Ke Au Okoa, Volume I, Number 7, 5 June 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, IUNE 5, 1865.
MA KE KAUOHA.
Hookohuia.
UA Oluolu ka Moi i ka hookohu ana ia Hon. Charles C. Harris, i hoa no ka Papa Hoonaauao ; a ua hookohu pu ia no hoi o Godfrey Rhodes, Esq., i hoa no ka Papa Ola. Hale Alii Iolani, Mei 27, 1865.
Keena o ka Luna Kakau Kope,
Iune 3, 1865.
E like me ka Pauku 1252 o ke Kanawai Kivila, ke koho nei au ia Hermann A. Widemann, Esq., he Hope Luna Kakau Kope no ko Hawaii pae aina. Thomas Brown,
Luna Kakau Kope.
Ua aponoia.
Ferd. W. Hutchison,
Kuhina Kalaiaina.
E like me ka Pauku 1253 o ke Kanawai Kivila, ke koho nei au ia Mr. Samuel Wiltse, he Hope no keia Keena, ma ka mokupuni o Hawaii, e hooiaio i ke kakau inoa ana o na palapala hoolilo.
Thomsas Brown,
Luna Kakau Kope.
Ua aponoia,
Ferd. W. Hutchison,
Kuhina Kalaiaina.
E ka Mea Hanohanoha, ke Kuhina Kalaiaina: J. Kauai, he luna hoopuka i na palapala ae mare, ma ka apana o Waimea, Kauai.
Keena Kalaiaina, Iune 3, 1865.
Ua hookohu iho ka Mea Hanohano ke Kuhina Kalaiaina ia Daniel Smith, Esq., a me Jules Dudoit, Esq., (Kuakua,) i mau mea nana e hoike i ka poe Akamai i ka Hooholomoku, e like me ke Kanawai, "He Kanawai e hooponopono ana i ka lawe ana i na ohua mawaena o keia mau mokupuni," i aponoia i ka la 10 o Januari, A. D. 1865.
Keena Kalaiaina, Iune 2, 1865.
Oihana Hoonaauao.
No ka mea, ua hooholoia e ka Papa Hoonaauao e hoomau ia i hookahi kula wae maloko o ka olelo Beretania, no ke kulanakauhale o Honolulu, ma kahi o na kula Beretania e noho nei, nolaila, ua makemake ia i Kumu no ia kula. A ke kahea ia nei ka poe Kumu e makemake ana ia oihana, e hooili mai i ko lakou mau inoa i ke Kakauolelo o ka Papa. E aho no, ina i ike ke kumu i ka olelo Hawaii kekahi. E haawi ana i ka uku kupono.
M. Kekuanaoa,
Pe residena o ka Papa Hoonaauao.
Keena Hoonaauao, Mei 18, 1865. 5-1m.
Ke hai aku nei ka mea nona ka inoa malalo nei, i mea e kulike ai me ke Kanawai i kapaia, "He Kanawai no na aina ponoi o ka Moi, a me na Aina o ke Aupuni," i hooholoia ma ka la 3 o Ianuari i hala aku nei, i mau Bila Dala Aupuni he Iwakaluakumamahiku tausani dala , e hoopukaia aku no a hiki i ka Poakahi, la 7 o Augate, ma ka hora 10 o kakahiaka, no ka poe e makemake ana e koho no ka uku hoopanee o ua mau dala la; ma na ano a pau e hoakakaia aku ana malalo.
1. O ka poe e koho ana; ka nui e noi ai aku ai; a me ka wa e hoi ia ai.
2. Ka uku hoopanee he eiwa keneta , aohe e ae ia aku kekahi mea e ae ia aku malalo mai o laila.
3. E hoopuka ia aku no na Bila Dala Aupuni, penei: Hookahi haneri, Elua haneri, Ekolu haneri. E hana ia no hoi pela i ka poe e makemake ana i Hookahi haneri dala, Elua haneri dala.
4. E hoohamama ia aku no ka Keena hana o ka mea nona ka inoa malalo, i ka poe e makemake e koho, ma ka la a me ka hora i olelo ia. C. de Varigny,
Kuhina Waiwai.
Ma y 6, 1865.
OLELO HOOLAHA—A ka Papa Hoonaauao i na Lunakanawai Hoomalu a me na Lunakanawai Apana.
Ke hoikeia'ku nei, ua hoomakaukau ia ke Kula Ao Hana Lima a me ka Hoopololei , i hookumu ia e like me ke Kanawai i hooholoia ma ka la 30 o Dekemaba, 1864, i kapaia ua Kanawai la, "He Kanawai e kauoha ana i ka Papa Hoonaauao e hoonohonoho i Kula Ao Hana Lima a me ka Hoopololei, kahi e malamaia'i a e hoonaauaoia'i na keiki makua ole, a i haalele wale ia paha, a i hookahuliia'i ke ano o na lawehala opio." A e hiki no ke hoouna ia ma ia kula mai keia la aku, e like me ka mea i kauoha ia ma ia Kanawai.
M. Kekuanaoa,
Peresidena o ka Papa Hoonaauao.
Keena Aopalapala, Aperila 28, 1865.
Keena o na Komisina o na Aina Moi,
Honolulu, Mei 6, 1865.
Ke hoike akea ia nei, no ka mea, ua hookohuia na mea nona na inoa malalo e Ka Moi i poe Komisina no na aina Moi, nolaila, o na mea a pau e nonoi ana e hoolimalima ia ua mau aina la, a me na palapala a pau e pili ana, e haaawiia'ku imua o ka Mea Hanohano J. O. Dominis, no ka mea, oia no ka Luna Aina Moi. F. W. Hutchison,
Chas. C. Harris
J. O. Dominis.
Nele i na Nu Hou ma na aina E mai.—Oiai e noho kali nei makou i ka moku mai Kalifonia mai, ua nele i na mea hou o na aina e mai. E aho paha ia mamua o ke pai ana i na nu kahiko.
Iloko o keia pule i hala ae nei, ua hoike ia na kula aupuni o ka apana o Honolulu nei. Ua hoakoakoa ia na kula ma Kawaiahao, Kaumakapili me Kamoiliili, palima, paha, a pakolu na kula ma kahi hookahi. Malaila i haiamu nui ai na makua me na makamaka o na haumana, e nana hoike. I kela a me keia la hoike e noho mai ana kekahi hoa o ka Papa Hoonaauao, a me ka Peresidena me ke Kakauolelo oia Papa. Ua hakilo ka Peresidena me ke akahele i ka naauao o na haumana opiopio, e hele ana iwaena o lakou me kona mau hooluu o ke oho hina o na la he nui, e paipai ana me kona kino elemakule; he oiaio, oia iho 'la no ke kumu hoohalike, no ua mau hanauna hou 'la e hiki aku ana i na la e like me kona.
O keia kokua ana, a hapai pu ana hoi o ka Mea Kiekie ka Peresidena, a me na hoa o ka Papa Hoonaauao he mea ia e hoomaopopo ai i na Kumu Kula a me ka lehulehu no hoi ua mau ke kokua ana o ka Papa Hoonaauao i na Kula Aupuni ma ka olelo Hawaii, e like ole hoi me na olelo oiaio ole, imihala wale, o kekahi nupepa hoolalau nei, e olelo pinepine ana, "E hoopau ana na Kula a kakou! E hookahuli ana na Kula a kakou!" A oiai e hoomau ana na Kula Hawaii, ua manao ka Papa Hoonaauao e hoomaka ia ka Oihana Kula Hanai ma ka olelo Beritania, e like me ke kanawai i hooholoia iloko o ke kau Ahaolelo i hala ae nei.
Ma keia hoike kula ana, ua nui na mea hiki ole ke hai pakahi ia a pau loa, aka, ua olioli ka naau i ka ike ana i ka holo mua o na haumana a Kalauli, Kumu wahine o Kawaiahao, a me ke akamai lua ole o na haumana a Kilikina, kumu wahine Katolika, ma ka hana ana i na lihilihi, a me na ie. A o ka himeni ana, ua.lea maoli no.
O ke Kula o Maemae, o J. H. Kaunamano ke Kumu, ua akamai a ua hele imua keia kula ma na Mooolelo Hawaii a ua kaha lakou i ke kii anahonua maikai, a ua olioli loa ko makou naau i ka ike ana ia mea. Minamina wale ke nalowale na mooolelo o ke one hanau! Aka, o ke kula ma Wailupe, o Kaili ke Kumu, ua hemahema loa na haumana ma ia mea, a me ke ano hoi o ko Hawaii nei pae aina. Ninau iho ka hana i na haumana, ehia mokupuni iloko o keia pae aina, aole i loaa ka huina!
Ke Kula Wae ma Kawaiahao, o Poepoe ke Kumu, he Kula ia kahi i hoomakaukau ia'i na keiki e komo i Lahainaluna, oia kekahi kulai eleu ma ka helu naau, Ke kula ma Palolo, o Kanepuu ke Kumu, he poe keiki liilii wale no ka nui, ua holo imua no. Ke kula keiki kane o Manoa, o Hookano ke Kumu, ma ke kakau lima ko lakou oi, a ua hoomalu maikai ia no hoi na haumana. Ke kula kaikamahine o Pauoa, o Maleka Pualewa ke Kumu, ua holo imua kona mau haumana.
Eia ka nui a me ke ano o ka hoike ana i na kula o keia Apana: Poakahi, ma Kawaiahao—Roma, k. Kawaiahao, k, Kawaiahao, (Kula Wae.) Poalua, ma Kaumakapili—Kalihi-kai, Kalihi-uka, Moanalua, (2 Kula) Maemae, Kaumakapili. Poakolu, ma Kamoiliili—Wailupe, Palolo, Kamoiliili, Manoa, k,—Poaha, ma Kaumakapili—Roma, w, Kamakela, Kapalama; ma Kawaiahao—Waikiki-kai, Manoa, w, Pauoa Kawaiahao, w.
I ko makou manao, ina e haawiia he wahi makana na na Kumu ikaika, mikioi, e lilo auanei ia he mea e hookonokono ia'i lakou, a e hoohoihoi ai i ko lakou mau naau. Ua hoomaha na kula o keia Apana; i hookahi mahina, a ma ka la 3 o Iulai e hoomaka hou ai na kula, a ke kauohaia aku nei na makua e malama pono i na keiki; mai hookuu wale ia lakou ma na alanui e kolohe a e hele lalau ai, no ka mea, aohe hua maikai e loaa malaila, he hua ino wale no. A hiki i ka wa e hoomaka hou ia'i na kula e hoouna mau ia na keiki i ke kula.
Ma ka Poaha iho nei, ua lohe makou he hoike kula ma Kapapanene, kahi e noho nei ka Mea Kiekie, M. Kekuanaoa. He mau keiki hanai ka na ka Mea Kiekie, V. K. Kaahumanu malaila, a ke ao ia nei lakou iloko o ka olelo Beritani, a me ka himeni. He poe keiki makua ole, ma ka lokomaikai o ke Alii Wahine, ua malama ia ua poe keiki nei ma na mea a pau o ke ola a me ka hoonaauao. Ua hu wale ke aloha o ka puuwai i ka ike ana'ku i ua poe kamalii la, e aahu ana hoi i na lole nani, a e heluhelu akamai ana iloko o ka olelo Beritania, a e himeni hoolea ana me na leo hanehane.
O na mea a makou i ike ai a i lohe ai hoi iloko o keia pule i hala, no na kula o kakou, he mau mea ia e hoohauoli ai, no ka holo mua o ka naauao iwaena o ka hanauna hou o ko kakou kaona o Honolulu nei. E ola mau ae holo mua na kula Hawaii!
La Hooke ai o na Amerika.—E like me ke kauoha o ka Peresidena o Amerika Huipuia, o Anaru Johnson, ua hookaawaleia ka Poaha, la 1 o Iune, i la e hoohaahaa'i ka lahui Amerika imua o ke Akua Mana Loa, no kona hoopai oolea ana ia lakou i ka lawe ana'ku i ko lakou Peresidena iho nei. Ua pani na puka o ka hale kuai o ka poe Amerika o Honolulu, a ua hele nui i ka pule ia la.
Kula Hooholo Moku.—Ua oleloia, ua loaa ke kumu ao no keia kula, oia o Mi. Kuakua, a ua manaoia he kumu akamai ia, a e loaa ana i ka poe i hele ma ona la i ka ike, e hiki ai ia lakou ke hooholo i na moku ma ka moana uliuli kahi i ike ole aku ai i ka aina.
UA ike, a ua lohe paha ko makou poe makamaka heluhelu nupepa, ua kohoia i keia makahiki, elua mau Luna Helu Auhau no kela apana keia apana, a ua ku like no ia me ke Kanawai, e olelo ana, i kela a me keia lima makahiki, e palua ia na Luna Helu. A i keia makahiki, e helu hou ana na aina a pau, na pahale a me na hale, oia hoi na waiwai paa, e hoakaka ai ke kumu waiwai iloko, a malaila hoi e hoomaopopo ai ka nui o ka auhau waiwai paa. A e like me ka mea e hooholoia e na Luna Helu i keia makahiki, pela no e mau ana a pau pono i na makahiki elima, alaila, helu hou ae, a pela aku, e like me ke Kanawai.
Nolaila, ke kahea nei makou i ka poe mea aina, mea kueana, a hale paha, e hoike aku i na Luna Helu i ko lakou wa e kipa ai ma oukou la, i ko oukou mau palapala kuai aina, sila nui, palapala hooko, palapala hoolimalima, i ole e kauia ka auhau kiekie e like me ke koho wale ana a na Luna; a e mau ana hoi ia auhau iloko o na makahiki elima. Ina e kiekie kupono ole ana ka auhau maluna o ko oukou mau waiwai, alaila, na oukou wale no ka hewa. Ua ao ia oukou.
Pela no hoi me ka auhau maluna o na waiwai lewa, e ao oukou e ka poe mea holoholona. Ma ke kau ahaolelo o keia makahiki i hala, ua hooholoia kekahi Kanawai hou e pili ana ia mea, i kapaia ua Kanawai la, "He Kanawai e hoololi ai i ka Haawina 13 o ke Kanawai Kivila, 'no ka helu ana i na auhau,' a e hoomakaukau ana i mea e helu a e ohi ai me ka pololei i na auhau holoholona, a e kau ana hoi i hoopai no ka huna ana i ka waiwai." A eia iho ka io o ua Kanawai nei:
"Pauku 392 (a) Na ka mea nona ka mea hoolimalima mai, a mea paha e noho ana i ka aina e haawi aku i ka Luna Helu a mau Luna Helu paha, i palapala hoike o na inoa o na kanaka a pau nona na Lio, Miula, Iakake, a holoholona e ae paha i ku i ka auhau e holo ana maluna o ia aina, me ka ike a me ka ae pu ana o ka mea nona, ka hoolimalima mai, a me ka mea e noho ana i ka aina, a me ka nui o ia mau holoholona; a ina aole e hoike mai pela e manaoia na ka mea nona, ka mea hoolimalima mai, a me ka mea e noho ana i ka aina ia mau holoholona i mea e auhauia'i. Ina e haawi ole mai ka mea nona, ka mea hoolimalima mai, a mea paha e noho ana i ka aina i ka palapala hoike i haiia maluna, e ole paha e hookomo pu ia me kona ponoi, alaila, e hoopili ia ia na hoopai a me na poino i haiia ma ka pauku eha haneri me kanaiwakumamakolu. O ka mea e hoike oiaio ole ana i kona waiwai e like me ka mea i hoakakaia ma keia a me ka pauku maluna iho e hiki no ke auhauia oia i ka palua o na auhau maluna o ka waiwai i hunaia pela."
Nolaila, ke ike nei kakou, ina e hoole aku kekahi i ka Luna Helu, aole ana ilio, a mahope ua lohe maopopoia he ilio no kana, alaila, elua dala ka auhau no ia ilio, a ina paha e hai ae kekahi, "Hookahi a'u ilio, a hookahi lio," a ma ia hope, ua ikea elua ana ilio, a elua paha lio, alaila, e palua ana ka auhau maluna o ia mau holoholona. Nolaila, he kumu nui no keia e akahele ai, a e hai pololei aku i na Luna Helu no ka nui o na holoholona a pau, e pili ana me oe e ka mea heluhelu, na holoholona hoi e holo ana maluna o kou aina, ae pili ana paha me oe a i kekahi kane, wahine, a keiki paha e noho ana me oe.
No ka mea, e hoomaka koke ana na Luna Helu iloko o keia mau hebedoma e hiki mai ana, e hele e kakau i na waiwai, nolaila, ke kau leo aku nei Ke Au Okoa ia oukou e na makamaka mai Hawaii a Niihau.
Na Palapala.
Ua nui na palapala i loaa ia makou, mai ka poe makamaka mai, na leta hoi o kela ano keia ano; ua kupono kekahi e pai ia, a ua kupono ole hoi kekahi. A eia ke kumu o ke kupono ole, no ka pili ole i ka pono a me ka noiau, a me ka hoomalamalama i ka lehulehu. A o kekahi poe leta, e apono mai ana i Ke Au Okoa, a e hoike mai ana no ka hauoli o ka naau no ka maikai, a o na leta o ia ano, he nui, aole makou e pai ia, o lilo auanei ia he mea e olelo ia'i, he kaena ko makou.
A ua loaa ia makou kekahi palapala mai Lahaina mai, i kakau inoa ia "Na kekahi Luna koho no ka apana o Lahaina," aole nae he pono ke pai ia, he ano laibela ia palapala i kekahi kanaka o Lahaina, e makemake ana e lilo oia i loio.
A no Waihee, Oahu, kekahi palapala, e hoike ana no ka hoopunipuni a me ka epa o kekahi kanaka ma ke kuai upena; aole ia he mea pono no ka nupepa, aka, no ka ahahookolokolo paha ka pono.
Eia kekahi palapala a makou i waiho ma ka papa, he palapala loihi, lima maikai, i kakau inoaia e "Iulio Ikemaka," e hai ana "no ka ahaaina a na iwa o Lahainaluna ma Hauula." E hoike ana he mau ahaaina maikai ko lakou, a ua makai hoi na himeni o ka poe i hemo mai mai Lahainaluna mai. E aho no paha, ina ua hoike mai ua palapala la, no ka hapai kuoo ana i ua poe Lahainaluna la i kekahi hana loaa; aka, o na ahaaina, he mea nui wale ia, aohe no hoi he waiwai a makou i ike ai iloko o ia paina ana ma Hauula e hoolahaia'i ma ka nupepa.
Hu ka aka ia G. W. K. Kahaomageneti, e hai mai ana no ka hakaka o kana wahine me kekahi poe wahine e ae. Heaha la ka pili o ia mea i ka pono o ka lehulehu?
D. Kihapiilani. Ua pono no kou manao. E hooili mai kau palapala, ina a i pono, e pai ia no.
O ka mea e moe pu ana me na ilio, e ala pu no auanei ia me na kauna uku-lele.
Iloko o na kau ulu moku i hala, ua nui na kanaka Hawaii i kepa maluna o na moku haole, a holo aku i na aina e, a ma Amerika Huipuia kahi i holo aku ai kekahi poe he nui, a nalowale loa, aole i hoi hou mai. A i ka ninau ana iho o ke aupuni o Ka Moi i na agena a me na kapena moku, no ke kumu i hoihoi oleia mai i na luina kanaka maoli a lakou i kepa ai, e like hoi me ke Kanawai, alaila, ua pane mai lakou penei: "I ko makou hiki ana'ku i Amerika, ua pau na kanaka maoli i ka mahuka ia, nolaila, i hiki ole ia makou ke hoi hou ia lakou i Hawaii nei." A noonoo iho la na Kuhina, no ka mama paha o kahi palapala hoopaa, a me na uku e ae, nolaila paha ke kumu i kepa nuiia'i na kanaka maoli e na kapena e holo ana i na aina e, a no ia mea hookahi no hoi, ua palaka na kapena, aole e hooko i na Kanawai no ka hoi hou ia ana'e o na kanaka maoli i ko lakou home. A i mea e hakalia ia'i ka lawe ana'ku o na kanaka a Ka Moi, a waiho kohana ma na aina e, ua hooholoia keia Kanawai malalo iho, e hookiekie ana ka uku hoopai maluna o na kapena moku ke ole lakou e hoi hou ia mai na luina kanaka maoli.
HE KANAWAI
E hoololi ai i na Pauku 143 a me 146 o ke Kanawai Kivila.
E hooholoia e ka Moi a me ka Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
E hoololiia, a ma keia ua hooloiia no ka Pauku 143 o ke Kanawai Kivila, ma ke kapae ana i ka huaolelo "hookahi" ma ka lalani eono, a e hookomo ma kona wahi i ka huaolelo "ekolu," a penei e heluheluia'i ua pauku la:
"Pauku 143. Aole e manaoia ua kupono i ke kanawai ka ae ana i ke kepa, a i ka lawe ana i ke kanaka maoli maluna o ka moku haole, a o ka moku Hawaii paha, e hooholo ana ma ka aina e, ke haawi ole ke kapana i ke Kiaaina, a i kona hope paha, i palapala hoopaa me na hope ku pono i ka manao o ke Kiaaina, a o kona hope paha, no na dala ekolu haneri no kela kanaka keia kanaka, penei:"
A e hoololiia, a ma keia ua hoololiia no, ka Pauku 146 o ke Kanawai Kivila ma ke kapae ana i ka huaolelo "elua," ma ka lalani eha, a me ka hookomo ma ia wahi i ka huaolelo "eono," a me ke kapae no hoi i ka huaolelo "eha" ma ka lalani hoi i ka huaolelo "eha" ma ka lalani hope, a me ka hookomo ma ia wahi i ka huaolelo he "umikumamalua," a penei e heluheluia'i ua pauku la:
"Pauku 146. I ka wa e kepa ai kekahi kanaka maoli e holo kahiki, maluna o kekahi moku, e uku mai ke kapena o ka moku i ke Kiaaina o ka mokupuni, a i kona hope paha, no na auhau pili kino o ua kanaka nei i eono dala wale no, ke oi ole aku ka manawa i hoolimalimaia'i mamua o ka makahiki hookahi, a ina e oi aku ka manawa mamua o ka makahiki hookahi, alaila, e uku mai ke kapena i na dala he umikumamalua; aole nae e hoolawe ia ia mau dala mailoko ae o ka uku o ua luina la.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
O keia Kanawai i paiia malalo ae nei, ua akaka lea ia kona ano, aole no hoi e kuhihewa ana kekahi; ua pili ia Honolulu wale no.
HE KANAWAI
E hoololi ai i ka Pauku 240 o ke Kanawai Kivila.
No ka mea, ua hoohalahala pinepine na kanaka o ka apana o Honolulu no ka pilikia i loaa ia lakou no ka hoa ana i na lio, bipi, miula, iakake, a me na puaa ma na alanui aupuni; nolaila;
E hooholoia, e ka Moi a me ka Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni.
Pauku 1 E hoololiia, a ma keia ua hooloiia no ka Pauku 240 o ke Kanawai Kivila ma ka pakui hou iho i keia mau huaolelo penei:
"Ua kauohaia ke Kiaaina o Oahu e hoopaa iloko o ka Pa Aupuni i na lio, bipi, miula, iakake, a me na puaa a pau i hoa ia, a i hookuu ia paha e hele wale ma na alanui o ke kulanakauhale o Honolulu a me na wahi mauka a hiki i Kanoniakapueo, a e hooukuia ka mea nona ia mau holoholona mamua o ka loaa hou ana ia ia, i hookahi hapalua dala no kela a me keia holoholona i hoopaaia pela; a ina aole e ku mai ka mea nona ia mau holoholona aea, me ka uku pu i na koina o ka Pa Aupuni, alaila, e hiki no i ka Luna Pa Aupuni ke kuai kudala aku ia mau holoholona, mamuli nae o na rula i haiia ma ka Pauku 237 o ke Kanawai Kivila.
Pauku 2. E lilo keia i kanawai mai ka la aku i hooholoia'i.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
Aole no e kala i kukuluia'i nei mea, he Papa Ola ma Hawaii nei, aka, no ka makemake nui o ke Alii Ka Moi e kiai pono ia ke ola o kona lahui kanaka, nolaila, ma keia kau Ahaolelo iho nei, ua hoololi hou ia ke Kanawai e pili ana ia oihana, i mea e hoolako ponoia'i ka Papa ola me na mana e hooko io ai ka hana i ili maluna o lakou, me ka hemahema ole. Na ua Papa nei e hoonoho a e hoolako i na waihona laau lapaau ma kela apana keia apana, na lakou no e kuai i ka palahehe o lima, a e malama i ka poe lepera, a me kela hana keia hana i kupono i ka malama ana i ke ola o ka lehulehu. Ua lohe makou, ua kuai ua Papa la i ke kahua kahi e kukuluia'i ka hale malam i na lepera. He kanakolu tausani dala ka haawina i hookaawaleia'i keia mau makahiki elua no ka Oihana Ola o ka lehulehu.
HE KANAWAI
E hoololi ai na Pauku 278 a me 279 o ke Kanawai Kivila.
E hooholoia e ka Moi a me ka Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Mai ka la e hooholoia'i o keia kanawai, e hoopauia a ma keia ua hoopauia no, kekahi kanawai i kapaia "He Kanawai e hoololi ai i ka Pauku 278 o ke Kanawai Kivila," i aponoia i ka la 28 o Aukake, 1860, a ma keia ua hoololiia ka pauku i oleloia maluna, oia ka Pauku 278 o ke Kanawai Kivila, a e heluheluia ua pauku la penei :
"PAUKU 278. E hoonohoia kekahi Papa Ola, a o ke Kuhina Kalaiaina ka Peresidena o ka Papa. E noho no ma ia Papa ke Kuhina Kalaiaina a me eha mau hoa e ae, i hoonohoia e ka Moi maloko o ka Aha Kukakukamalu. Mawaena o lakou, e noho kekahi mau kahunalapaau i ae pololeiia e hana ma ia oihana, aole e emi i ka elua, a mawaena o na hoa o ka Aha Kukakukamalu, e kohoia i mau hoa aole i emi i ka elua. He mana no ko ua Papa Ola nei e hoolimalima i kakauolelo, a me na kahunalapaau a me na luna kupono, a e ukuia lakou noloko ae o na dala i hookaawaleia ia manawa aku ia manawa aku, e ka Ahaolelo, i mea e malama ai i ke ola o ka lehulehu, e like me ka mea e hooholoia e na hoa ekolu, a oi ae paha o ia Papa, maloko o kekahi halawai i kahea ponoia. Eia hoi, aole i hooleia ma keia ka hoolimalima ana o ka Papa i na hoa o ia Papa, a ina e hanaia pela, na ka Aha Kuhina e hooholo no ka uku kupono. A e hoike no ka Papa Ola imua o ka Ahaolelo i na kau Ahaolelo mau a pau, me ka pololei a me ka hoakaka pono no na dala a pau i hooliloia, a me ka hai aku no na mea i pili i ke ola o ka lehulehu i kupono i ka noonooia e ka Ahaolelo."
PAUKU 2. O ka Pauku 279 o ke Kanawai Kiwila ke hoololiia nei ma ke kapae ana i na huaolelo "haole, ina paha ua lilo ia i kupa Hawaii a ua lilo ole paha," a ma ka hookomo ana ma ia wahi i ka huaolelo "mea," i heluheluia'i ka Pauku 279 o ke Kanawai Kivila e like me mahope nei, penei:
''PAUKU 279. Aole no e kupono i ke kanawai ke hapai kekahi mea i ka oihana lapaau iloko o keia Aupuni no ka imi loaa, ke hoike ole oia mamua imua o na Luna o ka Papa Ola, a imua paha o na mea a ia mau Luna i koho ai no ia hana, i mea e maopopo ai kona makaukau no ia oihana, a me kona ano akamai, a loaa hoi ia ia ka palapala hoapono a ia mau Luna, a me ka palapala ae a ke Kuhina Kalaiaina. E hoopaiia no ka mea malama ole i keia pauku i hookahi haneri dala no kela hewa keia hewa ana i hana'i, ke ku ka hewa ia ia ma ka hookolokolo ana."
PAUKU 3. E lilo keia i kanawai mai ka la aku o kona hoolahaia ana.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
Na mea hou o ke Alo Alii.
He maikai ke ola o ka Moi, aia oia ma Moanalua i keia mau la. Maikai no hoi ke ola o ka Mea Kiekie Kekuanaoa ; ua hele oia ma Kanewai i keia mau la iho nei a hoi mai, a ua hele i ka hoike i na kula o Honolulu nei ma kona ano he Peresidena o ka Papa Hoonaauao.
Maikai no hoi ka noho ana o ka Mea Kiekie Princess Kamamalu ma Kanewai, me ke Aliiwahine kanemake me Hakaleleponi, i keia mau la, a hoi mai oia i ke kaona ma kona hale noho ma Papakanene. He wahi ahaaina paina aloha kana, ma Kanewai, i ka poakahi i hala iho nei.
Ua hele i ka ahaaina mare o C. P. Ward, i ka poakahi iho nei, ka Mea Kiekie Kekuanaoa, ka Mea Hanohano Keelikolani, Kiaaina o Hawaii, His Ex. ke Kiaaina o Oahu me kana wahine, ka Mea Hanohano C. R. Bishop me kana wahine, ka Haku Puuku ka Mea Hanohano D. Kalakaua me kana wahine, ka Haku Bihopa o Honolulu, ke Kanikela Komisina o Farani, a me na Kanikela o na aupuni e ae.
Ua holo aku Hi s Excellency ke Kuhina Waiwai ma Lahaina ma ka poakahi iho nei, a e hele ana paha oia ma kela aoao o Maui.
Oihana Hookolokolo.
AHA KIEKIE MA KE KEENA.
Mei 29.—Palapala noi e hooponoponoia ka waiwai o Keahi. Hai mai ka L. K. Kaapuni o Maui, ua hanaia keia hoopii ma kona keena mamua aku nei, a nolaila, ua hoopau ia keia hihia.
Iune 2.—Palapala noi a Holi, e hooiaio ia ka palapala kauoha hope a Kanakaole, k, (i make emoole mamua aku nei.) Kue mai o Manuahi, he pili koko ia. I ke kukulu ana mai o na hoike, Mahu ka i olelo mai ua hana o Kanakaole a ua kakau inoa ma ua palapala kauoha la ; aka, ua olelo mai o Kahuhu, aole pela, aole no i ike o ka mea i make i ua palapala nei, ua pau kona ike, a kakau ia o Mahu, a mahope, ua kope ia me ka inika. Ua hoole ka Aha, aole e hooiaio i keia palapala kauoha.
AHA HOOMALU O HONOLULU.
Mei 29.—J. Mountain, (Pokiki), hoeha ia Keoki, w., $25 hoopai, $3 koena, palapala hoopaa i na dala he $50, aole oia e hana hou ia hewa.
Mei 30. Ipunui, hakaka, $10 hoopai, $3 50 koina; Kahuhu, ona $2, $1 koina.
Mei 31.—Opi, ona, $6.
Iune 1.—Wm. Booth, hoopaaia e hookolokolo ia ma ka Aha Kiekie, no ka pue wahine, beleia $1,500.
Iune 2.—H. Ja ckson, ona, $6; Kekuaokalani, ua hoopiiia oia no ka aihue, eha hoopii o ia ano e kue ana ia ia, a ua hoahewaia ma na hoopii a pau. Hoopaiia $155, $6 37 koina, a me 4 makahiki, 6 malama e hana ma Kawa; Kahananui, holo nui, $20, $1 koena.
Iune 3.— J. Halulu, hoeha i kana wahine mare, hoopaiia $50, e haawi ka palapaia hoopaa no na dala $20, i ole e hana hou ia hewa ; Lizzie Kikaha, walaau i ka po, hoopai $2, $3 koena; M. Kekaulahao, oia hewa no, a ua like me ia ka hoopai.
He Paio Mi sionari.—Helu 1.
E ka Luna Hooponopono o Ke Au Okoa: Aloha oe:—Ma kou pepa o ka la 22 o Mei, ua ike iho la au ua olelo ae oe, ke paio nei na Kahunapule o ka Hoomana Kalavina, Hoomana Roma, a me ka Hoomana Enelani. Owau kekahi i makaikai iki i kela paio ana, a ina i oluolu ia oe, e hoakaka au i ko'u manao no ia mea.
I ka M. H. 1820, hiki mai na Misionari Kalavlna i Hawaii nei. Ua holo pono ko lakou hana, no ka mea, aohe mea keakea ia lakou. A hala na makahiki he 17, ua hiki mai na Kahuna Farani, a ua kipakuia lakou e na Kalavina. O ka poe i huli mamuli o ka hoomana Roma, ua hoopaiia lakou me he mea la, he poe i hana i ke karaima. Aka, nae, ua hoi hou mai na Farani, aohe hoi i emi iho ka lanakila o kela hoomana mamuli o ke anai ia'na e na Kalavina. Aole loa no. Hookahi hapakolu o na kanaka a pau o keia lahui kai hui me ka aoao Roma. A o keia mau aoao a i elua, ke Kalavina a me ka Roma, aole i kena ia a poloai ia paha laua e hele mai i Hawaii nei e ka Moi o keia pae aina, aka, ua nonoi i Kahuna Enelani e Kamehameha I, Kamehameha II, a me Kamehameha IV. A ua aponoia, a ua alohaia ka Ekalesia o Enelani, e ko kakou Moi lokomaikai, Kamehameha V,—e loihi loa kona ola ana!
Oiai ua hele mai ka Ekale sia o ka Bihopa mamuli o ka poloai ia'na e na 'Lii, ua ukiuki loa no nae na Kalavina ia Ekalesia. He makemake ko lakou e kinai ia, a e kipaku loa aku, e like me ka mea a lakou i hana ai no ka poe Roma mamua, aka, he mana ole, he hiki ole, nolaila, ke hoino ia nei, ke kuamuamu nei, ke hoike oiaio ole nei, e kue ikaika ana ia hoomana! Pela wale no lakou i hana pinepine ai a hala na makahiki elua, mai ka hiki ana mai o ka Bihopa i Hawaii nei, aole oia i pane iki ia lakou. Ua hoomanawanui oia, a ua hoomanao paha oia e hoomahui aku i kona Haku, "Aia kuamuamu ia mai oia, aole ia i kuamuamu aku, a i kona hoehaia, aole ia i olelo hooweliweli aku." I Petero, 11:23,
A mahope, ua kakauia kekahi buke e ke Kakauolelo o ka Papa Misionari o Amerika, a iloko oia buke, he mau olelo awahia, niania wale e kue ana i ka Bihopa. Ia manawa, ua manao iho la ka Bihopa he mea pono ia ia e pale aku i na mea e kue wale mai ana ia ia, a ma ka la mua o Ianuari i hala ae nei ua hoopuka aku oia i kona mau manao ma ka haiolelo maloko o kona hale pule ma Peleula, imua o ka Moi a me ka Moi Wahine a me ke anaina pule e akoakoa ana, a na ka poe i lohe ia haiolelo kai nonoi iaia e pai ia. A ua pai ia no, ma ka olelo Beretania nae, aole hoi ma ka olelo Hawaii. Ke manao nei au e kakau aku ia oe he mau palapala, a e helu ia mai ka akahi, a pela aku, a ma ia mau palapala e wehewehe ai au i na manao o ka Bihopa iloko oia hai olelo i pai ia.
O ka mea mua i hoakakaia e ka Papa Misionari Kalavina, oia keia: "No ka pauhia o keia lahui i ka hoolilo ia i poe Karistiano, nolaila, aole he wahi hana i koe nona misionari Epekopo (oia hoi ko Enelani), ina i hele mai lakou."
Ua pane aku ka Bihopa i keia me ka hoike ae i na olelo o ka Bihopa o Farani, oia o Lui, ma kahi ana i olelo ai, "He 20,000 kanaka maloko o keia pae aina, i hilinai ole mamuli o kekahi o na aoao pule," (oia hoi, he poe hoomaloka.) Alaila, ua lawe mai ka Bihopa he mau pauku noloko mai o ka Palapala Hoike a ka Ahahui Euanelio o Hawai, no ka M. H. 1863," i kakauia hoi e na misionari ponoi, a ke unuhinei au ia mau pauku, eia iho:
Apana o Hilo, Hawaii—T. Coana, Misionari. Ua hai mai oia ia kakou, ua hooikaika nui ka poe Pope i ke kukulu ana i ko lakou luakini hou, a me ka hoolaaia ana. Ua pii ae no ko lakou nui, aole nae i hui aku na kanaka maikai o makou me lakou. O ke koena, eia no ke waiho nei iloko na mai hookamakama, a pela aku.
Apana o Kau, Hawaii.—O. H. Kulika. Aole i malama ponoia ke Sabati me ka hemolele a me ka manaoio. O ka poe Pope, ua hoonui ae lakou i ko lakou mau kulana, mai na hoahanau i kapaeia'ku. He uuku wale no ka poe mawaena o makou i hiipoi i ke ola o ka uhane. O ka helu nui o na kumu i hoomanao ole i ka hoomana iloko o ke Sabati, a me na la pule e ae o ka hebedoma, ua paa lakou i na hipuu kaumaha o ka Uhane Hemolele.
Apana o Kona Hema.—J. D. Parisa. Aole he nui loa o ka mokumokuahua o ka hewa mawaena o keia poe, aole mea e kanalua ai, o ka pii ana o ka poe mawaena o ka poe haipule a me na malihini.
Apana o Kohala.—E. Bond. Ke mau nei no ka hale pule i kona ano mau, a me he mea la nae, ua nui iki ae kahi laau o ka oiaio a me ke aloha aku i ke Akua mawaena o lakou.
No Maui—Apana o Hana.—S. E. Bihopa. O ka hapa nui o na kanaka, ua lilo i ka lalau, o ka poe hoomaloka iloko o na hoahanau, ua oi loa aku. He uuku loa na buke i ikeia, a i lawe ia e na kanaka. O ka ino i ikeia iloko o na makahiki eha i kaahope ae nei, ke mau ae nei no ka ulu ana.
Apana o Lahaina.— D. Balauina. O ke ano o ka hoomana, ua haahaa.
No Oahu—Apana o Ewa—A. Bihopa. O ke ano o ka hoomana ma Ewa, ua emi loa malalo, e like me na makahiki mua. He nui loa ka haule ana o kekahi poe i ka la Sabati, a me na la halawai e ae.