Ke Au Okoa, Volume I, Number 18, 21 August 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, AU GATE 21, 1865.
MA ka pepa o kela pule iho nei, ua hai aku makou no ka pau ana o na moku Okohola e pae mau mai nei i ko kakou mau kapakai, a me na poino e ilihia mai ana maluna o ko kakou nei Aupuni. Ma ka poino ana mai nei o na aumoku Okohola, ma ka hoohokaia ana mai i ka pii nui ana o na oihana kalepa, ua kono ia mai kakou e imi aku i kekahi mau pomaikai hou iloko o ko kakou mau loaa kuloko; a e hilinai nui ana ko kakou holo ana imua ma ua mau pono kuloko nei—ma ka hoolanalana ana i na mikiala a me na noiau o ka lahui—ma ka huai ana ae i na waiwai i hunaia iloko o ka lepo o ko kakou mau kula papaala, a me ko kakou mau awawa uliuli—a ma ia mea e loaa mai ai ia kakou he mau pomaikai io hiki ia kakou ke hilinai aku, aka, e loaa mai ana paha ia kakou ma ke ano mau o ka poino nui.
E like me ka hilinai nui ana o na haole i ko lakou pomaikai nui maluna o ua mau aumoku Okohola nei, a o ko kakou mau pomaikai no hoi kekahi i hilinai nui ma ia mea, aka, o ka manomano o ko kakou mau pomaikai ma ka hilinai nui ana maluna o keia mau mea, he mea kanalua nui no ia i ka noonoo aku. Ina kakou e noonoo aku i na makahiki i kunewa ae nei, o na dala a pau i manao ia e hooliloia ana no ke aumoku Okohola, a ma ka emi hope ana o ia oihana, ua hoolilo ia ua mau puu dala nei ma ka mahi ana i ka mea e hoopapau nuiia nei he ko—ma ka mahi ana i ke ko ua lilo ia i mea waiwai, aole no na kanaka wale no e noho ana ma na kauhale pili kahakai e loaa ai na pomaikai o na aumoku Okohola, aka, ua loaa nui no hoi ka pomaikai i ka poe a pau e noho ana ma na kua, kahi hoi e loaa ole ai ia lakou na pomaikai o ua mau Okohola nei; ka waiwai ma ke ko, e laa o Makawao a me Wailuku, ma ka mokupuni o Maui. Malaila e ikeia ai na hua o ka hana oluolu ana, a malaila no hoi i ikeia ai na luana oluolu ana, na hale maemae, na aahu maikai, na ohana olioli; aole hoi e holo ma Honolulu, a ma Lahaina paha, ma na wahi e hiki ai ia lakou ke piele aku i ka lakou mau ukana makamae, i mea e loaa mai ai ko lakou mau pomaikai, a i mea hoi e hiki ai ke hookaaia ko lakou mau auhau, ma na hana lapuwale a ko lakou ko koolua a me ka lakou mau pulapula.
Aole no makou e hooloihi ana a e olelo nui hoi ma na hana ku ole i ka hoonioniolo ana i ka lapuwale a me ka haumia, oiai aole no paha kakou he mau malihini, i ka wa e ku mai ai ka ulumoku, e lulumi nui mai no auanei ka poe o ke kuaaina ma na awa e ku nui mai ai na moku Okohola. A no keaha la ke kumu o ka hele nui ana mai o na kuaaina, aole auanei i hele mai lakou e hana i na hua o ka haumia i kanu ia, a e ulu nei hoi iloko o na puuwai o na kanaka? Ke waiho aku nei no makou i ka haina o keia ninau, na ka poe heluhelu no e hai no lakou iho.
Ma ka pau ana o keia mau moku Okohola i ke puhiia i ke ahi, aole no paha i ili nui mai ka poino kukonukonu maluna o kakou, aka hoi, he wahi mea iki no paha e pale mai ai ia kakou mai ka haawi ana ae i na leo kaniuhu o ka poino, oiai ua ike no kakou i na makahiki i hale ae nei, i ka haiamu nui ana o ka poe o ka aoao palupalu ma ke Kaona nei, a ia lakou i launa nui ai me na sela, ua loohia ia ko lakou mau kino nawaliwali i na mai ino haumia, a hoi aku no hoi lakou me na mai a hoolaha'ku ma ko lakou mau home kuaaina, a ua manao wale ia, o keia poe kekahi kumu i mimino ai, a i emi ai hoi keia lahui.
Aka, hookahi mea a kakou e haawi ae ai i ko kakou hoomaikai ana i ka LANI, aia ia kakou he mau aina hiki ke mahi ia, a he mau makeke hoi e kuai ai i na hua o ka hou o ko kakou lae i ka-kaia me na lima o ka mikiala a me ka noiau.
Na mea hou o ke Alo Alii.
Me ka maikai o ke ola o ka Moi ke Alii i loheia mai nei e noho la ma Molokai, Papohaku. He maikai pu no hoi me ke ola o na mea a pau me ia.
He maikai no ke ola o ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa, maikai na ouli me he la o na "eia na niho." Ua holo aku oia maluna o ke kaa me ka ukali o kona mau ahaiolelo ma Kawananakoa i ke awakea oia la, e nana i ka Hale kupapau malaila. Ua holo pu aku me ka Mea Hanohano T. Hoika (Heuck) e hookaawale ae ai i ka Pahu o ka Moi i make aku nei, i kaawale ae kahi e wawahiia ai ka puka o ka hui ana'ku me ka hale i pakui ia mai ai mauka mai.
Aia no ka Mea Kiekie Princess Kamamalu ma Kahalauaola, Nuuanu, kahi i noho ai. He maikai no ke ola.
I keia mau la, he mai ko ka Moi Wahine kanemake Hakaleleponi. O Kauka Makipine ka mea nana e lapaau nei, a i keia mau la ua oluolu iki, aole nae i pau loa.
I ka la 15 o keia mahina, ka la nui o Napoliona Akahi, ua hele aku ka mea Hanohano obscured Kuhina Waiwai obscured
J. O. Dominis, Kiaaina o Oahu, ka Mea Hanohano D. Kalakaua, Haku Puuku, ka Mea Hanohano C. Kapaakea, ka Mea Hanohano R. G. Davis (Lobaka,) Lunakanawai 3 o ka Aha Kiekie, H. I. Ms. Comisina o Farani, Capt. Kahoohuli, Capt. J. M. Kapena, Lutanela alua W. P. Kamakau, Lutanela Ka, Lutanela alua Kahananui, a me Noa Kakauolelo o ke Kiaaina. Malaila no hoi ke Kanikela o Peru, Belegiuma, Perusia, a me Hanowa, ua hele lakou a pau ma ke anaina pule ma ka Pule o Roma.
Ma ke awakea oia la, ua hele aku ka Lunakanawai Kiekie ma ka Hale Oihana o ke Komisina Farani, ua hiki aku no hoi malaila na Mea Hanohano Dominis a me Kalakaua.
Ua hiki aku ka Mea Kiekie Kekuanaoa ma ka ahaaina a ke Komisina o Farani ia la ma ke ahiahi.
Ua holo aku maluna o ka moku kialua hao o Temisa o Kapena Hanamu, ka Mea Hanohano Kiaaina o Oahu, Mrs. Haalelea, Mrs. Hanamu, a me Capt. Aberahama.
No ka Moiwahine Emma.
Mawaena o na palapala a ke Komisina o Beretania o Mr. Synge ia Mr. Wale ke Kuhina o ko na aina e, malaila ua ike ia ka hiki ana aku o ko kakou Moiwahine aloha Emmalani i Jamaica kekahi o na mokupuni o ka Inia Komohana, aka, na keia palapala malalo nei e hoakaka mai ia kakou i ke ano o kona hookipa ia ana ma Kingston ke Capitala o ua mokupuni la, a penei ia:
"Poalua, la 27 o June. Ma ka hapa o ka hora umi o ke kakahiaka Poaono, ua hiki ae makou ma Kingston, a he hapaha hora mamua ae, ia makou i maalo ae ai mawaho o Port Royal, a ua kipu loha alii mai kekahi manuwa nui i ka Moiwahine. I ka auina la ua ku aku makou ma Kingston; a i ko makou pae ana aku, ua ku lalani na koa ma kela aoao keia aoao o ke ala a ko makou mau kaa e holo aku ai. Ua hele mai na poo aupuni, a me na Kanikela o na aina e ike i ka Moiwahine, ia makou ma Kingston. Ua holo aku no makou e holo aku ai, i ka hale o ka Haku Kiaaina o ka mokupuni. He hale nani ia, a he ohana oluolu maikai no hoi ka poe nona ua hale nei. Mailaila makou i holo aku ai maluna o na kaa eha e makaikai i ka nani o ka aina. O Kanela Nelson ka Akukana Kanela a me Kapena Stewart ke koa ukali o ka Alihikaua, o laua maluna o ke kaa mamua loa, a na ko laua kaa e alakai i ka makou wahi e holo ai. Ua kahiko ia laua me ko laua mau kapa koa nani, a na ka nani lua ole o ko laua mau kapa, i hookahaha mai i ka naau a ka Moiwahine. Ua haawi mai na kanaka ma na alanui i ka huro olioli no ka ike ana mai ia makou; a ua lilo no hoi i mea nui i ko makou hiki ana mawaena o na mea a pau loa. Mahope iho o ka hala ana ia makou ewalu mile, hiki aku makou i kekahi hale, a malaila kahi i ku ai kekahi mau lio e kakali ana ia makou no ka hiki aku; a ua hoolako e ia no hoi kekahi mau pa-u hololio no ka Moiwahine, a me Mrs. Hoapili (Kiliwehi.) Holo aku la makou ma na alanui kikeekee mawaena o na mauna, a ike aku la makou i ka nani wehiwehi oia aina. Mahope iho o ka makaikai ana i na uluwehiwehi oia mau wahi, hoi mai la makou i kahi i ku ai o ko makou mau kaa, a hiki mai la makou i Kigston, i ka wa e hoomakaukau ia ana na mea ai ma ka hale nani a'u i olelo ae nei mamua. Aole makou i paina iki a hiki wale mahope iho o ka hora eiwa o ke ahiahi. Mahope iho o ka paina ana, he wahi hula lealea a hoi aku la makou iluna o ka moku ia po no. I kekahi kakahiaka ae, i ka hora ehiku, holo aku la makou, a ia makou i kaa hou ae ai mawaho o Port Royal, ua kipu aloha hou mai la ka moku manuwa, a me ka papu i ka Moiwahine. I ka hora eono o ke kakahiaka la pule, ia makou e hoolalelale ana e holo, hiki mai la ka elele mai ke kiaaina mai, e olelo ana i ke aumoe o ka po Poaono ka hiki ana aku o ka lono i ona la, ua hiki mai ka Moiwahine ma Kingston; ua hai mai no hoi ia ua kaumaha ia i ka hiki ole ia ia ke hookipa i ka Moiwahine, oiai ua pakole loa ka manawa, a aia hoi ia i uka loa o na mauna, aka, ua hoouna mai ia i kona elele e ahai mai i kana palapala e holo mai ia po a ao e halawai mai me makou."
Ma kekahi manao poina o kana palapala i kana wahine Mrs. Synge, i kakauia ma ka la 29 o June, ua hai mai ia i ko lakou ku ana aku ma St. Thomas, a ua kipu aloha mai na papu a me kekahi moku kaua e ku ana malaila, i ka Moiwahine.
Aohe no paha e pae hoi mai ka lono no ka huakai a ko kakou Moiwahine i ko kakou mau ipuka hale nei, a i ka aina hanau nei hoi ona i aloha nui ia ai oia e kona makaainana holookoa, a hiki wale i Southampton i Pelekane, a oia wa paha ma ka la 15 iho nei o Iulai. Ma na wahi a pau loa a ko kakou Emmalani aloha i pae aku ai, ua mau no kona hookipa oluolu ia ana, a me he mea la no paha e hooko mau ia ana no ka kakou mau pule, e malama, a e kiai mau ia kona mau kapuai e ke Akua Manaloa!
LA HAUOLI O NAPOLIONA.—Ma ka Poalua iho nei la 15, ua malama ia ma Honolulu nei ka la hauoli o Napoleon, e like me ka malama ia ana ma na aina Katolika. Ua wehe ia ae na pani o ka hale pule ma Roma no ke anaina pule, a ua hiki ae malaila na Kanikela o na aina e a me na alii koa o kakou nei. Ma ke ahiahi iho ua haawi ae ke Kanikela Farani o Mons. Denoyers i kekahi ahaaina, a ua naue ae na poo aupuni ma kana poloai e olioli pu me ia.
HE KANAWAI
E HOOPONOPONO AI I KA LAWE ANA I NA OHUA EEMOKU MAWAENA O NA MOKUPUNI O KEIA PAE AINA.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Mai ka la mua aku o ka malama o Feberuari, 1865, aole no e ku i ke kanawai ke lawe kekahi moku i na ohua eemoku mawaena o na mokupuni o keia pae aina, ke ole e loaa e ka palapala ae no ia oihana, a e hooukuia ka mea nana e kue i keia kanawai, i na dala aole e oi aku i ka iwakalua no kela a me keia ohua i lawe wale ia me ka loaa ole o ka palapala ae, ke ku ka hewa ia ia ma ka hookolokolo ana imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha.
Pauku 2. Mamua o ka loaa ana o ka palapala ae i olelo mua ia, e nana ia ka moku e ka Luna Awa o Honolulu, a me kekahi o na pailota o ke awa o Honolulu, a me kekahi kamana moku i kohoia e ka Luna Dute Nui, a e ukuia lakou i ekolu dala pakahi, no ka nana ana a me ka palapala hoike, a na ka mea nona ka moku e haawi e mai i kela uku mamua ae o ka hele ana e nana i kona moku. Ina e hoike aku ua poe Luna Nana Moku nei, he moku paa ia, me na lako kupono, a ua lawa kona nui a me kona mau makaukau no ka oihana lawe ohua, alaila, mahope iho o ka waihoia'na o kela palapala hoike imua o ka Luna Dute Nui, a me ka uku ana ia ia i hapalua dala no kela a me keia tona o ka nui o ka moku, a hiki i ke kanawalu tona, a o na moku mai ke kanawalu a hiki i ka hookahi haneri tona ka nui, e uku lakou i kanaha dala pakahi, a o na moku i hookahi haneri tona a oi ae, he kanalima dala pakahi, no ka pono o ka Waihona Dala o ke Aupuni, (a he uku kaulele no hoi ia mamua ae o na uku e ae e koiia nei no ka palapala ae holo pili aina,) aliala, e loaa no i ka ona nona ia moku, he palapala ae lawee ohua eemoku, mawaena o na mokupuni o keia pae aina, no ka makahiki hookahi, malalo nae o na rula i hoikeia mahope ae nei. A ke hoomaopopo a ke hooholoia nei, ma keia aole loa o i hoololi iki ia ka Haawina 2 o ke Kanawai Kivila, "No ke Kalepa ana maloko o ke Aupuni," aka, ua pili ia kanawai i ka lawe ana i ka ukana wale no.
Pauku 3. Aole e aeia kekahi moku e lawe i na ohua eemoku mawaena o keia mau mokupuni, ke emi iho kona mau tona malalo o ka iwakalua, aole hoi e lawe kekahi moku i na ohua e oi aku ana i ka ohua hookahi no kela a me keia alua tona o ka moku i kakau kope ia. Koe nae na moku mahu, e hiki no ia lakou ke lawe i elua ohua no kela a me keia akolu ona o ka moku i kakau kope ia. Maluna o ka papa hele o kela a me keia moku i loaa ka palapala ae lawe ohua, e hoopaa mau ia, oiai e holo ana, i hookahi pahu i piha i ka wai, aole no e emi ka nui o ia pahu i na barela elua; a malalo o ka papa hele, ma kahi e loaa koke ai, e malama mau ia he mau pahu barela maikai, a raiki paha, a me ka ia paakai, e like ka nui me ka mea e kauohaia e ka Luna Awa o Honolulu, i kela a me keia manawa. A ina hoi e lawe ole ke kapena o kekahi moku i ka wai a me na mea ai i kauohaia e ka Luna Awa o Honolulu, alaila, e hiki no i ka Luna Dute Nui ke hoopau ae i ka palapala ae o ua moku la, a e hoopaiia ke kapena moku i hana pela i na dala aole oi aku i ka haneri hookahi, ke ku ka hewa ia ia imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha.
Pauku 4. Aole no e ku i ke kanawai mahope iho o ka la mua o Ianuari, 1866, ke hoonohoia kekahi kanaka i kapena moku i ae ia e lawe ohua, ke ole e ike ua kanaka la i ka hookele, e hiki ai ia ia ke huli a loaa ka latitu a me ka lonitu, a e hoomakaukauia a hoolakoia na moku a pau loa, ma na lako a pau o ka oihana hookele maoana, no ia mea. A o na mea moku a pau e hooko ole ana i na mea i kauohaia e keia pauku, mahope aku o ka hala ana o ka la i hai mua ia ae nei, alaila, ma ka hoopii ana imua o ka Luna Dute Nui, ua hiki no ke laweia ka palapala ae, a na ka Luna Dute Nui no i oleloia, ia manawa aku ia manawa aku, e hele e hoomaopopo i ka hooko o ua mau moku la i aeia e lawe ohua, i na mea i kauohaia maluna ae nei; a ke hooholo hou ia nei, o na palapala hoike a pau a na mea i kohia e ke Kuhina Kalaiaina, i poe nana e hoike mai me ka hooia mai i ka makaukau kupono o kekahi kanaka e noho kapena no kekahi moku, e lilo no ia i hoike kupono imua o ka Luna Dute Nui.
Pauku 5. Aole no e pili na pauku maluna iho i ka lawe ana i na ohua mawaena o na mokupuni o Molokai, Lanai, Kahoolawe a me Maui, a mawaena hoi o Niihau a me Kauai.
Pauku 6. Aole no e ku i ke kanawai ke lawe kekahi moku holo pili aina iwaena o keia pae aina mai Hawaii, Maui, Lanai, Molokai, a Kauai paha, i kekahi wahine eemoku i emi kona mau makahiki malalo o ka iwakaluakumamalima, me ka manao e lawe loa ia wahine a hiki i ka mokupuni o Oahu, a ua papaia hoi ka lawe ana mai i kekahi wahine nona na makahiki i emi malalo o ka iwakaluakumamalima, mai kekahi o ia mau mokupuni a i ka mokupuni o Oahu, ke ole e hoike e, a haawi aku ua wahine nei i ke kapena a kupakako paha o ia moku, he palapala ae holo i kakauia e kekahi mea i hookohuia no ia hana e like me ka pauku malalo nei. A o kela a me keia kapena moku e lawe ana i kekahi ohua wahine me ke kue i keia kanawai, e hoopaiia oia aole emi malalo o na dala elima, aole hoi e oi aku i na dala he iwakaluakumamalima pakahi, no kela a me keia ohua wahine ana e lawe ai, me ke kue i keia kanawai.
Pauku 7. Ua kohoia na Kiaaina, na lunakanawai kaapuni, na lunakanawai apana, na makai nui, a me na luna dute o kela a me keia mokupuni, e haawi aku i ka palapala ae holo no kela a me keia wahine e noi mai ana, ke hoikeia'ku imua o ia kiaaina, lunakanawai, makai nui, a luna dute paha, he kumu pono no ko ua wahine la e holo aku ai i Oahu, a na ua poe la e hoole i ka palapala ae holo i na wahine a pau i hoike ole mai he kumu pono no kona makemake ana e holo aku i Oahu. Ma ka palapala ae holo e hoakaka ai ke kumu o ia holo ana, a me ka loihi o ka manawa i manao ai e noho ma Oahu.
Pauku 8. Na ke kapena a kupakako paha o kela a me keia moku i aeia e lawe i na ohua mahope iho o kona hiki ana i Honolulu, e haawi aku i kekahi luna o ka oihana dute, a i kekahi luna makai paha, a i ole ia, i kekahi mea i kohoia no ia hana e ke Kiaaina o Oahu, i na palapala ae holo a pau o na ohua maluna o ia moku, a na ia luna e nana i ka like o ka poe ohua kupono malalo o keia kanawai, me ka nui o na palapala ae holo i loaa ia ia, a me ka like hoi o ko lakou mau ano me na olelo hoakaka maloko o ia mau palapala, a e hoike aku ia mau palapala a me na mea a pau e pili ana, i ke poo Oihana Makai o Honolulu. A o na wahine a pau no na mokupuni e mai, nona na makahiki malalo o ka iwakaluakumamalima, i hele mai ma Honolulu me ka loaa ole o ka palapala ae i oleloia ma ka pauku maluna iho, e hiki no ke hopuia, a e hoihoiia'ku i kona wahi i noho ai, a o ka mea nona ka moku ana i holo mai ai, e uku i na lilo a pau no ka hoihoi ana.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E PALE AKU AI I KA HALAWAI HOOKUI ANA O NA MOKU MA KA MOANA.
NO KA MEA, no ka mahuahua o ka hooholo moku ana ma ka Moana Pakipika a me na moana e ae kekahi, ua kupono no e ae aku ke Aupuni Hawaii i na rula e pale aku ai i ka h alawai hookui ana o na moku ma ka moana i hooholoia e Beretania a me Farani, a no ka mea, ua poloaiia keia Aupuni e na Aupuni o Beritania a me Farani, e apono aku ia mau rula: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ua kauohaia na kapena o na moku Hawaii a pau e malama a e hooko maluna o ko lakou mau moku iho i na rula i haiia malalo ae nei :
HOAKAKA MUA.
1. Ma ka hoomaopopo ana i keia mau rula, o na mokumahu a pau e hooholoia'na me na pea wale no, aole o ka mahu, e manaoia he mokupea; a o na mokumahu e hooholoia'na me ka mahu, a he pea a pea ole paha kekahi e kau ana ia manawa, e manaoia he mokumahu no.
MAU RULA E PILI ANA I NA KUKUI.
2. O na kukui i haiia ma keia mau pauku malalo iho, e kauia i na manawa a pau, i ka wa ino me ka wa malie, iwaena o ka napoo ana a me ka puka ana o ka la, a oia wale no na kukui e kauia.
3. E kauia e na mokumahu hooholo moana, oiai e holo maoli ana, maluna o ke kia mua he kukui keokeo olinolino, i hoopaa ponoia e hoomalamalama ai a puni i iwakalua kukuna o ke panana, a he umi kukuna ma kela me keia aoao o ka moku, oia hoi mai mua a hiki i elua kukuna o ke panana mahope owaena ma kela me keia aoao, e like ke olinolino ana o ia kukui e ikea'i iloko o ka poeleele, ke ole nae i uhiia e ka noe, i elima mile ke kaawale aku. Ma ka aoao akau o ka moku, i kukui omaomao e hoike ai i kana malamalama a puni i na kukuna he umi o ke panana mai mua hoi a hiki i elua kukuna mahope owaena ma ka aoao akau, a e olinolino hoi ka ike ia'na o ia kukui i elua mile ke kaawale aku, iloko o ka poeleele, ke ole nae i uhiia e ka noe. Ma ka aoao hema o ka moku, i kukui ulaula, e hoike ai kona malamalama a puni na kukuna he umi o ke panana, mai mua hoi a hiki i elua kukuna mahope owaena ma ka aoao hema, a e olinolino hoi ka ikeia ana o ia kukui i elua mile ke kaawale aku iloko o ka poeleele, ke ole nae i uhiia e ka noe. E hoomakauakauia keia mau kukui omaomao me ka ulaula, me na pale kukui iloko e oioi ana ekolu kapuai mawaho o ke kukui, e ike oleia'i ua kukui la ma kela aoao o ka ihu o ka moku.
4. O na mokumahu a pau i ka wa e kolo ana i kekahi moku, e kauia i elua kukui keokeo olinolino ma ka piko o ke kia, maluna kekahi a malalo kekahi, oia pu me na kukui aoao kekahi, e like ole ai ma na mokumahu e ae. E hoonmakaukau likeia keia mau kukui ma ke kia me na kukui kia i kauohaia no na mokumahu e ae.
5. O na mokupea e holo ana, a e koloia ana paha, e kau lakou i na kukui e like me ka na mokumahu e holo ana koe nae na kukui ma ke kia, aole loa no e kauia ua mau kukui la e na mokupea.
6. I ka wa i hiki ole ai i na moku liilii ke kau i na kukui aoao omaomao me ka ulaula, no ka ino, alaila, e malamaia kela mau kukui ma ka papahele o ka moku, me ka makaukau e hoike koke ia no, a ina e hookokoke mai kekahi moku e, alaila, e hoika ia'ku ua mau kukui la maluna o kela me keia aoao, e like me ka mea i hoakakaia ma ka pauku ekolu, i mea e pale ai i ka hookui ana, a e hoikeia ua mau kukui la me ke akaka lea e ike oleia'i ke kukui omaomao ma ka aoao hema, a o ke kukui ulaula hoi ma ka aoao akau. I mea e hoolawelawe maikai ai keia mau kukui aoao, e penaia mawaho me ia omaomao me ka ulaula, a e waiho hoomakaukauia me na pale kupono.
7. O na moku a pau, ina hoi he mokupea a he mokumahu paha, ua kuu ka heleuma mawaho o kekahi awa, a ma kahi paha e komo mai ai i ke awa, alaila, e kau mau ma kahi e ike ponoia'i, aole nae e oi aku ke kiekie i na kapuai he iwakalua maluna o ke kino o ka moku, i hookahi kukui keokeo iloko o ka ipukukui poepoe, ewalu iniha ke anawaena o ia ipukukui, a e hanaia ua kukui nei e ikea'i ka olinolino a puni ka iliwai i hookahi mile aku ke kaawale.
8. O na mokupea pailota aole lakou e lawe i na kukui i kauohaia no na mokupea e ae; aka, i kukui keokeo ko lakou e kau ai ma ka piko o ke kia, i ikea'i ma ka puni o ka iliwai; a e hoike hoi na moku pailota i kukui lapalapa i kela hapaha keia hapaha hora.
9. Aole no e kauohaia na waapa lawaia a me na waapa e ae e kau i na kukui aoao e like me na moku; aka, ke ole lakou e kau ia mau kukui aoao, alaila, e kau lakou i hookahi ipukukui, he omaomao ma kahi aoao, a he ulaula ma kahi aoao; a i ka wa e hookokoke mai ana i kekahi moku, ke hoikeia'ku ua kukui nei iloko o ka manawa kupono e pale ai i ka hookui ana me ia moku, a ma ke ano hoi e ike ole ia'i, ke omaomao ma ka aoao hema, a o ka ulaula hoi ma ka aoao akau. O na moku lawaia a me na waapa i kuu i ka heleuma, a e hoopaa ana paha i na upena me ke ku wale iho no, e hoike lakou i kukui keokeo olinolino. E hiki no hoi i na moku lawaia a me na waapa, ke hoike i na kuikui lapalapa kekahi, ke manaoia he pono.
10. Ina ua uhi mai ka noe i ke ao a i ka po paha, e malamaia a e hoike ia'ku na kahoaka i haiia malalo ae nei iloko o kela a me keia elima minute.
(a). E hookani na mokumahu, oiai e holo maoli ana, i ka hokio i waihoia mamua o ka puka uwahi, ewalu kapuai ke kiekie maluna o ka papahele.
( b). E hookani na mokupea i ka ole, oiai e holo ana.
( c). E hookaniia ka bele e na mokumahu a me na mokupea, oiai e ku wale ana me ka holo ole.
NA RULA NO KA HOEULI A ME KA HOOHOLO ANA.
11. Ina e holo ana na mokupea a elua, he ihu a he ihu, a ma ia ano paha e manaoia'i e halawai hookui ana, alaila, e lepeia ka hoeuli o kekahi a me kekahi i ka aoao hema, i hala ae kela, a me keia ma ka aoao hema o kona hoa.
12. Ina elua mokupea e holo kui ana, ma ke ano e manaoia'i e halawai hookui ana, a ua pa mai ka makani ma ka aoao hema o kekahi a ma ka aoao akau o kekahi, alaila, na ka moku me ka makani ma kona aoao hema e hookaawale mai kahi a kekahi moku e holo mai ana, koe nae ka manawa e hoomaloe ai i kona mau pea no ke kue o ka makani, a he makani pakuikui ole ko kela moku, alaila na ka moku nona ka makani maikai e hookaawale mai kahi a ka moku nona ka makani pakuikui e holo mai ana; aka, ina e pa mai ka makani ma na aoao like o laua, a ina hoi he makani mahope mai ko kekahi; alaila, na ka moku maluna e hookaawale mai kahi e holo mai ana ka moku malalo.
13. Ina elua mokumahu e holo ana, he ihu a he ihu, a ma ke ano paha e manaoia'i e halawai hookui ana; alaila, e lepeia na hoeuli o na moku a elua i ka hema, i hala ae kekahi a me kekahi ma ka hema.
14. Ina elua mokumahu e holo kui ana, a ma ke ano e manaoia'i e halawai hookui ana, alaila, na ka moku ma ka aoao hema e hookaawale ae mai kahi a kekahi moku e holo mai ana.
15. Ina e holo mai ana na moku a elua, he mokupea kekahi a he mokumahu paha kekahi, ma ke ano e manaoia'i e halawai hookui ana, alaila, e hookaawale ae ka mokumahu mai kahi a ka mokupea e holo mai ana.
16. O kela a me keia mokumahu e holo aku ana a kokoke i kekahi moku a e manaoia'i e halawai hookui ana, e hooemi iho kona holo ana, a ina ua pono e hooki, a e hoe i hope, a i ka wa ua uhi mai ka noe, e holo lohi no.
17. O na moku a pau i loaa aku i kekahi moku ma ka holo ana e hookaawale ae ma kahi a ia maku e holo mai ana.
18. I na manawa e pau e like me ka mea i haiia maluna, ua kauohaia i kekahi moku e hookaawale mai kahi a kekahi, alaila, e hooholo aku ka moku i koe ma kona wahi e holo ai, malalo nae o na rula i haiia malalo ae nei.
19. Ma ka hooko ana a me ka wehewehe ana i keia mau rula, e hoomanao i na pilikia o ka hooholo moku ana, a pela hoi me na pilikia ku i ka wa i loohia i kekahi manawa, i mea e manao iho ai e pono e haalele i kekahi o na rula i hoakakaia maluna, i mea hoi e pale aku ai i kekahi pilikia e hiki koke mai ana.
20. Aole no e lilo kekahi mea iloko o keia mau rula i mea e hoopakele ai i kekahi moku, a o ka mea nona ia moku, a o ke kapena a o na luina paha, no na pilikia e ulu mai ana no ka lawe ole ana i na kukui a me na kahoaka paha, a no ka hoomau ole ana e kiai, a me na hoomakaukau e ae e manaoia e kupono i ka poe hooholo moku, a i kupono paha no ia manawa. Eia nae ka mea i hoomaopopoia, a i hooholo maoliia no ma keia kanawai, he mea hiki no i ka Moi, ma kona Ahakukakukamalu i kela a me keia manawa, e hana a e hoolaha aku, i mau olelo hoololi, a olelo pakui hou aku paha i na rula i hoakakaia maluna iho, e like me ka mea a ka Moi e manao ai he kupono e pili i na moku Hawaii.
Pauku 2. Na ka Luna Dute Nui e haawi aku elua kope pakahi, ma ka olelo Hawaii me ka olelo Beritania, i na kapena moku Hawaii a pau e noi mai ana ia mea.
Pauku 3. E lilo keia i kanawai mahope iho o ka la 1 o Ianuari, M. H. 1865.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
Ke kipi kuloko ma Waimea.
E ike mai auanei o'u hoa heluhleu Nupepa o KE AU OKOA i ka mea nana i hoomaka keia kipi kuloko ma Waimea nei, a me na kumu o kona ulu ana mai, mailoko mai o ka manao ino o ka mea hookahi; oia hoi J. K. Juda kekahi haumana a G. B. Rowell.
Mamua ae o keia kipi ana, ua hele pinepine aku na kanaka i kipaku ia mai Niihau mai, a olelo ia G. B. Rowell no ko lakou minamina i ko lakou mau hale, i ka lilo ana i ka haole o Niihau, mamuli o ka olelo hooholo a ua J. K. Juda nei, e like me ka mana kanawai i loaa ia ia; a mahope iho halawai iho la laua a kuka no na mea i hai ia ae la maluna a ua ahewa loa o G. B. Rowell ia ia no kana hana mamuli o ka hoopilimeaai, mahope o ka haole, a kapae iho la i ka oiaio o ke kanawai kahi ana e ku nei, ao aka kela ia ia me ke kuhikuhi pu aku i ke kanawai kahi i hiki ole ai ia ia ke kukulu i kana olelo hooholo; e lilo na hale i ka haole, a ma keia mea kuhihewa loa iho la o ua J. K. Juda nei me ka manao iho e hoopii ana o G. B. Rowell imua o na L. K. Kiekie e hoopau i kana oihana, aka, aole pela kona manao, ua ao aku noia ia ia me he makua 'la i ke keiki a me he kumu la i ka haumana, a ma keia ao ana aku, ua lilo ia i kumu enemi no ua J. K. Juda la, a hiki mai la i ka malama o Malaki, 1865 he ahahui Euanelio ma Anahola mokupuni o Kauai, aole nae i hiki o G. B. Rowell i ua ahahui la o J. K. Juda ka i hoouna ia a me kekahi mau mea e ae o ka Ekalesia o Waimea. A iloko o ua ahahui la hoopuka ae la oia i na hewa o G. B. Rowell oia hoi ka waiho ana, i ka ahaaina a ka Haku a me ka bapetiso ole; oia na hewa i hoakaka ia imua o ka ahahui aole o ka hewa moekolohe e like me ka mea e wawa nui ia nei, a hooholo iho la ua ahahui la e waiho ia G. B. Rowela mawaho o ka haiolelo no kekahi manawa mamuli o neia mau kumu. A manao iho la paha ua J. K. Juda nei aole e haule ino ana kona enemi ma keia mau kumu nolaila, imi iho la ia i hewa hou, oia hoi ka hewa moekolohe, a hookomo malu aku la ma na pepeiao o na misionari haole o Kauai, oia hoi o Smith o Koloa, Johnson o Hanalei, a me Dole no Koloa, a o lakou wale no kai lohe i keia hihia, aole loa i hai akea ia ae iloko o ka ahahui Euanelio, hooholo iho la lakou e hoihoi i ka halawai hope loa ma Waimea, a e koho i mau Komite na lakou e hele e ninau i ka hewa o G. B. Rowell oia hoi ka hewa moekolohe a lakou i lohe ai mai a J. K. Juda mai; a lakou hoi e huna alu nei ma kahi oioi o ko lakou mau puuwai, a G. B. Rowell hoi i lohe ole ai, a i ike ole ai no hoi mamua; e hoopili ia 'ku ana ka ninau no ka moekolohe, koho ia iho la na Komite, Smith, Johnson a me Dole hele aku la lakou ma ka hale noho o G. B. Rowell e noho ana kela, "Penei ka ninau."
He oiaio anei ua hewa oe, o like me ka mea e wawa ia nei? Ae mai la no o G. B. Rowela me ke kanalua ole, ae he hewa wau, he hewa nui ka'u o keia hewa ana i ae aku ai, oia no ka waiho ana i ka ahaaina, a me ka bapetiso ole a me na hewa liilii e ae i ike ole ia e kanaka, o ke akua wale no ka mea i ike, no ka mea, ua lohe mua ia mai iwaena o ka Ekalesia o Waimea ua lawe ia aku ka oihana haiolelo mai a G. B. Rowela aku, a ua lohe mua no hoi ia ia mea e like me ka'u i hai mau ae nei no ka ahaaina a me ka bapetiso na kumu hana. Hoi mai la na Komite a hoolaha ae la ua hewa o G. B. Rowela, i ka moekolohe, ua ae mai nei i kona hewa imua o makou; a kahi no a lohe ia imua o ke anaina o ka ahahui Euanelio he hewa moekolohe kekahi. Lawe ae la lakou i ka hua olelo hewa a hoopili aku la me ka moekolohe, a lakou i manao wale iho ai a kapa aku la ua hewa no ka moekolohe, e hooholo hou iho la ua ahahui Euanelio la o ka lua ia e oki loa aku ia G. B. Rowela mawaho o ka Ekalesia, a me ka oihana kahuna pule aku. O na hewa o G. B. Rowela i ike ia a i wawa nui ia hoi ia mau la oia no ka waiho ana i ka ahaaina a ka Haku a me ka bapetiso ole iloko o na makahiki ekolu he kumu no nae o ka waiho ana i keia mau oihana; a mahope iho o ka pau ana o ua ahahui Euanelio la? Kaili ae la o J. K. Juda a me kona mau kokua kipi oia hoi o J. W. Smith a me Gulick i ka luakini a lakou i luhi ole ai a hookohukohu iho la ka haiolelo maloko me ka makemake ole o ka hapa nui o ka Ekalesia o Waimea nei ka poe nana i luhi a me ka inea o ka hana ana me ka hoomanawanui iloko o na makahiki eono, a pau ka Gulick noho ana hiki mai la o Kuaea me ke kauoha ole ia aku e ka Ekalesia, a o na hana o ka la 27 o Aperila a hai aku au mahope oia hoi ka hoihoi hou ia ana mai o G. B. Rowela i kahuna pule.
W. J. K. H. PANAEWA.
Waimea, Kauai, June 19, 1865.
O HAWAII MA KE KALEPA LOLE.—I na wa a pau a makou e ike aku ai i na kanaka Hawaii e hooikaika ana ma na hana maikai a me na hana pono, e pomaikai ai ia a me kona ohana, ua makaukau mau makou e haawi aku ia ia i na manao hoolanalana, i holo ai imua kana hana maikai. Ma ko makou holoholo ana, e imi ana i na mea hou o Hawaii nei, e hoopiha ai i na kolamu o ko kakou nei pepa, ua halawai mai makou me ke alanui Maunakea, me ka hale kuai o kekahi kanaka Hawaii, o Moses Ulunahele kona inoa. Ua kukulu ae ia i keia hale kuai me na dala o ka hou o kona lae, ua hele a piha kona papa kuai i na lole kane i humu ia a paa, na lole kaleko, a me na mea e ae he nui wale. I ko makou ike ana i keia, ua i iho oloko o makou, "Ua hoomahui keia kanaka Hawaii ma ka hana pono!"
NO NA SELA HAWAII.—Ua olioli makou i ka ike ana, ua hui ae ke aupuni me ke Kanikela Amerika, e hoouna aku i ka moku okohola Kamehameha V , e kii i na luina Hawaii o na moku okohola i puhi ia mai nei e ka Shenendoah ma ka mokupuni o Kanikani, e hoihoi mai i Hawaii nei. Ua hoouna pu aku no hoi ke aupuni i kekahi mau pahu lole no ua poe luina la. E ke kanaka Hawaii, aoleoe e poina i kou one hanau, a makuahine hoi no ka lahui holookoa. I ka Poaono iho nei ka holo ana o ua moku okohola nei.
"KE KING BARBER."—Ma ka Poaha iho nei ua ike iho makou, i ke kukulu hou ana ae o ke "King Barber" i kona hale kahi umiumi hou ma ke alanui papu, ma keia aoao aku o ka hale kuai rama o Burgess. O ka poe a pau e makemake ana e kahi ia na weuweu umiumi o ko lakou mau auwae a pahee pakika palile a mea o-pio wale ke nana aku, a o ka poe hoi e ake ana e oki poepoe kilipohe ia ko lakou mau lauoho—ka poe hoi i loaa i ka nalulu e komo ae oukou e ike ia ia, ina aole e hooko ia ko oukou mau makemake, alaila, ea ua pau ae la!
HE MAU MANU HOU.—I ke ku ana mai nei o kekahi moku mai Pelekane mai, ua loaa mai i ko kakou Lunakanawai Hoomalu, kekahi mau manu he umi ko lakou nui, i mau mea e hoopulapula ai ma Hawaii nei. Ka inoa o ua poe manu nei he Skylark; a o ka lakou hana, he mele me ko lakou mau leo kani, e mele ana mamua ae o ka puka ana mai o ka la, me he ahailono la no ka hiki ana mai o Sol (ka la.) Mai pepehi wale kakou i keia mau manu hou, no ka mea, aohe mau hana ino a lakou!
NA KANAWAI HAWAII AIA I IAPANA.—Maloko o kekahi nupepa o ka la 27 o Mei, i kapa ia ka He rald (Wahaolelo) Iapana, ua ike makou i ke pai ia ana o kekahi mau kanawai i hooholoia i keia makahiki i hala iho nei, o ke kanawai e pili ana i na palapala hookohu o na Kanikela; ke kanawai no ke dute ana i ka raiki; a me ke kanawai no ka hoopae ana mai i na lima hana. Ua pai ia keia mau kanawai no ka pomaikai o na kalepa olaila.
UA HALA I AMERIKA.—Mawaena o na ohua ee pakeke i ka Smyrinote i holo aku nei, ua ike iho makou i ka Haku Bihopa o Honolulu. Ua holo aku nei ia i Amerika, me ka manao e loa aku ia ia ka hui ana o na Bihopa a me na Kahuna ma Piladelepia. A ina e loaa ia ia ka manawa, hala loa aku i Beritania.
KAU JU RE KU I KA WA.—Ma kekahi kolamu o na olelo hoolaha o ko kakou pepa o keia la, e ike ia no ua kahea ae ka Lunakanawai Kiekie, i kekahi kau Jure ku i ka wa ma Hilo, Hawaii, ma ka la 19 o Sepatemaba.