Ke Au Okoa, Volume I, Number 13, 17 July 1865 — Page 2

KE AU OKOA.

HONOLULU, IULAI 17, 1865.

 

Ua ike iho makou i na malama i hala ae nei, maloko o kekahi nupepa i paiia ma Kaleponi, e manao ana na Moremona e kukulu i Panalaau no lakou iho iloko o keia Aupuni; a ma ka nana ana aku, ua hele pualu mai lakou ia nei. Aole i ko loa ia aku ko makou no ka mea, o ka luna o ua aluka nei, i kona aina; ua hai mai ia e makemake ana ia e kuai i aina no ke kanu ana i na pulupulu, i mea e hoolako aku ai i ko Uta poe, oiai, o ke kaua huliamahi mai nei ke kumu i nele ai ko Uta poe i ka pulupulu ole, aka, ua ala mai ka hoohuoi iloko o makou, no keia mau Moremona he kanalima i pae mai ai i kela pule aku nei, o ka mahiai a me na hana mikiala anei ke kumu nui o ko lakou hele ana mai? Malia paha o na hua mua keia e hele mai nei, a mahope mai ka hoomahuahua ana, a ma keia okomo liilii ana mai o lakou, e ike auanei paha kakou ma ka hopena, e lilo ana lakou i lahui nui a okoa iwaena o kakou. Ua ike ia he lahui hookaokoa lakou, a aohe he launa nui, a hui aku hui mai me keia lahui; eia hoi kekahi, aia ko lakou poo ma ka aina e, a mailaila mai na rula a me na kanawai a lakou e hilinai nui ai. He mau mea keia a kakou a pau loa e noonoo nui ai me ke akahai. Ua ae ia mai makou e pai i ka palapala a Brigham Young ka Peresidena o ka Ekalesia Moremona, a me ka palapala pane a ka Moi, a maloko olaila e ikeia ai na kumu nui o ko ka poe Moremona hele ana mai ia nei.

 

Palapala a Mi. Young.

Kulanakauhale Loko Paakai,

U ta, Mar. 24, 1865.

I ke Alii,

Kamehameha V.,

Ka Moi o ko Hawaii Paa Aina :

E Ka Makua:—No ka hala ana aku o Francis A. Hammond Esq, he kamaaina ia no keia mokuaina, a he hoalauna kahiko no'u, e hele aku ana ia i kou Pae Aina, nolaila, ua hauoli au i ka loaa ana o ka manawa e palapala aku ai ia oe e ka Moi, e wehewehe aku i ke ano, o ko Mi. Hammond noho ana.iwaena o kou poe kanaka. Oia a me kona poe hoahele e ukali ana lakou ia ia me ko lakou mau ohana ma keia hope aku. Ke hele aku nei lakou me ka manao e noho maluna o kekahi mau aina maloko o kou Aupuni. Ke hele aku nei lakou ma ke ano Kahunapule, oiai nae he poe kahuna lakou, e nana no lakou i na oihana e ae, no ka mea, ma na kumu mua o ko makou aoao hoomana, ua malama like ia na hana o ka uhane me ko ke kino, aole hoi makou i apono i ka aoao hoomana, i hoomanao ole i ke ola a me ka pomaikai o ke kino, no ka mea, hookahi no Akua, ka Makua, ka mea nana i hana ka uhane me ke kino pu; a ke malama ia nei ia mau mea elua e ke Akua. Ua akaka keia mea mamuli o na rula a ka Haku i haawi ai ia Adamu i kinohi, a mamuli hoi o na kanawai ana i hoopuka pinepine ai, i mea e hooponoponoia ai iloko o kona poe kanaka. E hooikaika ana o Mi. Hammond a me kona poe hoa e hele pu nei me ia, e ao a e kuhikuhi i kou poe kanaka, iloko o na mea e ola ai ke kino. Hookahi panalaau iwaena o kou Aupuni, a oia hoi, no ka pomaikai o kou lahui; a ke manaoio nei makou, ina e malama, e hoomalu, a e kokua malalo o na kanawai o kou Aupuni, e haawi like ai i na malihini a pau, alaila, e loaa ana no ia mau pono, a e hiki no ke ao ia na kanaka iloko o na hana mikiala a me ka malama ia lakou iho, a e hoopomaikaiia ana lakou ma ke kino a me ka uhane, a e hoi no ke kumu lilo oia hooikaika ana.

E ka makua : Ma kou ano Moi, a he makua hoi no ka lahui, e olioli nui ana au a me ko'u poe makamaka, ke apona ia mai oe i keia hana a makou e hapai nei, i pomaikai ai kou poe kanaka. Ina e holo pono keia hana i hoomaka uuku ia, alaila, e hoomahuahuaia ana ma na wahi akea, ke ae mai nae oe e ka Moi.

E ka Makua: E hoopuka au maanei i mau hua olelo pokole, e wehewehe ana i ko makou mau kumu manao ma ka oihana pule, he mea auanei ia e homaopopo ai, i ko makou iini nui e holo pono ka hana a makou e hapai nei.

E ka Makua : Ua lohe paha oe e ka Moi, o ka Ekalesia o Iesu Kristo o na hoahanau o na la hope, ua manaoio ia ekalesia i kekahi buke i kapaia ka Buke o Moremona. He moolelo keia i haawi ia mai e ke Akua, a he moolelo hoi no na lahui i noho mau ma ka aina puni ole o Amerika, a ua like ko makou hilinai i kela buke, me ka Baibala. Mamuli o ko makou hilinai ana i ua buke nei, ua kapa hoowahawaha ia mai makou he poe "Moremona,'' Aka, oia hilinai ana o makou, mamuli o na mea i ao ia a i hai ia iloko o ua buke nei, nolaila, ua alakai ia makou, e hoomanao nui a e launa noluolu me na lahui Inikini o keia aina, iloko o na makahiki he nui o ko makou noho ana iwaena o lakou, a no ia mau kumu ua nana mai na Inikini ia makou, me he makua 'la makou no lakou. Na ia buke no i ao ia makou no Isaraela na Inikini, na mamo hoi a Iosepa i kuai ia ai i Aigupita, a o ko lakou poe kupuna he poe malamalama i aloha nul ia e ke Akua, aka, no ko lakou haalele ana i ke Akua, a uhaki ia kona mau kanawai e lakou, ua ho-a ia kona inaina a ua hoopai kaumaha ia lakou. Aka, hoi, ua

hana ke Akua he berita me ko lakou poe kupuna, e hoomanao mau ana oia ia lakou, a hiki aku i kona wa, alaila, e hoihoi ia ana lakou iloko o ka maluhia a me ka pomaikai o ke Akua, a e lilo ana lakou i lahui nui a ikaika hoi ma ka aina o ko lakou mau kupuna.

E ka Makua : Aohe o makou wahi kanalua ike o oe e ka Moi, a me ka lahui a ke Akua i hoonoho ia ai o oe ka Alii, he lala io no oe no keia ohana nui. No ka ohana oe o Isaraela, a he poe hooilina hoi oukou no na pomaikai a pau e haawi ia ana i ka lahui i wae ia. O ka buke a Moremona, he hoike no ia a ke Akua, e like me ke Kauoha Hou a me ke Kauoha Kahiko, nou no ia buke, no ka mea, o na berita a me na pomaikai a ke Akua i hai ia maloko o keia buke, ua pili no i kou lahui e like me ka pili ana i na lahui o keia aina puni ole. A no keia manao io ana o makou, nolaila ko makou hoomanao nui i kou lahui, a nolaila hoi, i iini nui ai makou e holo pono ka makou mau hana ma kou aina. Ke manao nei makou, aohe wahi mea nana e keakea, i ka holo mua ana o kou lahui, e ka Moi, a e hoopomaikai nui ana lakou, ina nae, e hahai ana lakou i ka pono e waiho ia aku nei imua o lakou. He poe noonoo maikai ko lakou, a ina e lawelawe lakou e like me ka haawi ana mai a ka lani i ka mana, e kokua mai no auanei ke Akua. He mea oluolu i ko'u poe makamaka ke hiki ia lakou ke hapai pu me oe e ka Moi, i ka oihana hoonaauao a hoomalamalama hoi, i kou lahui. E imi ana lakou i mea e hooakoakoa ai ma kela wahi keia wahi i na kanaka e ao ia ai iloko o ka noho pono a me ka hapai ana i na kulana hoonaauao i hiki ai ia lakou ke luana me na poe noiau, a me na poe o na kulana kiekie loa. E hooikaika mai ana lakou e kuhikuhi i na kanaka e malama i na kanawai, a me na rula, i mea e hoopakele mai ai i ka lahui mai ka emi ana, a hoohui hou ae hoi ia lakou. Aohe kumu nui a ko lakou hiolo mau ana i na kae o na lua kupapau a lilo ko lakou mau aina i waiwai no ka malihini e. Na ia Akua hookahi e kiai nei i kona mau keiki, nana no e kiai la i kou lahui, a ina lakou e malama i kona mau kanawai, e malama kaulike no auanei lakou a pau loa. E hoao no kuu mau hoa aloha e kukulu i mau kula, no ka pomaikai o kou lahui, e ao aku ia lakou i na hana lima, a me na hana mikiala e ae, i mea e maopopo lea ai ia lakou, ua honoho mai ke Akua iloko o na Mokupuni nani.

E ka Makua : ua hiki mai ka lono ia'u nei, he alii naauao loa oe, a he lokomaikai oe ma kou noho aupuni ana, a nolaila au i manao ai e holo pono ana na hana a ko makou mau misionari. Ua lohe au i keia mea me ka olioli nui, no kou ano kuokoa e ka Moi, a me kou ake nui e hoomalamalama ia kou lahui; he kupono no ia mau ano ia oe o ka MoI hanohano a me ka maikai. Ua ao aku au i ka'u poe makamaka e hoolohe ia oe e ka Moi, ma na mea a pau e pili ana i na Oihana Aupuni, a e hahai aku mamuli o kou makemake, ke hoike mai oe i kou mau manao ia lakou.

E ka Makua: Ma ka hookomo ana i keia oihana misionari iloko o kou aupuni, aole no makou e imi ana i kekahi mau pomaikai aupuni no makou iho. Ma ke koho ana i na Lunamakaainana iloko o na apana kahi e noho ai ko makou poe, e ninau mua ia ana kou makemake e ka Moi, alaila, e koho ia ana ka Luna e kuhikuhi ai. I ka launa ana me na kanaka, e kokua mau ana ko makou poe i ka mana o ka noho alii, a e hapai mau loa ia kou mana Moi. Ke lana nei ko'u manao e hoolohe ana ko'u poe makamaka ia oe e ka Moi ma keia mau mea a pau. Ina e makemake oe e ka Moi e palapala mai ia'u, e pili ana i na hana a ko'u mau makamaka, he olioli loa au ia.

E ka makua: Ke pule nei au i ka Haku, e hoola ia oe e ka Moi, a me ka haawi pu mai i ke ahonui, i. loihi, a i pomaikai kou noho alii ana; a ke kakau nei au i ko'u inoa me ka mahalo nui.

Kou Kauwa e kaMoi; iloko o ka Haku.

Brigham Young.

 

Ka Palapala pane a Ka Moi.

Hale Alii Iolani,

Honolulu, Mei 2, 1865.

Mea Hanohano Brigham Young,

Kulanakauhale o Lokopaakai, Uta.

Aloha oe :—O kau palapala i kakau ia ma Lokopaakai, Maraki 24, 1865, ua waiho ia iloko o ka lima o ka Moi i keia kakahiaka, a ua kauohaia au e pane aku ia oe, penei :

I ko Mr. Hammond hiki ana mai ia nei, ua kipa ae oia imua o kekahi o na Luna o ke Aupuni o ka Moi, me kona makemake e kuai aina, a e hai mai ana oia ia manawa, i kona manao e mahi pulupulu a me na mea ulu e ae, aka, o ka pulupulu ka mea i manao nuiia, i mea e hooili aku ai i Uta, no kolaila poe kanaka. A i ka hoomaopopo ia ana e ua poe Luna la, ua hoole o Mr. Hammond, aole ona manao nui e hoolaha ma keia Pae Aina, i ke ano hoomana o oukou; aole hoi oia mamuli o ia hoomana ke kumu nui o kona noho ana ianei. Ua hai ia i ka Moi keia mea, a ua olioli ia i ka hoonui ia ana mai o ka waiwai ma keia pae moku, a e hele mai ana ianei ka poe hana io maoli, e hoomahuahua mai i ke ano mahiai, a me kekahi mau hana pomaikai e ae. Aka, ma kau palapala, ua kaokoa ia mai na mea i manao ia aku ai, i na mea a Mr. Hammond, a me kekahi poe iho i hai mai ia. Ma kau palapala, me he mea la, o ko Mr. Hammond kumu nui i hele mai ai, e lilo ia i kumu ao ma ka oihana pule, a o ka poe i hele pu mai me ia, o lakou kona  mau kokua. Ke olelo nei oe, ua hoouna ia mai lakou i mau kumu

ao, oiai nae he poe kumu ao lakou, wahi au, aole lakou e hooikaika ma ka oihana pule wale no. Ma keia, me he mea la, ua hele mai o Mr. Hammond ma ke ano Misionari, aole hoi he manao nui kona ma na oihana hana lima mikiala e ae. "He mea ia e olioli nui ai, ina e apono mai ka Moi, e hai aku ia oe, ua lohe oia, he mau kumu manaoio ko oukou, a oukou hoi he hilinai nei, e kue ana i ka noho maikai ana o na Aupuni, a o kekahi hoi, e kue ana i na kanawai o keia Aupuni. E olelo ia auanei, ina e kue kekahi i ke kanawai, e hiki no ke hoopaiia oia, aka, ua ike no kela mea keia mea, he mea ia e hoopilikia ai i ka hooponopono ana i ke Aupuni, oiai ua olelo  na kanawai o keia Aupuni, he karaima ia mea, a ke olelo nei hoi na kumu ao ma ka hoomana, aohe he karaima. O keia lahui, he lolli wale ko lakou mau manao, ke hoohuli akamai ia lakou me ka pahee lua ole o na olelo noiau, a e hilinai auanei lakou ma ka aoao a lakou i kuhihewa ai he pono. Nolaila, o ka hookuu ana mai i kekahi ano hoomana hou iwaena o lakou, he mea ia e kupikipikio ai ko lakou mau kulana mau. Aole e hiki i ka Moi ke haawi aku i kona apono ana, aka, e manao ana ia he poino nui, ke hoomau ia mau kumu ao, me lakou i ko lakou poo ma ka aina e. Na ia poo mai ko lakou mau rula Aupuni a me ka Hoomana, oiai hoi, o ka noho ana o kela poe iwaena o ke Aupuni ikaika a me ka naauao, he mea ia e ulu mai ai ka hakaka a me ka noho kue. Ua ae aku ua poe la, o ka lakou hoomana, mai ke Akua Nui pololei mai ia. E hiki no paha ia lakou ke lawe mai i ka lakou mau mea e ao ai, e hoapono mai i ka  lakou mau mea e hana ai, me ka olelo ana, "Na ke Akua ponoi i kauoha mai ia lakou pela."

Ma ke Kumukanawai o keia Aupuni, ua ae ia kela kanaka keia kanaka e hoomana aku i ke Akua ma na mea a kona lunaikehala i manao ai he pono; aole nae i ae ia malaila, ka hoolaha ana i na kumu manao, i kue loa i ka hoomana Karsitano e ao ia nei e kela aoao keia aoao Karistiano. A ke manaoio nei ka Moi, o ka manaoio Karistiano e ao ia nei, ma na Aupuni naauao o ka honua, ua lawa loa ia, no ke ola mau o kona lahui kanaka, a me na lahui e ae a pau o ka honua holookoa. A ke lana nei ka manao o ka Moi aole no e hoao ia ana e kukulu i panalaau okoa, ma kona pae aina, aole hoi e houluulu ia ana kona poe kanaka i mea e ao ia ai lakou, iloko o ka hoomana o kou Ekalesia.

Oiai, e hapai ana kou poe makamaka, i na oihana mahiai a me ka hana lima, e hoomalu pono ia ana ko lakou waiwai a me ko lakou noho ana, aka, aole loa e hiki ke hoapono loa ia lakou ma ke ano kumuao hoomana Karistiano.  Me ka mahalo,

Kau Kauwa Hoolohe,

Jno. O. Dominis,

Kakauolelo Ponoi o ka Moi o ko Hawaii Pae Aina.

 

Na mea hou o ke Alo Alii.

Ma ke ahiahi o ka Paokolu o keia pule i hala ae nei, ua holo aku ka Moi ke Alii ma Molokai, Kaunakakai, ua ukaliia'ku ka Moi, ma kona holo ana e ka Mea Kiekie Kuhina Kalaiaina Hutchison, Mea Hanohano J. O. Dominis ke Kiaaina o ka mokupuni o Oahu, a me Col. H. Prendergast, maluna o ka moku Themis. Ua hele aku ka Mea Kiekie ka Lunakanawai Kiekie, E. H. Allen, ka Mea Hanohano C. C. Harris, ka Mea Hanohano D. Kalakaua, ka Haku Puuku a me ka Hope Kiaaina maluna o ka moku e ike ai i ka holo ana aku o ka Moi.

Ua nui ka hana a ka Mea Kiekie Kekuanaoa ma ka hana Papa Naauao, a me ka hooponopono ana no na hana o ka la 31 o Iulai, ma kona noho ana i Luna Hoomalu no ke Komite Hooponopono Oihana Lealea oia la.

Maikai ke ola o ka Moi Wahine kanemake, ke ola o Kekelaokalani a me Mrs. Rooke. Aia no ka Mea Kiekie Princess Kamamalu, ma Haimoeipo kahi i noho ai. Ua haawi iho ia he wahi Hula ao, no na keiki alii a me na kaikamahine alii o ke Kaona.

No ka Moiwahine.—-I ke ku ana mai nei o kekahi moku Kalepa i ka poaono iho nei, ua lohe ia mai ko ka Moiwahine, a me kona poe ukali hiki ana aku i Acapulco, (e kokoke ana ia wahi i Panama,) ma ka la 5 o Iune. Ua olioli makou i ka lohe ana mai ua oluolu pono loa ko lakou ola. Ia lakou i haalele ai i na puu uliuli o Hawaii nei, a me kona mau makani aheahe, e hooaikane aku me na ale kupikipikio o ka moana, ua halawai mai lakou me kekahi moku kialua. Ua hoolioli ia ka Moiwahine, a me kona mau ukali e na hana lealea o ko ka moku poe. Ua noho lakou ma Acapulco ekolu la, ai ka la 8 o Iune, ua holo loa aku lakou i Panama; a i keia wa paha, ke haiamu olioli la lakou iloko o na kaiaulu o Ladana. Iloko o na la ekolu i noho ai ka Moi Wahine mauka ma Acapulco, ua kiai mau ia oia e ke'lii koa a me na koa kiai he 20. Ua mahalo nui ke Alii ia Kapena Turnour, no kona malama mau ia ia, a pela no hoi na 'lii moku e ae. Ma Acapulco, ua kipa ae ke Kapena o ka Manuwa Amerika, o Saranack, i o ka Moi Wahine, a me kona poe alii moku, e haawi aku i ko lakou mahalo. O ka makou pule, e hele pu no me ka Moi Wahine ma na wahi a pau ana i makemake ai e hele, a e ola ka Moi Wahine i ke Akua Ola, a me kona poe ukali a pau loa.

 

Ma Kina, ina aole e mare ke kanaka ke hiki aku ia i ka iwakalua o kona mau makahiki, ua hookani hele ia aku ia me ka pahu a hemo iwaho o ke kulanakauhale.

No ka mea, ma ka hookolokolo ana i na hihia oki mare, a me ka hooponopono ana i na waiwai hooilina, he mea nui ka hooiaio ana i ka mare io ana o ka poe i oleloia ua mare, nolaila, ua kau ia keia kanawai malalo ae nei, i mea e kakau kope ia ka hooiaio ana i na mare a pau.

HE KANAWAI

E Kokua ai i ka Hooiaio Mare ana.

E hooholoia e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:

Pauku 1. Na kela mea keia mea i aeia e hooholo i ka mare ana maloko o kiea Aupuni, e malama i buke kahi e kakauia'i no kela me keia mare ana i hooholoia e ia, me ka inoa o ke kane a me ka wahine i mareia, ko laua wahi i noho ai, me ka la a me ka mahina o ia mare ana, a e haawi aku i palapala hoike mare i kakau inoaia e ia, i ka poe i mareia.

Pauku 2. Ina i malama ole ka Luna Mare i ka palapala ana i kekahi mare ana e hooholo ai, a ua haawi ole paha i ka palapala hoike i hooiaio mare i ka poe i mareia, alaila e hoopaiia oia i na dala he kanalima, ke ku ka hewa ia ia imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha.

Pauku 3. Na kela me keia Luna Mare ke loaa e ka uku he hapalua dala e haawi aku i ka mea e noi mai ana ia ia i palapala hoike i kakauia no kekahi mare ana i hooholoia e ia.

Pauku 4. Ina e hoole kekahi Luna Mare, mahope o ka uku ana ia ia i ka hapalua dala e haawi mai i ka palapala hoike no kekahi mare ana i hooholoia e ia, alaila, e hoopaiia i na dala he kanalima, ke ku ka hewa ia ia imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha.

Pauku 5. Ina e make kekahi Luna Mare, a e hele aku paha ma ka aina e, alaila, na ka luna hooko, luna hooponopono waiwai, a hope e ae paha o ia mea i make, a i hele aku paha ma ka aina e, e hoihoi aku i ka buke kahi a ua Luna Mare la i kakau ai i na mare ana i hooholo ai iloko o ka lima o ke Kuhina Kalaiaina, a o ka mea e hoihoi ole pela, e hoopaiia oia i na dala he hookahi haneri, ke ku ka hewa ia ia imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha.

Pauku 6. Na ke Kakauolelo mua o ka Oihana Kalaiaina, ke loaa e ka uku he hapalua dala, e haawi aku i ka mea e noi mai ana i kope o ka mea i palapalaia ma na buke mare i waihoia ma ia Keena, e pili ana i kekahi mare ana, e hooiaioia ua kope la, e silaia me ka Sila o ka Oihana, a e kakauinoaia e ke Kakauolelo mua.

Pauku 7. E lilo keia i kanawai mai ka la aku i hoolahaia'i.

Ua aponoia i keia la 30 o Dekemaba, M. H. 1864.  KAMEHAMEHA R.

I kekahi manawa, ma na aha hookolokolo, ua noho aku kekahi hoike i manao nui ia, ma ka mokupuni e, a no kona mai a kumu e ae paha, aole oia i hiki ke hele mai, a nolaila i hooholoia ke kanawai i paiia malalo ae nei, i mea e loaa ai kana mau olelo ike.

HE KANAWAI

E kokua hou ai i ke Kakau ana i na Olelo o na Hoike.

E hooholoia e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:

Pauku 1. Ma ka hookolokolo ana i na hihia kivila iloko o keia Aupuni, ina ua makemakeia ka olelo a kekahi hoike e noho ana ma ka mokupuni e, aole ma ka mokupuni kahi e kukuluia'na ka Aha, a e hoomakaukau ana paha ua hoike la e holo aku mai keia Aupuni aku me ka hoi ole mai, oiai i pau ole ia hookolokolo ana, a ua mai, ua nawaliwali, a ua elemakule paha, a no ia mea, ua manaoia ua hiki ole ia ia ke hele mai i ka hookolokolo ana, alaila, e hiki no ke laweia kana olelo i hoohikiia ma ke ano i haiia mahope ae nei.

Pauku 2. I kela me keia manawa mahope o ka hoomaka ana i ka hoopii ma ka hoopuka ana i palapala kena, a mahope paha o ka haawi ana o ka hihia iloko o ka lima o ka poe kuokoa, a poe ku i ka wa paha e hooholo ai, e hiki no i kela a me keia aoao iloko o ia hihia e noi aku i kekahi Lunakanawai Apana, Lunakanawai Kaapuni, a Kakauolelo paha o kekahi Aha Kakau, a nana no e hoopuka i ka palapala kauoha na kekahi aoao, e kauoha ana ia ia e hele mai imua o ua Lunakanawai Apana la, Lunakanawai Kaapuni, a Kakauolelo paha o ka Aha Kakau, ma ka manawa a me kahi i hoakakaia e laweia'i ka olelo a ka hoike, a malaila e hoopuka ai oia i na niele ana i manao ai he pono.

Pauku 3. E waihoia ua palapala kauoha la i ka hope a loio paha o ka aoao kue, a e manaoia ua like ia me he mea la ua haawiia ma ka lima o ka mea nona ia aoao.

Pauku 4. Ina he mau mea elua a oi ae ma ka aoao hoopii, a hoopiia paha o ka hihia, alaila, ina e waihoia ua palapala kauoha la i ka mea hookahi o lakou, ua lawa ia.

Pauku 5. E waihoia ke kope o ua palapala kauoha la ma ka hale noho o ka mea e kauohaia'na, he iwakaluakumamaha hora mamua ae o ka manawa i oleloia e hooloheia'i ka olelo a ka hoike; a e haawi hou i hookahi la okoa, (me ka helu ole i ka la Sabati,) no kela a me keia iwakaluakumamalima mile i hele mai ai ka aoao kue, ina nae he iwakaluakumamalima mile ke kaawale o kona wahi noho, mai kahi e hooloheia'na ka olelo o ka hoike.

Pauku 6. E hoohikiia ka hoike, a e ae maoli mai paha oia e hai mai i ka oiaio, o ka oiaio a pau loa, a o ka oiaio wale no, e ninaninauia oia e ka Lunakanawai Apana, Lunakanawai Kaapuni, a Kakauolelo paha i olelo muaia, a o kela a me keia aoao paha iloko o ka hihia, a e kakau palapala ia kana mau olelo. A o na niele i ua hoike nei, e kakau palapala paha, a e ninau waha wale no paha.

Pauku 7. E kakauia na olelo o ka hoike e ka Luna nana e hoolohe ia, a i ole ia, e kekahi mea i kohoia e ia, e kakau imua o ke alo a mamuli o ke kuhikuhi o ia luna;

a paa ia mau olelo i ke kakauia, alaila, e heluhelu pololei imua o ka hoike, a nana no paha e heluhelu a e kakau inoaia e ia.

Pauku 8. Na ka Luna Nana e hoolohe i ua olelo hoike la, e pakui pu me ke kope i kakauia, i palapala e hoike ana no ka manawa a me ke ano i kakauia'i, a me ka inoa o ka aoao i noi i ua mea la, a me ka hihia i pili, a e hoike ana hoi no ka hiki mai a me ka ole o ka aoao kue, a ina aole i hiki mai, e hai ana no ka palapala kauoha ina he palapala kauoha i waiho aku iaia.

Pauku 9. Na ka Luna nana i lawe i ka olelo hoike e haawi aku ia imua o ka Aha, ka poe kuokoa, a poe ku i ka wa paha, nona ka hookolokolo o ia hihia, a i ole ia, e wahiia, a e silaia, a e kakau ia mawaho ka inoa o ia aha, a poe paha, a e waihoia pela me ke sila a hiki i ka wa i kena ia e wehe, mamuli o ke kauoha a kekahi o na Lunakanawai o ia Aha, a o ka poe kuokoa a ku i ka wa paha.

Pauku 10. O na kumu kue a pau no ke kupono ole o ka hoike, no kona oiaio ole, a no ka pono ole paha o kekahi niele ia ia a me kana olelo pane, e hiki no ke hoopukaia ia mau manao kue i ka wa i laweia mai ai ka olelo hoike i kakauia, me he mea la ua noho kino mai ka hoike iloko o ia hookolokolo ana, a he mana no ko ka aha e kauoha e kapaeia na olelo o ka hoike ke manaoia he pono; aka hoi, ina i laweia na olelo o kekahi hoike mamuli o na niele i kakau palapala ia, alaila, e hoopuka e ia na manao kue i kekahi olelo niele, mamua ae o ka pane ana o ka hoike, a ina aole i haalele ia niele, alaila, e kakauia na kumu kue i hoopuka ia; a ina nae e haaleleia ka niele, alaila, aole e manaoia na manao kue.

Pauku 11. Ina e haalele ka aoao hoopii iloko o kekahi hihia i kana hoopii, a ua haule paha no kona hoopii ole, a ma ia hope ua hoomaka hou ia kekahi hoopii no ia kumu hihia hookahi iwaena oia mau aoao elua, a e ko laua mau hope paha, alaila, o na olelo hoike a pau i laweia a i waihoia me ka aha, e like me ke kanawai, e hiki no ke hookomoia a e hoikeia ma ia hoopii alua ana, me he mea la ua kakauia no ia hoopii ana.

Pauku 12. E hiki no ke kenaia kekahi hoike e hele mai ma kahi i kauohaia, ma ka mokupuni kahi ona i noho ai, a e koiia no a ko e hai mai i kana olelo ike, ma ke ano like a malalo hoi o na hoopai i hoakakaia no ka hele ana mai a me ka hoike iloko o kekahi aha e ae.

Pauku 13. E lilo keia i kanawai mai ka la aku i hooholoia'i, a o na kanawai a me na hapa kanawai a pau e kue ana i keia, ua hoopauia no.

Ua aponoia i keia la 30 o Dekemaba 1864.  KAMEHAMEHA R.

 

Ka Paio Misionari.

Helu 7.

E Ka Luna Hooponopono—Aloha oe:—

Ua lawe hou mai au i keia palapala hou a'u ia oe, no ka olelo pane o ka Bihopa i ka Buke a Anasona a penei kana:

"Ua ao pualu ia na kula a pau o keia mau mokupuni, me ka hui ia o na keiki kane me na kaikamahine, na kanaka ui me na wahine opiopio. Na mea i loaa mai ma ke ao ia ana i ke kakau a me ka heluhelu, a ina hoi kakou e noonoo aku i na buke i kakau ia no ko lakou heluhelu ana, alaila, e ike anei kakou he mea paakiki paha ia no ka hoohuli ana ae i ke ano kulanalana oia hana ana. Na kela mea keia mea, i kela wa keia wa e hoike mai, aole keia he mau popilikia i ike ole ia mamua. Ua komohia na Misionari iloko o ke kuhihewa, a manao ana paha lakou ua kupono ke ao pualu ia ana o na keiki kane me na kaikamahine ma keia mau mokupuni, aka, ua kuhihewa lakou ma ia mea. Mai oi loa paha ka pomaikai, ina e ao ia na keiki kane ma na kula aupuni, a o na kaikamahine hoi ma na kula hanai. Na ano maa mau, a me ke ano pono, o ke ao ia ana, malalo oia kumu e ike ia 'na auanei e ka lahui holookoa mai o a o. Ke hooholo pono ia nei ka hoakoakoa ana i na kaikamahine a me na keiki kane e ka Papa Hoonaauao, e like me ka hiki ke hana ia, a ua manaolana ia e hoea mai ana he hopena maikai. Ke kukulu nei no "Wahine Verigini" i kekahi kumu i oi aku ka maikai, ma ka hoala ana ae i kekahi kula no na kaikamahine opiopio, i lilo ai lakou i poe makuahine Karistiano maikai no na hanauna e hiki mai ana. Ma ka holopono ana o na hana e like me ia ano, kahi i hilinai nui ai ke ola mahuahua ana o keia lahui kanaka. Ua nana ae o Kauka Anasona, ma ka hooki ia ana o ke kula kaikamahine ma Wailuku, a ua halawai aku ia me kona apono ole. Ua olelo ia: I ko'u ninau ana ma na mokupuni, aole au i ike i kekahi wahine maoli i manao ole ia, i kupono na kekahi kahunapule kanaka maoli! Ua ike ia keia ma "ka lahui Karistiano holookoa?"

"No na kula, e hoonaauao ai i na keiki kane, aohe mau mea a'u e olelo ai, a he mea lele no hoi o ka oili i ka heluhelu ana, o ke kulanui o Punahou," oia kekahi o na kumu nui o ka pakele a me ka holo ana o keia lahui Hawaii imua, aoao, 206. Ua hoomaka ia keia kula i na makahiki he iwakaluakumamalima i hala aku nei, no na keiki a ka poe Misionari wale no; a ua haawi mai ka lokomaikai o ke Aupuni i kekahi puu dala nui, i mea e pani aku ai no na mea a ka poe Misionari i hana mai ai i ke Aupuni.

Ua hoomaka ka noho alii ana maluna o na hana Aupuni, o na Misionari Puritano, ma ka hoonoho ana ia Rikeke iloko o ka oihana hou aole hoi kana oihana i hele mai ai. I kekahi makahiki ae ua haawi ia mai e Kamehameha III ke Kumukanawai mua o ka lahui Hawaii nei. Ua apono ia ka pono o na alii maluna o ko lakou mau kuleana, a ua kohoia ehiku mau Lunamakaainana, e noho pu me ka Moi a me kona mau alii he umikumamaono, ka hana

maalea a na Misionari, ina, e nana ia aku ma ka lakou mau hana, aole hoi ma ka oihana i hele mai ai, o ka hoopau ae i ka mana o na alii, a o lakou maoli iho na alii, ma ko lakou mau apana iho. Ina he kanalua ko kekahi no keia mea, e nana ia ma ka Kauka Anasona olelo ma ka aoao 313, no ka haawi ana aku i na mea nui o ko lakou mau heiau pule na na Kahuna kanaka, a me na'lii e hooponopono. Kela Kumukanawai o ka M. H. 1852, me ka ae ana i ke koho balota o ka lahui holookoa, me ke akaka ole o ka nui o ka waiwai, he mea ia e waiho aku ai i ka mana ahaolelo i na lima o ka poe e ao mai ana. A pono lakou e ike, ina he poe kanaka naauao io, e like ma ka Kauka Anasona mea e olelo nei. Ua kupono paha ka lakou Kumukanawai i hana ai no ka lahui o Amerika Huipuia, oiai, he lahui i hoomaamaaia mana anuu o ka noho kauwa ana a me ka lanakila; aole nae kupono ia no keia lahui akahi a kahi a hemo mai, mai ka mana mai o na alii, a aole hoi makaukau loa no ka naauao io. Ua ike no lakou, e lilo ana na Misionari o kela apana keia apana i alii no kona apana iho, i hiki ai ia ia ke aoao aku i na kanaka o kona apana i ka luna kupono ke hoouna aku i ka ahaolelo, a e hana i na mana a pau o ka noho 'na o na alii. Ka holo lea ana o keia mau kumu, na ka moolelo no ia e hai mai. Ua hoopaa o Mr. Wyllie i kana olelo kue, a ke Kumukanawai i ae ai e noho na kahuna ma ka ahaolelo, a me ko lakou keakea ole mai no hoi i na oihana aupuni. He mea lapuwale nae ia. Ua waiho mai o Kauka Anasona i na rula o na Komite Hooko no ke alakai ana i ko lakou mau luna iloko o ka M. H. 1838, a ua olelo mai no hoi ua Kahuna la, "he mau mea ia i kupono i ke pai ia i na hua leta gula." Ua palapala ia me keia kekahi o ua mau kauoha la, "e kapae loa ae ia lakou iho mai ka owili pu ana, a koohaukae ana ia lakou iho, mai na mea pili aupuni." Heaha la ka pono o keia rula i na e malama ole ia lakou? E ninau aku eni o Anesona ia Mr. Wyllie ke Kuhina o ko na aina e, ka mea i mahalo nui ia lakou i ka M. H. 1846, a pehea i hiki ai ia ia ka olelo ana, no ka hooko ole ia o ua mau rula la, e na kahuna, a ma kona alakai ana hoi ia lakou i kalakalai ia ai? Aole. Aole ia e aa ana! Mea paha ke kumu i kamailio nui ole ai o ua kakauolelo la no ke Kumukanawai o ka M. H. 1852, a oki hoi ma ka mooolelo Kumukanawai o ka M. H. 1846, no ka mea, o ka olelo uuku ana paha ma ia mea, oia ka pono i kona manao, o olelo nui anei ia ike ia ke kuhihewa, he kuhihewa e pili ana i na Misionari, a me na pomaikai o ka lahui.

Ioane Kaimiola.

Iulai 14, 1865.

 

Ala ae oe e Hawaii.

I ka Luna Hooponopono o Ke Au Okoa, a me na keiki nana e ulele ana na hua pai. Aloha oukou.

No kuu ike i keia laau kiekie e ku nei ma ke Aupuni Hawaii, a ua manao au aole paha e nalowale, ina e kauia ka Hae Hawaii ma kona welau, a he lahui ili ulaula ma kona kumu, e hoomakaukau ana he papa ahaaina no ka la 31 o Iulai e hoea mai ana.

Nolaila, e na keiki Hawaii, e ala ae a e hoomanao i ua la la, o ka la no ia i hoihoi ia mai ai ka ea o keia Aupuni. A e ili aku ana ka hoomanaoia o keia la i na hanauna e hoea mai ma keia hope aku. Nolaila, e ala kakou a hoomanao like ia la, e like me na keiki Amerika e malama nei i ka la 4 o Iulai, ka la hoi o ko lakou lanakila ana, a pela no hoi kekahi poe e malama nei i ka la hanau.

Ina paha aia kakou malalo o ka hookauwa ia, e lilo wale ana paha na kuleana, e kipaku ia paha kakou me he opala la, e lele wale ana paha kakou me he auna manu la, e kau wale ana paha kakou maluna o na lala laau popopo wale a haule iho, e hahaiia paha kakou me he holoholona la, e hookau ia ana paha me ka noho, e houia ana paha na puka ihu me ke kaula, e hoopaa ia ana paha i na kaulahao me he keko la, a me na mea e ae he nui wale, pau ole i ka haiia aku, ina io pela, e loaa ana paha ia kakou ke kaniuhu iho, me ka olelo ae, "luhi maoli," i mea ka hoi kou hoike ole, a o hoi e hihi, ua noho pio malalo o aloha ole ma, a pela aku.

Nolaila, e hoomanao oe e Hawaii i kou la i lanakila ai, a i pomaikai ai hoi, E ala e na keiki kupa o ka aina, e liuliu, e hoomakaukau, e liki ka malo, iluna ka umauma, e ku a malaeloe, e nana ma o a maanei, a ua kapaia oe he Kenela o Hawaii, he lahui naauao, he noonoo me ke akahele, he ai haaheo i ka poi o ka aina, he hoolai ma na kaona, he holo ma na lio a me na kaa, he puhi olali no Hawaii nei, he ulua kapapa no ka moku, he uhu haehae upena, he manu pili wawae kekahi, me ko olelo iho, "He nui ko'u waiwai, he keiki papa au no ka aina, he punahele au na ko'u mau makua, he milimili au na ko'u mau kupuna, a ua nui ka naauao e noho nei."

Nolaila, e na keiki o ka Helu 1 o na Mokupuni o ko Hawaii nei pae aina, e eu mai, e ku mai, e ala mai, e neenee mai, a e leha ae na maka a nana aku i ka la 31 o Iulai e hoea mai ana, o ka la ia e hookanaka ai oe iloko o ka pomaikai. Nolaila, eia mai na Komite o ke kulanakauhale hanohano, ke hele aku la imua o oukou e na kanaka Hawaii e eleu mai oukou e na keiki holookoa o Hawaii nei. Ke hoi nei au e hana i kao lele.

S. W. Naliilii.

Pamoo, Honolulu, Iulai 12, 1865.

 

I ka wa hea e holo lealea ai na iole mawaho o ke kae o ko lakou mau lua? I ka wa a na popoki e auwana ai.