Ke Au Okoa, Volume I, Number 9, 19 June 1865 — Page 4
KE AU OKOA.
HONOLULU, IUNE 19, 1865.
A DAMU.
[He wahi Kaao no Mahomeda, i unuhiia noloko mai o ka olelo Arabia.]
HELU 2.
Ia manawa iho, ia Adamu laua o Eva e holoholo nanea ana i o a ia nei iloko o ke Kihapai, hele mai la o Gaberiela a kauoha aku ia laua, ma ka ino la o ke Akua, e hele no laua a e auau iloko o kekahi o na muliwai eha o Paradise. Alaila, hoike mai la ke Akua ia ia iho, a olelo aku la oia ia laua, i aku la, "Ua hoonoho mai au i keia Kihapai i wahi no olua e noho ai; maanei olua e hoomalu ia ai i ke anu a me ka wela, i ka pololi a me ka makewai. E lawe olua, e like me ko olua makemake, ma na mea a pau loa iloko nei; eia nae hoi, hookahi no hua ua kapu loa ia olua. E makaala, mai uhaki i keia kanawai hookahi, ae kiai mau hoi o ili mai ka hoomaau maalea o Ibelisi maluna o olua! Oia la no o ko lua enemi, no ka mea, ua hoohioloia oia no olua; o kona apiki, he palena ole ia, a ke imi nei hoi ia e hookaupe ia olua."
Malama iho la keia mau iwa hou i ka olelo a ke Akua, a ua oleloia e kekahi mau Kaao, ua kokoke e hala na makahiki elima haneri mamua o ko laua hookokoke ana'ku i ka laau hua i papaia ia laua. Aka hoi, ua lohe aku no o Ibelisi i ka olelo a ke Akua, a hooholo iho la oia e hookonokono aku i kanaka a pahee aku ia iloko o ka hewa; nolaila, kalewa hele mau no ia ma na wahi pili palena o ka lani, e imi ana i kona manawa e puhalahio malu iloko o Paradise, aka, ua paa na puka, a ua kuwakiia hoi e ka anela Ridewana.
I kekahi la, puka mai la ka manu Pikake mailoko mai o ke Kihapai. Ia manawa, oia no ka manu nani kelakela loa iloko o Paradise, no ka mea, o kona mau hulu, ua hinuhinu me he gula la a me ka emerala, a no ka maikai loa hoi o kona leo, ua hookohuia oia e olioli a e hoolea, i kela la keia la, i na olelo hoomaikai i ke Akua, iloko o na alanui kaulana o ka lani.
Ia Ibelisi i ike aku ai ia ia, wa iho la ia ia ia iho, i i iho la, "He manu haaheo a kilohi loa keia; malia paha he hiki no ia'u, ma ka hoomalimali a me ka hoolani aku, ke onou aku ia ia e lawe malu ia'u iloko o ke Kihapai."
I ka Pikake i hiki aku ai ma kahi mamao aku, ma kahi hoi e lohe ole aku ai o Ridewana ia ia ke kamailio, pane aku o Ibelisi ia ia, me ka i aku, "E ka manu nani a me ke kamahao! O oe anei kekahi o na manu o Paradise?
"Ae," wahi a ka Pikake, "aka, owai la anei oe, ka mea hoi e ouli mai nei me he mea la ua alualu ia oe?"
"Owau no kekahi o na Kerubima i hoonohoia e oli hoomaha ole i na maikai o ke Akua; aka, ua hele malu mai nei au no kekahi manawa pokole, e makaikai iki i ka Paradise ana i hoomakaukau ai no ka poe kupaa. E huna no nae paha oe ia'u malalo o kou mau ekekeu nani?"
"No ke aha la anei au e hana'i i kekahi hana e hooili mai ai i ka huhu o ke Akua maluna o'u?"
"E lawe ia'u e ka manu hiwahiwa; alaila, e hai aku no au ia oe i ekolu huaolelo poiuiu ano e, a na ia mau huaolelo ekolu no e hoopakele ia oe i ka mai, i ka elemakule a me ka make."
"E make ana anei na kamaaina iloko o Para dise?"
"O na mea a pau loa, aole no e koe kekahi, ke ole oia i ike i na huaolelo ekolu e waiho nei me au."
"He oiaio anei kau e olelo nei?"
"Ke hoohiki nei au ma ka inoa o ke Akua Manaloa."
Manaoio iho la ka Pikake, no ka mea, aohe ona manao iki e hoohiki wahahee ana kekahi mea ma ka inoa o ka mea nana ia i hana; aka, no kona hopohopo o hoohulihuliia oia e Ridewana i kona hoi ana, nolaila, hoole kaulei ole oia i ka makemake o Ibelisi e hele pu me ia, aka nae, ua hooholo oia e hoouna aku i ka Nahesa, a oia no paha ka mea maalea e loaa aku ai i ke ano e hookomo aku ai ia Ibelisi iloko o ke Kihapai, me ka ike ole ia mai e Ridewana.
Ano la, i kinohi, o ka Nahesa, oia no ke aliiwahine maluna o na holoholona e ae a pau loa. Ua like kona poo me na momi ulaula, a o na maka hoi, me na emerala. Ua lilelile kona ili, me he aniani nana la i hooluu ia i na ano a pau; ua pahee kona ili, me he kaikamahine hiwahiwa hou la; ua like kona kalali me he Kamelo la; ua aala kona ihu me he waiala la, a o kona mau huaolelo a pau, he mau mele hoomaikai. O na mea ono wale no kana ai, a o kona mau oioina, aia no ma na kapa uliuli koii o na muliwai. Ua hanaia oia i hookahi kausani makahiki mamua ae o Adamu, i lilo ai oia i hoa paani no Eva.
"O keia wahine kilohi," wahi a ka Pikake, "ua nui loa aku paha kona makemake e mau loa kona opiopio a ikaika hoi mamua ae o ko'u, nolaila, e aa no paha ia i ka huhu o Ridewana, i loaa aku ia ia keia mau huaolelo ano e ekolu." Ua pololei no kana mau mea i manao ai nona, no ka mea, ia ia i hai aku ai i ka Nahesa, i na mea i loohia ia ia, pane kahaha mai ia, i mai la, "Pela io anei? E hoolauna ia mai anei au e ka make? E kailiia anei kuu hanu, e pilihuaia anei kuu alelo, a e mana ole ia anei kuu mau lala? E kauia mai anei kuu mau maka a me kuu pepeiao e ka po mau loa. A o keia kino ui hoi o'u, e nalo anei ia iloko o ka lepo? Aole, aole loa! Ina paha e kau mai ka inaina o Ridewana maluna o'u, heaha la ia? E hele no au ia Ibelisi e alakai aku ia ia iloko o Paredise, i loaa ia'u na huaolelo ano e ekolu."
O ka holo ana aku no ia o ka Nahesa a mawaho ae o na ipuka, a hai hou mai o Ibelisi i na mea a pau ana i olelo aku ai i ka Pikake, a hooia aku oia i kana mau olelo ma ka hoohiki.
"Pehea la anei e hiki ai ia'u ke alakai aku ia oe iloko o Paradise me ka ike ole ia mai," wahi a ka Nahesa.
Pane mai la o Ibelisi, "E hooemi a hoopipi no au i kuu kino a moowini loa, i hiki ai ia'u ke noho iloko o kahi puka o kou mau niho!"
"Pehea anei kuu pane ana ia Ri dewana, ke niele mai kela ia'u?"
"Mai makau oe; e hoopuka ana no au i na inoa hemolele loa e hoopilihua ai ia ia," wahi a Ibelisi.
O ka wehe mai la no ia o ka Nahe sa i kona waha, a lele aku la o Ibelisi iloko a noho iho iloko o kahi puka mawaena o na niho nui oluna, a ua alina ia ua mau niho la a mau loa aku. Ia laua i maalo ae ai ia Ridewana, wehe hou mai ka Nahesa i kona waha, me ka manao e puka mai ana o Ibelisi, a e lawe hou i kona ano kino mau; aole nae ia i puka mai, he noho no oia maloko, no ka mea, ua makemake oia e kamailio aku me Adamu, mailoko aku o ka waha o ka Nahesa, a ma kona inoa hoi kekahi. Kue mai ka Nahesa ia manao ana, aka, no kona makau ia Ridewana, a no kona makemake loa e loaa i na huaolelo kupanaha ekolu, nolaila, ua ae aku no. A hiki aku la laua ma ka halelole, kahi i noho ai o Eva, kaumaha loa ka hanu o Ibelisi, no kona makee a opu ino hoi; a oia no ka hoomaka mua ana o ka makee a me ka opu ino ma ka honua nei.
Ninau mai la o Eva i ka Nahesa, "Heaha la anei ka mea i hooluuluu ai i kou maka i neia la, e kuu Nahesa nani aloha?"
Pane mai la o Ibelisi, ma ke ano leo nae o ka Nahesa, i aku la, "Ua piha anoninoni kuu manao no na mea e hiki mai ana ia oe a me kau kane, mai keia hope aku."
"Pehea? Eia no paha maloko nei o keia Mahinaai o Edena, na mea a pau loa a ka manao e makemake ai!"
"He oiaio no ia, aka hoi, o ka hua oi loa o ka ono, a me ka hua hoi nana e hooili aku ia oe i ka pomaikai haiki ole a me ka nanea nui launa ole, oia ka ka hua i papa loa ia ia olua."
"Aole anei he hua maanei o na ano hooluu a pau loa a me na ano aala a pau hoi, a no ke aha la e minamina ia ai maua ia hua hookahi i papaia?"
"Ina paha la ua ike olua i ke kumu i papaia'i ia hua ia olua, aole no olua e lealea a ono iki ana hoi i na hua e ae a pau loa iloko nei."
"Ua ike anei oe i ke kumu i papaia'i?"
"Ua ike no hoi au, a no kuu ike, nolaila ka piha ana o kuu naau i ke kaumaha a me ka hopohopo no olua; no ka mea, o na hua a pau i haawiia na olua, ua ukaliia no i ka nawaliwali, ka omaimai, ka elemakule a me ka make, oia hoi ka pau ana o ke ola ma keia ao; aka hoi, o keia hua i hookapuia, oia wale no ka mea nana e haawi mai i ka pokeo a me ka ui mau."
"E kuu Nahesa aloha, akahi no hoi a olelo mai oe ia'u no keia mau mea; ua ike oe ia mea ia wai?"
Ua halawai no au me kekahi anela malalo o ka laau hua i papaia, a nana no i haha-i mai ia'u."
"Pane aku la o Eva, "E hele no paha au e kamailio pu me ia," a o kona hele wikiwiki aku no ia i kahi i ku ai ka laau.
Ia manawa, o Ibelisi, no kona ike ana i ke ano noelo ano e o Eva, ua lele koke aku oia mai ka waha aku o ka Nahesa, a hoolilo iho ia oia ia ia iho i anela me ka maka kanaka, a ia Eva i hiki aku ai i ka laau, e ku ana oia malalo o kona mau lala malumalu.
Ninau aku la o Eva ia ia, "Owai anei oe, e ke kanaka ano e; akahi no au a ike i kekahi mea e like me oe?"
"He kanaka no au mamua, aka, ua lilo no au i anela."
"Heaha ka mea i hoolilo ai oe mai ke kanaka a i ka anela?"
"Ma kuu ai ana i keia hua pomaikai, a ke Akua hoohuoi i papa mai ai, aole makemake e ai, o make koke anei au! Ua malama loihi no au i kana kauoha, a elemakule, a nawaliwali; ua pau ke alohilohi o kuu mau maka, a powehiwehi hoi ka ike ana; ua kuli na pepeiao, aole he lohe aku; ua pau na niho i ka popopo, aole he hiki ia'u ke ai me ka eha ole; aole hoi e pane aku ka leo me ka pololei. Ua haalulu kuu mau lima a me na wawae; ua kulou imua kuu poo, a pili i ka umauma; ua puu hoi kuu kua, a ua lilo hoi kuu kino holookoa i mea inoino a pupuka loa, a nolaila, o na mea a pau i noho iloko o Paradise, ua eena lakou ia'u, aohe wahi mea a launa iki mai. Makemake nui iho la au e make, a me ka manao e loohia ana au e ka make, ma ka ai ana i keia hua, kikoo aku la au i kuu lima a ohi iho; aia hoi, ia'u i moni aku ai, ia manawa emoole no, lilo hou kuu kino holookoa i ka opiopio a me ka ui, e like me ia i kinohi; a mai ia manawa mai, ua hala na makahiki he mau kausani no, aole nae i ano e iki ia ke ano o ke kino, aole hoi i emi iki kona ikaika a me kona hiwahiwa."
Ninau aku la o Eva, "He oiaio anei kau mea e hai mai nei?"
Pane mai la o Ibelisi, "Ma ka inoa o ka mea nana au i hana, he oiaio no ka'u olelo."
Hilinai iho la o Eva i ka olelo hoohiki a Ibelisi, a kikoo aku la oia i kona mau lima, a lalau aku la i ka hua i papaia, a ai iho la. (Aole i pau.)
Na moku mua mai i komo ma ke awa o Honolulu nei.
Ua unuhiia keia mau moolelo malalo iho, noloko ae o kekahi palapala i kakauia e kekahi kahuna pule Beritania, iloko paha o na makahiki mua o keia Keneturia. Malaila i hoomaopopoia ai no na moku i komo mua ma ke awa o Honolulu, a me kekahi mau mea e ae i pili i ke ano o ka noho ana ma Hawaii nei i keia manawa.
"Ua ku o Kapena Baraunu o ka moku Jackall me Kapena Goadona o ka moku Leeboo mawaho aku o kuaau o ke awa o Honolulu (i loaa mua a i kapaia e Kap. B. "Awa maikai" "Fair Haven,") i ka la 21 o Nov 1794. Ua hui mai o Taetere me ia a hai mai, ua kaua ia ka mokupuni e na kipi mua o Attowae (Kauai,) a ua noi aku oia i kona kokua, e pale aku ia lakou. O Kap. B., ua lako oia i na pu a me ka pouda, a no kona palaka, ua hoopae aku oia i na lako moku i uka. Hele mai la na enemi a hiki elima mile ma ke awa, me ka olelo hooweliweli i na lakou e lanakila ke kaua aku i ka moku. Kuahaua aela o Kap. B. i kona mau kanaka, a me Mr. Geo. Lampota ka malamamoku o Jackall a me kekahi mau kanaka ewalu e hui aku me ko Taetere puali, e pale aku i na enemi. I ka hoomaka ana o ke kaua, ua mahuka na kamaaina a ua pee kekahi poe ma na waa, hookahi nae o ka Enelani i make. He nui na hoouka kaua ana ma ia hope iho, aka, ma ka la 12, o Dekemaba he kaua huliamahi loa ia me ka poino nui, a ma ka la 13 ua hoi aku, oia hoi eono la ka haalele ana i na moku. O na'lii a me na makaainana o ka mokupuni, ua noho malie lakou me ka maluhia a hiki i ka la l, o Ianuari 1795. O na luina o ka moku Jackall a me kekahi mau luina o ka moku Leboo ua lele mai lakou i uka, e pepehi a kopi puaa. I ka auina la ua hoouna mai o Kap. Baraunu ia Mr. Lampota me na luina eha, e lawe hou i paakai. Ua waiho iho na moku me ke kokoke e nele loa i na mea kaua, iloko o kauwahi uuku o ke awa, a he hiki wale no ke lawe pio ia, me ka hooweliweli ana i ka mana o Taetere a me kona mau alii. O Kapena Baba nona ka moku i noha i ke kau hope loa o ka makahiki, ua hai ia mai oia e Keoni Ana, ua hooikaika o Kap. Baraunu i na kamaaina, ma ke noi ana, e haawi pio mai i ka mokupuni ia ia, a e hoolako mau aku no hoi i na mea e pono ai, oia hoi ka ai a me ka waiwai, aole nae i ko kona makemake, no ka mea, ua manao no na kamaaina e hoopau, a e hopu i ka moku ma ke ano mokuahana. Eia hoi kahi o ko Mr. Lampota waapa a me na waa ekolu o na kamaaina kai huipu i ka aloalo ana i ka paakai. A no ka maliu ole ana mai hoi ona i kahi i kuhikuhi ia'i, hoouna aku la o Kamohomoho i kona mau makaainana i o lakou ala, kau aku la maluna o na moku i kokoke e nele loa i na mea kaua. A pepehi iho la i ka poe o luna a me ke Kapena, a hoonele iho la ia lakou mahope iho o ka mokomoko ana. Ia manawa hookahi no hoi, ua lukuia ka poe luina o ka moku i koe i uka, e na kamaaina, a i ka wa i hiki mai ai o Mr. Lampota i kahi i hai ia'ku ai ua luku mainoino ia oia, kona waapaa, a me na luina, a hiki wale i ko lakou wa i hooki ai i ka hakaka, ua alakai ia'ku lakou i kau wahi pupupu hookahi mile ka loihi, oia ka wa o lakou i lohe ai i ka make o ko lakou mau Kapena a me na luina. Ua hoopaa ia lakou me ka lokoino, iloko o ua wahi pupupu nei iloko o ka hora hookahi me ka hapalua, a hiki wale i ka wa i loaa mai ai ko lakou hookuu ia e Taetere, no ko lakou lawe ia i Honolulu i kahi i ku ai na moku. Ilaila i loaa ai ke kino o Kapena Baraunu, e waiho ana, ua nakiikii ia na lima a me na wawe i ka laau. Ia la ae, ua hoouna ia o Mr. Lampota i ke alii i luna o ka moku, no ka hoomakaukau e holo ka moku e kaua ia Hawaii, ua mahalo no ia ia mea. Ua hoouna koke ia'ku oia a me kekahi mau luina iluna o ka moku, ma ka la 3, o Ianuari, a ua hana lakou i ka hana hiki ia lakou, malalo o na hana a Tutubure a me Tamohomoho, a laua i kupaluai ia lakou me na ewe aloha o Polehekekai. O ka nui o na pu o na moku he eiwa, mai ka lua mai a i ka eono o ka owili, ua waiho ia i uka, ua kau pololei ia i na moku mawaena o na anana he kanaono mai o lakou aku.
O kahi e hookomo mai ai o ke awa, ua paa loa ia, i kumu e pakele ole ai na moku, ke holo i ka po. A ma ka la 11, hai ia mai la ka Moi, ua makaukau, hoouna aku la oia i na pu a me ka poula iluna o ka moku a ee aku la oia a me kona mau alii iluna a holo aku la na moku elua e aunu ana mawaho o ke awa, a ku iho la ma ke kuono o Waikiki, a i kekahi auina la ae holo mai la o Mr. Bonalaka ka malama moku o Leboo iluna o Jackall e huipu me Mr. Lampota, e lawe kaili i ka moku i ka hora 11 oia po. Holo mua aku la o Leboo, a mamua ae o ka manawa i u olelo ai, lohe aku la o Mr. Lampota i ke kani o ka pu panapana o kela moku, e holo ana mai ka lumi mai o hope a iluna o ka oneki, e kahea ana i kona mau kanaka ilalo, "o ka make a me ka lanakila ka kakou e hana ai iloko o na minute elima," a o na kanaka wale no ekolu ona, oia wale no kona mau hoa i hakaka aku ai me na Ilikini (kanaka maoli) he iwakalua kumamakolu maluna o ka oneki, hoomau aku la i ka hakaka ana a hui pu i kahi hookahi, hahau aku la i na kumu o na pu, a pau loa i ka hakihaki. O ka nui nae o na kamaaina a lakou i helu aku ai maluna o ka oneki, he kanahakumamalua, iloko o na minute he umi, haalele koke iho la na kamaaina i ka moku, o ke alii ka Moi Wahine a me na wahine ekolu a me kekahi kanaka wale iho no koe, i hoopaa ia iloko o ke rumi mahope. Hookele aku la lakou i ka moku a hiki i ka oweoweke ana mai o kai ao, hoee iho la lakou i ka Moi, ka Moi Wahine a me kekahi mau mea e aku iluna o ka waa, a lakou i kolo mai ai mahope o ka moku, a holo aku la i Hawaii.
Maanei la e hai aku no makou i ka naha ana o ka moku kialua (Brig) Arthur, Kapena Heneri Baba, malaila i kapaia ai o Kalaeloa e na haole "Barber's point." Ua ku mai ka moku Authur, Kap. Baba ma keia mau mokupuni i ka hapa hope o ka makahiki 1794. I kona holo ana mai mai ke awa o Bengala ma o ke awa Ieketona i ka aoao komohana akau o Amerika, a hiki i Kina, a ku oia ma Oahu nei i kona holo alua ana mai Bengala mai i ka Mahina o Okatoba 1796. Ku mua oia ma Waikiki, a i ka hora eono o ke ahiahi o ka la hope oia malama holo aku oia me ka manao e ku ma Attowai (Kauai.) He umi minute o ka hora 8 i hala, holo komohana hema oia mai Waikiki mai, he hapalua mile paha mai ka aina mai, ike ia'ku la kekahi pukoa nui, he like paha me akahi eka. A he umikumamalua nae kapuai ka hohonu o ka wai maluna iho o ua pukoa nei, pupuhi mai la ka makani Waikoloa mai ka aina mai, a huki aela lakou i ka heleuma, no ka mea, ua manao lakou ua kaawale loa ka po'na nalu, aka, ku hou ka moku iluna o ke akoakoa. Ia wa wale iho no ko ka moku o ka luli ana a nahaha olalo, hao mai la ka ale iluna o ka oneki, a komo aku la mahope, ma ka puka aniani, iloko oia manawa, aole manao o lakou e hoopakele i ka moku, wikiwiki ino iho la lakou i na waapa, me ka manao ole i ka ai, ae aku la ka hulipahu me kekahi mau kela ehiku iluna o ka huelo boti, me ka manao e kali mai i ka poe i koe, aka, ua puhi ia'ku lakou e ka makani, a pau ko lakou ike ana i ka moku a me na kanaka. O Kap. Baba me kekahi mau luina i koe, (he 14) ee aku la lakou i luna o kahi waapa uuku, me ke kupono ole ke lawe i kekahi mau mea mai ka moku mai, eia wale no kana mau mea i lawe mai ai, o ka buke holomoku a me ka panana, iloko o ka pahu. Ia manawa, e nou mai ana no ka makani, a e kupikipikio ana ke kai a poi ia mai la kahi waapa uuku e ka ale, elua wale no mea i akamai i ka au, e like me Kap. Baba au aku la lakou me ke kahea i ka leo nui a kokoke i ka waapa nui, o kekahi mau haole elima, ua paa aku lakou i kahi waapa uuku i ka wa i huli ai, a i ka wehewehe ana mai o kaiao, loaa lakou i ka waapa nui e ulupa ia 'na i kua nalu, o kekahi mau haole i koe i kau pu ai me Kap. Baba ma kahi waapa uuku, aole i ike ia. Wahi a Kap. Baba, ma kona manao wale, ua puhi ia lakou i ua po nei a hiki ma ka aoao komohana hema o ka aina, a mailaila mai puhi hou ia lakou a kokoke i ka moku, a holo aku lakou i uka, a ike aku la lakou i kekahi mau hoa holomoku o lakou e pae mai ana me Keoni Ana a me kekahi mau kamaaina. Ua makana aku o Kap. Baba i kekahi mau mea oluna o ka moku, me he mea la nona ponoi ia waiwai, ua hooikaika nui loa na kamaaina i ke kii ana maluna o na waa i ka waiwai oluna o ka moku, a ua nui no hoi ka waiwai i pakele.
"E noho ana o Keoni Ana ma Woahu (Oahu) ia manawa, a ua pomaikai o Kapena Baba, iaia i kona hooikaika ana e hoopakele na waiwai aole i lilo i ka aihue ia e na kamaaina. Ua loaa ka nui o na ukana o ka moku, aole i poho. No ka naha ana o ka moku, holo aku o Kapena Baba, me Keoni Ana a i Owaihee, (Hawaii) Nov 6, alaila, hoi hou no a lawe aku i na haole i koe ma Owaihee, a hiki lakou malaila i ka la 27 o Novemaba."
He Moolelo no ka lahui kanaka ikaika o Hawaii nei.
E ke Au Okoa—Aloha oe:
He wahi mamala manao ka'u e hooili aku ia oe e kahi kanaka ikaika i ka lawe i na ukana a ka poe kakau manao. E au ana oe i na ale hulilua o keia pae aina; mai ka Hikina a ke Komohana, pau na wahi au e alo nei i nei makahiki hou.
He lahui—kanaka keia i oi aku ka maalea a me ke akamai luaole ma na hana e pio ai kekahi aoao ma ka ikaika, i ka hana ana i kela mea keia mea; (ma ke ano ikaika) i ka wa kahiko, he nui na mea e kaulana'i ke kanaka i ka wa naaupo, ka hakaka aku ka hakaka mai, ka mokomoko aku ka mokomoko mai, ka lua aku ka lua mai, ka pahu aku i ka ihe ka pahu mai.
I ke au naaupo o Hawaii nei, ua nui na'lii a me na kanaka i kaua kipikipi aku i kekahi alii me ka manao ino e make kahi alii. A e lilo hoi ka aina i kahi alii ma ka opu ino, a ma ka manao uilani o ke kino no ka ikaika, ua kipi aku kahi poe alii ia Kamehameha i ka wa naaupo; a ua hana no laua ma na ikaika o na lala kino o laua, aole nae he alii a he kanaka i oi ae mamua o Kamehameha ka ikaika lua ole, he hiki ia Kamehameha ke hahai pu i ke kino o kona hoa paio i ka wa e pii mai ai o ka ukiuki.
He oi aku ka lahuikanaka makau ole ma ka hakaka ia wa, ua pau na a-u o kahi poe i ka haihai ia; "pau na maka, i ka poalo ia," pau hoi na pepeiau i ke oki ia. O ka ke alii puaa paha ia ua moku na pepeiao? Ua olelo ia ma kekahi moolelo, o Peapea kekahi alii kaulana no kona ikaika i ka hakaka, iaia i hakaka'i me ka Olohe i Kauai, a pio ai ka oe ahi o ka Olohe puka awakea, he nui na wahi ikaika e make ai i ka lahui alii a me ka lahui kanaka o keia mau pae aina; ina e hoomaka ke kaua ana o kahi alii me kahi alii a e hele pu ana hoi ko kekahi mau kanaka o kahi alii i ke kaua, aia hoi e pahu aku a ua nui kahi aoao kipi i kahi aoao kipi, pela lakou e pahu ai i na ihe a laua a elua, ooki aku ooki mai i na pahoa oia laua a elua nou aku nou mai i ka pohaku. Aia no ka pau o ka ikaika o ka hakaka ana a make kahi mea, o ke alii paha? o na kanaka paha? a ina o ke alii o kahi aoao ka i make, pau aela kona helu'na ua pio ka oe ahi, alaila, aia no a pa kona mau kanaka i ka make i kahi aoao. Alaila, pau aela nei mea he ikaika i ka lahuikanaka, ina e malele iki aku no kau wahi kanaka iloko o ia hookaua ana, alaila o ka imi loa aku la no ia a loaa aku i kahi e loaa aku ai, nolaila, na olelo e olelo ia nei he Hawaii imi loa, i kapaia paha ia mea no ka puehu iki ana 'ku paha o kau wahi kanaka mailoko mai o ke kahuakaua, kapaia ia "he Hawaii imi loa."
He nui na'lii i ake nui no ka ikaika ma ka hakaka, pela i olelo ia'i kahi olelo no kahi alii o Oahu nei, (oia o Peleioholani) he keiki no ia na Kualii, i ka wa e noho alii ana o Kualii maluna o ka aina nei o Oahu, aia hoi ua pae mai kana keiki oia o Peleioholani mai Kauai mai, ua pae mai no ia a kipi aku no i kona makuakane ia Kualii, ua hana aku no ia ma ke ano ikaika wiwo ole me he liona 'la, no ke ake nui ona e lilo ka aina ia ia o Oahu nei, he mea ole no ia i ka noho malie ia aku me ka manao ino ole.
Ke imi nei no ka lahui—kanaka ili ulaula ma ke ano ikaika pio ole i keia wa e noho nei, ua hana no lakou me na lima menemene ole i ke kanawai o ka aina. "E mau ana no ka wiwo ole a me ka makau ole, pela paha kakou e ike nei i keia wa, ka pepehi aku o kekahi kanaka i kahi, me ka hoeha 'ku i kona hoalauna. E i mai paha auanei kekahi poe ili ulaula, ka! kupanaha, he ikaika ka paha ka lahui kanaka Hawaii nei? E loaa'ku hoi ka ikaika o ka haole e kaua mai nei, pau kini pau lau, miliona a miliona, ka nui ia o ka poe i make i ke kaua.
Heaha la ia kaua i ka lahui Hawaii he opelu paha ia he ia lomi i ke pa? E hai mai hoi na lima o ka Hawaii ia mea, he nui na wahi e make ai i ka Hawaii ma ka hana ana ma ke ano ikaika, ua ike ia no ka ikaika o ka lahui keokeo (he pu kana he pahi) eia na make i ka lahui ili ulaula, (1) he eli i ka lua a poopoo ke kaua ma kahi aoao, (2) he kimopo, he moe kou i ka po kii ia mai no oe e powa a make, (3) he powa kahi, ina ua pau ke kaua i ka manawa i hai ia he make no ilaila i ka Hawaii, he nui na ano e make ai i na lima menemene ole o ka lahui Hawaii.
Pela paha ko kakou mau makamaka ili hookahi e alo mai nei i ke kaua o ka Akau, oia hoi o Kaiwi kanaka o Waialae, o laua a elua me Kealoha na kanaka i loko o ka puali koa nika, ua kau mai kahi palapala na kekahi hoa ili ulaula e noho ana iloko oia wahi weliweli, a ua loaa mai ma ka poho o ka lima o Kahanu o Waialae, e hai mai ana ia no kona noho ana iloko oia oihana he kaua ma ka ikaika, ua hoomaka lakou i ke kaua ana me ka aoao kipi, a ua hee no i na ili ulaula Hawaii ma ke ano akamai no i ka noonooo i na hana a ka Hawaii. Oia ko laua mea i hookauwa iho ai i na nika e eli auwaha i ka lua a poopoo, i wahi hoi e pale aku ai i ka poka a ka aoao kipi, pela ka hana akamai maalea a ke kanaka, nolaila, ua huli nui ka manao o na'lii mahope o ka olelo a na ili ulaula, aole pela ke kamana ana ma ko makou aina e like hoi me ko oukou nei ka hui aku hui mai, he kue loa no ka manao o ke kanaka Hawaii lima menemene ole.
Aole ka hoi i hopo iho ka lima menemene ole o ke kanaka Hawaiii i ke kanawai o ka aina e hikii paa nei i ke kaona o Honolulu. Ua pau aela keia wahi kukulu manao ana e o'u hoa o keia mea he kakau manao, ke hoi nei ko oukou makamaka i ka la o Kekaha. Me ka mahalo. B. L. KOKO. Kaualaa, Wailupe, Oahu, June 8, 1865.
He nu hou ma ka Halewiliko ma Waihee mokupuni o Maui.
E KE AU OKOA E; Aloha oe:
E oluolu paha oe, e hai ae ma na palena o ke Aupuni, i kui aku ai ka lono i na mokupuni a pau o ka Hema. Ma ka poakahi iho nei, oia ka la 5 o June M. H. 1865. Pakele o G. W. E. Kauola iloko o ka Halewiliko, ma kahi o na huila mikini kopaa; o kana hana malaila, he ukuhi malakeke, i kona ike ana aku, ua hu ke ko ma ka auwaha, kii aku la ia e palepale ae i kahe mai ka malakeke; a hiki oia ma kahi a ka huila, huli hoi mai kela, e hihia aku ana kahi palule i ka huila, kona walawala aku la no ia a haule ma kahi aoao o ka huila, hao aku la ka huila i kahi palule me kahi lole wawae, no ka popopo o kahi palule ke kumu i pakele ai oia, a pakele kona ola, noho wale iho la oia aole wahi kapa, hopu aku la oia i kahi apana lole a papalu mai la i kahi huna, hele aku la oia a ma kahi pouliuli, malaila oia i noho ai a ike ia mai la oia e na keiki o ka mikini; ia manawa, lulumi mai la na haole puhiko, na kanaka, me na wahine kuehu laina. Ia lohe ana o kona kaikuahine o Haili, uwe mai la oia, a ike aku la o Kaipo aole ona wahi kapa, wehe ae la oia i kona wahi palule a hoouhi aku la oia no kona olohelohe, a ma ia hope iho, hiki mai kona kapa, o ka hana aku la no ia a hiki i ka hora 12 o ke aumoe, nui loa mai la ka eha i kona kino a hiki ole ke hana.
Ia manawa hiki mai kona kaikaina o R. Ikuwa, hele oia e noi i na Luna e hoi, ua ae ia mai, noho kona kaikaina ma kona rumi. Ua pau, me ke aloha i ka Luna Hooponopono o KE AU OKOA. Ke hoi nei ke keiki uneune pohaku a S. T. Alekanekero—opio, ua uhi mai ka ohu i na pali. W. B. KAHALEIWI. Waihee, Maui, June l3, 1865.
NA LUNA O KEIA PEPA.
EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.
HAWAII—J. H. Cone y, Hilo. D. H. Hitchcock, Hilo. L. Kaina, Puna. W. T. Martin, Kau. C. N. Spencer, ". J. G. Hoapili, Kona Hema. P. Cummings, ". J. Z. Waiau, Kona Akau. J. H. Kamalo, ". G. K. Lindsay, Kohala. J. Naiapaakai, ". S. P. Koko, Hamakua.
MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina. P. H. Treadway, ". W. Ap Jones, ". E. Saffrey, Honuaula. C. K. Kakani, Kaupo. John Rae, Hana. W. P. Kahale, Wailuku. W. G. Needham, Makawao. T. W. Everett, ".
MOLOKAI—Mr. Meyers.
OAHU—J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae. J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa. J. W. Kea, Koolaupoko.
KAUAI— T. H. Marshall, Lihue. S. Kamahalo, ". J. S. Low, Hanalei. H. J. Wana, ". G. W. Lilikalani, Koloa. J. Kauai, Waimea.
HALE PAI KII.
AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii. Elua Dala no ka Pepa Kii Ekolu. A hookahi wale no dala no ke kii aniani. H. L. CHASE (Keiki) 6-tf
Hale Kuai o Ake!!
E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Lilina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni, Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi, ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau a na boy o Hawaii nei e haaheo ai. Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui. E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO. 1-tf.
J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,
LOIO.
E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou. A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku. Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865. 1-tf
HUA KUKUI! HUA KUKUI!!
E IKE AUANEI NA MEA A PAU LOA O ke kuaaina, owau o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, he hoa aloha no oukou no na kau i hala ae nei, ma ke kuai Pepeiao Laau ana. Ua hala aku la ia kikina, he AU HOU keia, a ke kahea aku nei au, e kuai no au i na HUA KUKUI i kalua ia a moa, a aila, e ki-ke ia ka iwi a pau, a o ka IO wale no ke lawe mai, e hoomaemae i ka la a maloo maikai. A e haawi no wau EKOLU DALA ME HAPLUA ($8.50) no ka barela hookahi. I ka poe e imi ana i keia, a lawe mai, e loaa no wau ia lakou ma ka Halepohaku o M. Kekuanaoa, ma AIENUI. E WIKI, MAI KAULUA! CHUNG HOON & Co. Aienui, Honolulu, Mei 1, 1865. 2-3m
OLELO HOOLAHA.
UA HOOPII MAI O KAMIKI (W.,) KUE I kana kane mare, ia Apanihina (Pake,) no Kaumakapili, Oahu, mamua, e hooki i ko laua mare ana, no ka nalowale ana no na makahiki ekolu o ua Apanihina (Pake) nei ma ka aina e, aole i lohe hou ia mai. E hanaia keia hoopii imua o ka Mea Hanohano R. G. DAVIS, kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie, ma ka la 8 o Sepatemaba, i ka hora 10 o kakahiaka, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu. WM. HUMPHREYS, Hope Kakauolelo o ka Aha Kiekie. Honolulu, Mei 8, 1865. 3-4m
OLELO HOOLAHA.
UA MAKAUKAU KO OUKOU HOA ALOHA, ka mea nona ka inoa malalo nei, e kuai aku me oukou e na kupa Hawaii, i na lole a pau e kupono ana no na kane, na wahine a me na keiki, ma ke kumukuai haahaa loa. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Maunakea, ma keia aoao aku o ka pa o Kaaione. E hele mai, a e nana no oukou iho. WILAMA, (W. RYAN.) Honolulu, Mei 13, 1865. 4-3m
J. KAILIAHUKEA & G. W. POEPOE.
E HIKI I NA MEA NONA NA INOA MALUNA, ke hana i ko oukou mau Palapala, e like me ka ike i loaa mai ia laua, i aoia e ka Mea Hanohano G. M. Robertson, kekahi o na Lunakanawai Kiekie, penei na Palapala:Palapala Kauoha, Palapala noi e hooponopono i ka waiwai no ka make kauoha ole, Palapala Hoolimalima Aina, Palapala Kuai Aina, Palapala Moraki, Palapala noi e hooiaio i ka Palapala Kauoha, Palapala Hoopaa, Palapala Hoolilo Hope, Palapala Mahele Waiwai, a me na palapala o na ano a pau. Eia no maua ma ke Alanui Kamita, e pili ana me ke Alanui Hotele, e wiki mai kakou, mai lohi, o kahi uku, he oluolu no. Honolulu, Mei 27, 1865. 6-3m
UA MAKEMAKE ANEI OE I KA PAPA ULAULA?
UA MAKEMAKE ANEI OE I KA Papa Ulaula Makepono Loa? Ke ike nei ana oe, aia o GEORGE G. HOWE, Ke noho kuai Papa la ma kona wahi kahiko, ma Aina Hou! 7-1m
OLELO HOOLAHA.
NO KA MEA, O KA WAIWAI O NUUANU (k.) No ka mea, ua noiia mai au, kekahi o na Lunakanawai Kaapuni o Hawaii, e Kainuwai, e haawi aku i la no ka hookohu ana i Luna Hooponopono Waiwai no ka waiwai o Nuuanu, no Hookena, Kona Hema, Hawaii, i make kauoha ole: Nolaila, ke hai nei au, o ka Poaono, oia ka la 24 o Iune, 1865, i ka hora 9 o kakahiaka, oia ka manawa i olelo ia no ka hoolohe ana i keia hoopii, me na mea a pau i hoole, ke pili, ma kuu keena, ma Onouli Nui, Kona Hema, kahi e hana ai. C. F. HART, Lunakanawai Kaapuni. Onouli Nui, Kona Hema, H., Mei 29, 1865. 7-3t
OLELO HOOLAHA.
E IKE AUANEI NA MEA A PAU, KE NANA mai lakou i keia palapala, owau o Kihikihi, ke hoolaha aku nei au no ka'u wahine mare, oia hoi o POHAKAHI w., no kona haalele kumu ole ana mai ia'u ma ka la 7 o Iune nei, nolaila, ke papa aku nei au i na kanaka maoli, na Haole o na ano a pau, na Pake, mai hoaie mai oukou ia ia, o ka poe o hoaie ana, aole loa au e hookaa ana ia aie, a maluna ona ko oukou poho. Na'u na KIHIKIHI. Makua, Waianae, Oahu, Iune 10, 1865. 8-2t*