paao ma Kahoukapu, mamua ae o ke au ia Umi, a ua oleloia ma ua kaao nei, aole ia he kanaka maoli, aka, he haole. Pela no i oleloia'e ma na kaao e ae a pau, he haole o Paao, a he naauao. I ke kukulu ana ia Mookini, he puuhonua hoi ia, ua kena aku o Paao e kii aku a lawe mai i na pohaku nui mai kela wahi keia wahi, e like rne Pololu ka loihi, he 12 a 15 paha mile ke kaawale mai Mookini ae ke kaawale ana. Ua ku laina ae na kanaka ma ke

ka-e o ke alanui, a no ka nui loa o na kanaka ia manawa, ua ku lakou ma ke alanui, a pela no i hapai pakahi ia'i na pohaku a hala loa i kahi e kukulu ana i ka Heiau. Ua manaoia, o Paao, oia no ke pookela o na kahuna, a nolaila, ua hoomanao nui ia kana poe mamo, a ua hoohalike ia ka mahaloia'na o lakou e na kanaka, me na alii, a o na 'lii hoi kekahi i mahalo nui ia lakou e noho nei. Ma kahi e ku koke ana ia Mookini, ua ike ia a hiki wale i keia wa, he mau pohaku, i oleloia e na kamaaina, oia no ka waa, na hoe waa a me na makau lawai-a a Paao, ua hoolilo wale i mau pohaku. Ma Pololu, ma ka aoao o uka, ua ike ia he mau kula lipolipo, a ua kapaia ua wahi nei, "Na mauu a Paao." Na ua kahuna la no i mahiai ma ia wahi, a mai ka manawa mai i pau ai ka mahiai ana a ia'la malaila, ua maka'u wale na kanaka, aole hoi i amo iki ia ka o-o ma ia kula. Ina nae paha i ike ia kekahi kanaka hoomaloka e mahiai ana ma ke kula o Paao, alaila i ka manao o na kanaka, he hoopai weliweli ka hopena o ia mea, a e haule mai ana na kuaua wai kahe he nui wale, e poino ai na aina e pili ana i ua aina kapu nei. Ua oleloia nae e kekahi poe Hawaii, he hanauna kahuna e ae, i oi aku ke kahiko o ko lakou mau mookuauhau i ko Paao, a he poe alii no hoi lakou. No Maui ia hanauna kahuna, na mamo paha a Maui-Hope, ka muli loa o na keiki ehiku a Hina, ka mea hoi nana i hopu i ka eu o ke kai, o Pimoe ka inoa o ua mea la. Ua oleloia e Naihe o Kohala, oia kekahi o na mamo o ia poe, aole nae i akaka i ka oiaio o ko lakou kumu mua. Mai ke au ia Kamehameha, un pau ka punahele ana o ko Maui poe kahuna i na'Lii nona kc Aupuni. O ka lua o na papa kahuna, oia na kaula, a he poe maikai no lakou, i mahalo nui ia e ka lehulehu, a i kela a mc keia manawa, ua hoopuka ia e lakou me ka noi ole ia aku, i na olelo e wanana ai no ua mea e hiki mai ana. O ke kolu o ka papa i pili i ka poe kahuna,

oia na kilokilo, na kahuna lapaau, a me na kahuna anaana, he poe kauka hoi, i manaoia he mana ko lakou e anaana i kekahi a loohia i ka make. Aole nae he poe alii keia papa kahuna, e like me ke kulana o ka poe kahuna maoli, aka, he kulana haahaa ae ko lakou. Mai ka makua a i ke keiki ka ili ana'e o ka mana kahuna lapaau a me ka anaana. Ua inoino na manao o ka lehulehu i ua poe anaana nei, aole hoi i pau ko lakou maka'u ana a hiki wale i keia wa. A loaa i ke Alii i ke kumu e hoohalahala ai i ke kahuna anaana, alaila kena koke ia kekahi o oki ia kona poo me ke koi pohaku, a i ole ia, ua hoolei ia oia ma ka pali. Elua mau ano o na kauka; o ka mua, ua kapaia oia he kahuna lapaau, a oia ka poe i lawelawe me na lau nahele e lapaau ai i na mai. E like me ka ike ana o na kahuna anaana i na laau make, pela ka ike ana o na kahuna lapaau i na laau ola. A o ka lua o ka mahele o na kauka, oia na kahuna uhane, iwaena no paha ko lakou kulana i na kahuna maoli a me na kahuna anaana. Ua kapaia lakou, he poe "Kahuna Uhane," no na uhane o ka poe i make, "Kahuna Makani;" "Kahuna Hoonohonoho Akua," "Kahuna Aumakua," a me na "Kahuna o Pele.'' O keia poe kahuna, o ka papa elua, eia no lakou kou iwaena o na kanaka e noho nei, a he poe hoomana kii no lakou, aole i haalele i ka pule kahiko, oiai nae ua bapetiso ia ka nui o lakou. He kakaikahi o ka poe kanaka maoli i hilinai ole ia lakou, a ua puni ole hoi i na olelo a ke kauka haole. (Aole i pau.)