Ke Au Okoa, Volume I, Number 36, 25 December 1865 — Page 4

KE AU OKOA.

HONOLULU, DEKEMABA 25, 1865.

HE MOOLELO

—NO—

PIKOIAKAALALA.

HELU 2.

A no keia mau olelo, ua hai pu ia aku ke akamai o Moinele i ka pana iole, a ua ku-i aku kona kaulana ma ia hana a puni o Kauai, aka, o Pikoiakaalala, aole oia i kaulana, no ka mea, aole oia i lawe ia e na Alii o Kauai, ma kona ano akamai ma ia hana.

Iloko hoi o ka wa e kamailio ia ana no ke akamai o Moinele, ninau aku la o Pikoiakaalala i ua poe la i holo aku ai mai Oahu aku nei, "Pehea ke ano o ka Moinele pana iole ana?" Hai aku la ua poe nei, "He a ia ka iole a kahi hookahi, alaila, kii aku ia Moinele e hele mai e pana, ina he kanaha pua, he kanaha iole no ia e ku i ka wa hookahi." Hoomaopopo iho la o Pikoiakalala, aole no e lanakila ana o Moinele maluna ona, wahi ana.

Ma keia mau olelo, ua hauoli ioa o Pikoiakaalala, no ka holo ana i Oahu, olelo aku la ia i kona mau makua, "E holo ana au i Oahu, i ka makaikai.'' Olelo mai la kona mau makua, "Auhea kou waa e hiki ai ia oe ke holo i Oahu?'' A no keia olelo a na makua, ua lilo ia i mea kaumaha no kona naau, aka, ua oiaio nae ka olelo a na makua no ka waa ole, aka, o kona makuakane, manao iho la ia aole e hookoia ana, no ka waa ole e hiki ai i Oahu.

Mahope iho o keia mau olelo ana a lakou, hele aku la ia i ka auau i Waimahanalua, ia ia nae i hoi mai ai mai ka auau ana, ike aku la ia i kekahi waa e holo mai ana mawaho pono ae o Wailua, haupu koke ae la ia na ka loaa o ka waa e holo ai.

Holo pololei mai la ua waa nei a hiki ma ko lakou nei wahi e noho ana, ninau aku la o Pikoiakaalala i ka poe nona ka waa, "E holo ana ka oukou waa i hea?'' "I Oahu,'' wahi a ka poe nona ka waa. I aku la ia, "O kakou hoi ha ke holo," i mai la ka poe nona ka waa, "Aole paha kakou e pau pono, no ka mea, ua piha ka waa i ka ukana.'' A maopopo iho la o ka wa ia o na olelo nana i hooko ole i kona makemake.

Ninau hou aku la o Pikoiakaalala, "A hea holo ko oukou waa?'' "Aia a hiki ae ka hoku kau opae,'' wahi a ka poe nona ka waa. obscured maalea iho la keia i kumu nona e holo ai, i ka like ana o ka po me ke ao, hele e aku la kela a moe maloko o ke kuapoi o ka waa, me ka ike ole ia e ka poe nana ka waa. A liuliu ka ia nei moe ana, lohe ae la keia i ka nakeke o ku hoe, panee ana ka waa a lana iloko o ke kai.

NO KA HOLO ANA MAI.

Ma keia holo ana mai, aole i haalele iki o Pikoiakaalala i kona moe ana maloko o ke kuapoi o ka waa, ua manao oia, ina e ala koke ae oia, alaila, e hoihoi hou ia ana oia i Kauai, oia wale no ke kumu o kona moe loihi ana. Hoomanao iho la ia, ua naha na moku, (ua kaawale o Kauai a me Oahu,) alaila, ala ae la ia mailoko o ke kuapoi o ka waa, i kona makaukau ana nae e ala, ua hehi aku la kona mau wawae i ka ukana i onou ia mai mahope o kona mau wawae, a puiwa ae la ke kanaka e noho koke ana. Ike maopopo mai la ka poe nona ka waa, o ke keiki no ia i olelo aku ai ia lakou i kela ahiahi aku, e holo pu ia me lakou i Oahu.

Holo mai la lakou a pae i Waianae, waiho aku la i ka waa ilaila, hele mai la lakou mauka, a hala o Waianae, hiki lakou i iluna o Pohakea, he wahi kiekie ia e nana iho ai i ka laula o Ewa, a malaila i paina ai ko lakou aina kakahiaka.

KO PIKOIAKAALALA HOOMAKA MUA ANA E PANA I KA IOLE.

Ia lakou e paina ana, ike aku la o Pikoiakaalala i ka iole, e ai ana i ka ainako, unuhi ae la ia i ka pua a pana aku la, ku no a make ekolu iole i ka manawa hookahi. A no ka ike maopopo ana o kona mau hoa i holo pu mai ai, nolaila, ua hoopaakiki lakou ma ke kamailio ana, i ko lakou wa i halawai aku ai me na kanaka o ke Alii o Oahu nei, e hele ana i ke a iole.

A pau ka paina ana, iho aku lakou ma ka laula o Ewa, a hiki aku la lakou i kahi i kapaia o ke kula o Kaahunamoa, halawai hou aku la lakou me na kanaka o ke Alii o Oahu nei, e hele ana i ka lakou hana mau o ke a iole, e like me ka ke Alii olelo kuahaua.

Ma keia halawai ana o lakou me na kanaka o ke Alii o Oahu nei, ninau aku la na kanaka o ke Alii i ka poe o Kauai mai, "E hele ana ka oukou huakai mahea?" Olelo mai la ka poe o Kauai mai, "I ka makaikai."

Ninau aku la hoi ka poe o Kauai mai, "E hele ana hoi ka okou huakai mahea?" "E hele ana makou i ke a iole," wahi a na kanaka o ke Alii.

Hoike maopopo aku la na kanaka o ke Alii o Oahu nei, i ka moolelo e pili ana no ka lakou hana, wahi a lakou, ua kuahaua ia makou e ko makou Alii, e a i ka iole a kahi hookahi, a na Moinele e pana, ka pana iole akamai a Kakuihewa. Aohe iole i koe, koe aku nae ka iole i ka lua, ka iole i ka poopoo, i ka puka o ka laau iluna o ka maia.

A no keia a na kanaka o ke Alii o Oahu nei, olelo aku la ka poe o Kauai mai, "Aole i pau ka obscured paina mai nei makou obscured mei nei ekolu iole,

e kahi keiki nei." I mai la na kanaka o ke Alii, "Ua ike no keia wahi keiki uuku i ka pana ana i ka iole, e loaa ai kana, heaha la keia wahi keiki imua o Moinele, ka pana iole akamai a Kakuihewa?"

Ia wa a lakou e kamailio ana, olelo ae la o Pikoiakaalala, "Aole i pau ka iole o Oahu nei, aia no ka iole ke kau mai la iluna o ka pohaku, mailoko ae la o ka lua.'' O kahi ana i ike aku ai i ua iole la, aia iuka pono o Waiawa, mauka aku o Kahoaiai, he loihi loa kana wahi i ike aku ai i ua iole la, aka, o na kanaka o ke Alii a me kona mau hoa, aole lakou i ike ua iole la.

Unuhi ae la o Pikoiakaalala i kana pua, a pana aku la e like me kana ike, i ka ppua i lele aku ai mai kona lima, olelo aku la o Pikoiakaalala i ua poe kanaka la a me kona mau hoa hele, "Ku aku la kuu pua i ka nuku o ka iole a puka ma kela aoao, a kuia i ka pohaku, a haki aku la ka maka o kuu pua i ka pohaku."

Olelo aku la na kanaka a iole o ke Alii, "E! wahahee wale oe e ke keiki, i ku hoi nei mea o ka pana iole i ka nee aku a kokoke, i kahi e no oe, i kahi e no ka iole, a o ke ku aku la no ka ia, ia oe wale iho la no, aole pela o Moinele, ka mea pana iole akamai a Oahu nei.'' I aku la o Pikoiakaalala, "E hele oukou a hiki i kahi a'u i kuhikuhi aku nei, i hoopau koke ia ko oukou hoomaloka.'' Aka, hoole koke aku la lakou i ka olelo a ke keiki, no ka mea, ua manaoio no lakou, he wahahee loa ka olelo a Pikoiakaalala i olelo aku ai ia lakou.

Haalele lakou i ke kula o Kaahunamoa, iho pono mai la lakou i kai o Waiawa, a hiki aku la ma kahi o ka iole ana i pana mua ai, hele aku la kekahi o kona mau hoa hele e ike maka, i ka ike ana aku, ua oiaio wale no na olelo a pau a Pikoiakaalala, hoi mai la ia a olelo malu aku la i kekahi poe o lakou i holo pu mai ai.

Olelo aku la oia ia lakou, "E! ua pololei ka olelo a ke keiki, ua ike au, ua ku io no ka pua ma ka nuku o ka iole, a ua puka ma kela aoao, ua haki io no ka maka o ka pua i ka pohaku.'' Hooholo iho la lakou i ka olelo, penei : "Ina e make o Pikoiakaalala no ka hooheihei pana iole, alaila, e make pu ko kakou mau kino mahope ona, a ua maikai ia mea i ko lakou manao." A mahope kakou e kamailio ai no ko lakou hooko io ana ia mau olelo.

Ia lakou e ku ana malaila, ike hou aku la o Pikoiakaalala i ka iole i Napohakuhelu, aia kela wahi i Waimano, ke ole au e kuhihewa, he mile a oi aku paha ke kaawale mai kahi o ka iole a kahi a Pikoiakaalala e ku ana.

KE KAMAILIO ANA O KE ALII ME KA POE A IOLE.

A hiki aku la ua poe kanaka a iole nei ma Halaulani, ko Kakuihewa hale alii, ninau mai la ke Alii, "Pehea ka emoole a hikiwawe loa o ka oukou hele ana'ku nei?" I mai la ua poe a iole la, "E ke Alii, e hoolohe mai oe, a, e hai aku makou ia oe i ke kumu o ko makou emoole a hikiwawe loa o ka hoi ana mai nei, ia makou e hele ana ma ke kula aku nei ma ko makou hana mau, e like me ka makemake ou e ke Alii, halawai mai la me makou kekahi poe kanaka no Kauai mai, a olelo mai nei ia makou, aole ka i pau ka iole o Oahu nei, o ka pana ana a Moinele i ka iole i a ia ma kahi hookahi, he mea hiki wale no ia i kela kanaka keia kanaka ke pana, a o ka pana ana i ka iole ma kahi loihi loa, oia ke akamai loa, ua pana ia mai nei a make ekolu iole, iluna o Pohakea, a pana hou mai nei no i ka iole i ke kula o Kaahunamoa, aka, aole makou i manaoio loa i ka lakou mea i olelo mai nei ia makou, a oia ke kumu o ko makou hoi koke ana mai nei."

A no keia mau olelo a ua poe kanaka la i olelo aku ai imua o ke Alii, ninau koke ae la oia ia Moinele, kana pana iole akamai, "he oiaio anei, aole i pau ka iole i ka pana ia e oe?" I aku la o Moinele, "E ke Alii e! o na olelo a pau au i lohe iho nei, he wahahee wale no, aole he oiaio, no ka mea, ua lawe ia mai ia mau olelo a pau imua ou, i mea hoolealea wale i kou mau pepeiao." A no keia mau olelo a Moinele, ano e ae la ko ke Alii helehelena, kena koke ae la ke Alii, e lawe koke ia mai ua poe la nana i olelo mai i kona poe kanaka a iole.

A hiki aku la o Pikoiakaalala a me kona mau hoa hele, ma ka hale o ke Alii, ninau mai la ke Alii, "He iole no anei kai make ia oukou ma na wahi a oukou i hele mai nei?" "He iole io no," wahi a na hoa hele o Pikoiakaalala, me ko lakou kuhikuhi aku, na kahi keiki la i pana mai nei, (na Pikoiakaalala,) ninau ae la ke Alii ia Pikoiakaalala, "E ke keiki, he oiaio anei kou ike ana, aole i pau ka iole o Oahu nei?" A no ka ninau a ke Alii, ae aku la o Pikoiakaalala, "Ae, he iole io no, e like me ka'u ike, aole au e olelo wahahee iki aku imua ou e ke Alii, ke hoike wahahee iki aku imua ou e ke Alii, ke hoike oiaio aku nei au, aole i pau ka iole, ma kahi a'u i ike aku nei, ekolu iole e paani ana no ko la e make ai."

A lohe o Moinele i ka Pikoiakaalala mau olelo, i aku la ia, "E ke keiki o Kauai, he pana iole akamai au e ku nei imua o ko ke Alii alo, aole au i ike he mea paani ka iole no kona la e make ai." A no ke ano uluhua o ko ke Alii naau ia mau olelo, ninau aku la oia i kana pana iole, "He oiaio anei ua pau ka iole aole paha?" I aku la o Moinele, "Aole no owau ka hoike oiaio o ka'u olelo, aka, o na kanaka a pau au i hoouna aku ai e hele e a i ka iole, o lakou no ka hoike maopopo o ka'u olelo." Hooho like mai la na kanaka a pau, "Aohe iole i koe, he wahahee na olelo a ke keiki o Kauai."

A no keia olelo paakiki a na aoao elua, ma ko laua ike iho, haawi aku ke Alii he waiwai pili, me ka olelo aku, "Ina he iole no i koe o Oahu nei, i pana oe a i make ka iole, alaila, ola oe, a ina aole he iole, make oe, eia koonei waiwai la, a heaha hoi kau waiwai e ke keiki?" Olelo aku la o Pikoiakaalala, "E ke Alii, eia ka'u waiwai la, elua kanaha pua." "Aohe ia he waiwai," wahi a ke Alii, olelo hou mai la o Pikoiakaalala, "Hookahi no a'u waiwai o ka'u mau iwi a me na iwi o'u mau hoa hele." "A, ma-u," wahi a ke Alii.

NA WAIWAI I PILI AI LAUA.

Haawi mai la ke Alii i na waiwai, penei: "He lau ka waa, he lau ka iako kapa, he lau ka upena, he lau ka puaa." Olelo mai la o Pikoiakaalala, "Ua nui ka waiwai pili a ke Alii, o ko'u mau iwi a ma-u i ka waiwai a ke Alii.'' I mai la ke Alii, na iwi no o oukou a pau."

Olelo aku la o Pikoiakaala i kana mau hoa hele, "Eia ka waiwai a ke Alii, a ma-u i na iwi o kakou.'' Makau iho la kona mau hoa hele, no ka make, a ninau malu aku la kona mau hoa hele, "E! ua ike io aku la no anei oe, he iole no i koe?'' Ae mai la o Pikoiakaalala me ke kanalua ole, no ke ano hooheihei. Ua olelo au mamua ae nei, ua olelo na hoa hele a Pikoiakaalala, ua pono ka make ana o na iwi mahope ona, a o ka hooko ana keia o ia mau olelo a lakou.

Olelo aku la o Pikoiakaalala, "E ke Alii, o na iwi o makou a ma-u i ko waiwai." "A ma-u,'' wahi a ke Alii, (paa ka pili,) a maopopo ka manawa, o ka pana wale no ka hana i koe. Mamua ae o ka makaukau ana o Pikoiakaalala e pana i ka iole, olelo aku la oia i ke Alii, "E lawe oe i hookahi nou, a i hookahi hoi kanaka no'u.'' A no keia olelo a Pikoiakaalala, ua lilo ia i mea oluolu i ko ke Alii manao, alaila, hoouna ia aku la ua mau kanaka la i elele. Hele aku la ua mau kanaka nei a hiki ma keia kapa o ke kahawai o Kahoaiai, o kahi a ua mau kanaka la e ku ana, o ka ekolu hapaha ia o ka loa, mai kahi a ke Alii a me Pikoiakaalala e ku ana a me na lau kanaka e ku poai mai ana, a hiki i kahi o ka iole ana i ike aku ai.

Ike maopopo iho la o Kekuihewa, ua oiaio ole ka olelo a ke keiki no ka loihi loa, kena ae la oia i kona mau kauaka e ho-a i ka imu, a makaukau ia mau mea, e like me ka ke Alii kauoha. Pela i oleloia ma keia wahi, ua oiaio paha, aole paha? Kuhikuhi aku la o Pikoiakaalala i ke Alii a me Moinele a me na kanaka a pau e ku mai ana. Aia ka iole malalo o kela mau pohaku, ke ai mai la na kanaka i ke ko iluna o ka pohaku, a haule iho la ka aina ko, o kahi a Pikoiakaalala i kuhikuhi aku ai i ka iole, aia i Napohakuhelu, i Waimano.

NO KA PANA ANA A PIKOIAKAALALA.

Mamua ae o ka hoomaka ana a Pikoiakaalala e pana i ka iole, hapai ae la ia i keia wahi mele, he pule nae keia, pela i oleloia maanei, no ka mea hoi, o ke kumu o kona hapai ana ae i keia pule, i kumu nona e pakele ai i ka make a ke Alii, penei:

"Aia la, aia la o Pikoiakaalalala,

O Alala ka makuakane,

O Ko'uko'u ka makuahine,

O kikoo ka lani,

O kikoo ka honua,

O Kumaialiali ka uka,

O Kapunakea i kai,

O Kapunaloa i ka lua,

O ka pua i!

O'u mau kaikuahine iole i kai nei la,

E ike ia'u ia Pikoiakaalala,

He kanaka i hanau pu ia,

E ola ia'u i ka pua i koe."

A hamau, a hamau, a aia, a aia ka kaua iole, he iole pee i ke kumu o ka Aweoweo, iluna o ka Aweoweo, i ka lau o ka Aweoweo, i ka puha o ka laau, i ka poopoo pohaku, he iole ka lua, a ku ka iole, a ku i ka huelo o ka iole, make ole ka lua, a ku i ke kino o ka iole, make ole ke kolu, a ku i ke poo o ka iole, make ole ka ha, a ku i ka nuku o ka iole, hua ka lua, a alua, powa ke kolu, a akolu, hoowaha ka ha, a aha, hihia aku i ka umiumi o ka iole, make, pau ka umi, loaa aku no i ka maka o kuu pua, ia (Puane,) pau ka iwakalua, a pana au a ku i ka umiumi, hihia wale mai kekahi, pau kauna.

A lohe o Moinele i keia mau olelo, olelo aku la ia, "E ke keiki o Kauai, o Moinele pana iole au, aole ane i ku ka'u iole i ka umiumi, a hihia wale iho kekahi, pau kauna e like me kau, wahahee wale oe,'' Iloko o ka Moinele wa e kamailio ana, unuhi ae la keia i ka pua a pana aku la, a ku ma ka umiumi o ka iole, a hihia wale mai kekahi pau kauna. I ka pua i lele aku ai mai kona lima aku, olelo aku la o Pikoiakaalala i ke Alii a me kana pana iole a me na kanaka a pau e ku poai mai ana, penei : "Ku aku la ka iole,'' "Ke aha la?" wahi a ke Alii. I aku la o Pikoiakaalala, "Ke nana iho la na kanaka ilalo, i ke ku ana aku la o ka pua i ka iole, a ka wi ae la ka niho o ka iole, a oia ka na kanaka e nana iho la ilalo.

A o na wahi kanaka a kakou i olelo mua ae nei, holo aku la laua a hiki i kahi o ka iole, ike iho la laua ua ku ka pua ma ka umiumi o ka iole, a hihia kekahi, e like me ka Pikoiakaalala i olelo mua ai. A hoi mai la ua mau kanaka nei a hiki imua o ke Alii, me ka iole, ike iho la ia, ua ku ka pua ma ka umiumi o ka iole, e like me ka ke keiki i olelo ai, a hoopau ae la ke Alii i kona manao kanalua, a hooia aku la i ka Pikoiakaalala i olelo ai, a lilo ae la ia i mea kaulana, no ke akamai ma ka pana iole, a he ike maoli, wahi a ke Alii. A o na waiwai a pau a ke Alii i pili mai ai, ua pau loa ia lakou nei, aole nae o Pikoiakaalala i lawe i kekahi waiwai hookahi nona iho, no ka mea, ua haawi aku ia a pau loa i kona mau hoa hele.

Ua olelo au ia oukou mamua, he manamana keia moolelo, manao mai kekahi poe, ua hele mai o Pikoiakaalala a hiki i Kulaokahua, a malaila kahi i pili ai me Moinele, manao mai hoi kekahi poe, aia ma Kaalaea, i Koolaupoko. A ma ka'u e kamailio aku nei, aia ma Ewa, ka hoomaka ana o Pikoiakaalala i kana hana o ka pana iole, ma keia mokupuni. Na oukou no e kaupaona iho, he pono kela, a he pono keia, aia no i ka makemake o ka mea nana e mele ana.

Eia hoi kekahi mea i manaoia, ma ka manao o kekahi poe, ua hele kaapuni o Pikoiakaalala ia Oahu nei, a hiki ma Kaalaea, manao mai hoi kekahi poe, maluna o na waa a hiki i Maui, a hoi hou i Kauai, manao mai hoi kekahi poe, maluna o na waa o Keawenuiaumi, i kii mai ai ia Moinele.

NA WAA O KE KAIKAMAHINE A KEAWENUIAUMI.

Mahope iho o ka eo ana o ka pili a ke Alii ia Pikoiakaalala, ike ae la na kanaka a pau i ka hookomo ana mai o keia waa ma ka nuku a ke awa o Puuloa, he waa ula, he pea ula, he hoe ula, he mau kanaka ula, i aahu i ke kapa pala-a. A pae ae la ua waa la ma Halaulani, ko Kakuihewa hale alii, ninau aku la o Kakuihewa, "Heaha la ka huakai a kuu haku i hiki mai ai ianei?" Olelo mai la ke Aliiwahine, "I hoouna ia mai nei au e ko hoahanau, e kii mai i ko kanaka pana iole, i mea nana e pana i na manu."

Hoike maopopo aku la ke kaikamahine i ke ano o ka Keawenuiaumi mau hana, a me ka ua mau manu la, penei: "Kua iho la o Keawenuiaumi i ka waa a hina ilalo, kalai iho la ia waho a maikai, hoala i ka waha o ka waa iluna, a kupa iho la, lele mai la ua mau manu nei a kau maluna pono iho o kahi e kupa ia ana, a olelo iho la, "E! puha ka waa, e Keawenuiaumi, o ka puha iho la no ia o ka waa." Pela no ka hana mau ana a keia mau manu, a ulaha okoa ko hoahanau, a, oia ka mea i hoouna mai nei ia'u, e kii mai i ko kanaka pana iole, i mea nana e pana i ua mau manu la. (Aolei pau.)

KALAKAIAMANU, WAIALUA,

12 Dekemaba 1865.

"Kuu pae opua i Awalau kualou ka ua koko pauli ka hoolua, pa kehau malie Kona ua lailua halai Kohala haki kauoha ka helu ka nalu o Kapaelauhala hoaiai ke kaikoo o Maliu la e."

Ua ike au i ke kino holookoa, e ka ahailono o KE AU OKOA, o ka helu 33 aoao 4, a ke keiki kapili manu piopio e kiope oleha ia, i puua ka waha i ka hoolaoa, e ihukole ula kaihakoi ana i ka iliili o Kaihuwaa.

Aole i akahiakahi ka haule ana o keia poe ma ka puka kuku i ka wahi. Ua maa mau mai na kupuna o J. Koii mai, no ka lalau, a me ka hokahoka, a me ohi kui, a me ka ike aku; he ohana haahaa ilalo lilo.

NO KA HAULE 1.

I ka A. D. 1813 i na malama hope oia makahiki, hiki ae o Kauwahine me Pahia kona kaikaina i Mokuleia, ua hanau ae ka makou keiki; a ua kapaia ka inoa o Kekelaokalani (oia hoi kela Kekela e noho mai la i Hivaoa) ua pili hoi lakou ma ka makuahine, he kaikamahine na Ahuaku, ke kaikuaana o Kahanaumaikai, ia ia o Waikiki, o keia mau wahine, o na makuahine no ia o A. Unauna, nana i hanau, ua kuhi paha ua mau wahine la ua kapaia ma ko lakou aoao, ma ka Maui a me ka Hawaii.

Eia ka olelo, a ua mau wahine la; "Auwe! Auwe!! ka wela e, ke ahi e, ka paapaa e, aole keia inoa e kapa ia kakau e, i na Llii nui wale no e, ia lakou wale no e pili ai e."

Olelo aku la ka makuahine o ke keiki, aole ma ko kakou aoao i kapaia'i, ma ka aoao no o ke Oahu.

Nolaila, lohe na makua o makou a haku iho i ke mele kupuna a penei :

"E hea ka inoa obscured mai o Kekela,

Hiki ha mai ka ua ea mai ka la,

Hiki ha mai ke kona ke hohonu la,

Ea mai Kekelaokalani ke 'lii o ka moku,

Nona ka inoa e hea ia nei,

O Kuma o Loe ka ka inoa,

He mau lau hoolaha alii ke kukupu nei,

I kukupu i ka huhu i ka hana pali,

He mau anoano lakou no ka Ikuwa,

Hua kawowo laha lakou,

Hai mai Kamakea ke kupuna alii,

O Kumukoa aku o ko ao,

Akaka ka moku waiho wale ka aina,

Ka aina o Molokai nui a Hina,

Loaa i ke we i ka papa o lakou,

Akahi, alua, akolu, aha,

O ka helu kupuna ia o lakou,

Ae ae Kumalauwa i ka mookanaka,

Aole i loihi ke kupuna,

E noho koke iho ana no o Kanekapulaa,

Na Kauhi a Mopua o Maluae,

E hai ka inoa o ko makuakane,

Loaa kawelo ka lau o Paoa,

Na Paoa na Kahakumanakea,

Na ka ia opule i ka wai Kawelo,

E kuku ana ka mahamaha o Kawelo ke ikea,

Ala kalaku ka okala o ke kapu."

O ka aoao o ka papa o ka makuwahine, a haku aku na makua o makou a penei:

Hoi ae moe i ka Ewauli a Laakona,

Na obscured auli a Laakona lakou,

Na ia maka i puka o Kuihewa,

Oia hoi o Makaialiilani ko kupunawahine,

Hihia iloko o Kealohikikaupea,

Kaohi hina i ke kawelewele,

Ulua lakou a kahi kahi ana,

O ka ewaiki o ka ewanui,

O Kukii ke kumu o ka ewa i puka mai ai,

Ke kumukumu o ke ewe i laha mai ai,

I mamaka i omamaka mai ai lakou,

Lona ka ilihonu ke kaeaea,

O na eaea i noho pono i ke kapu,

O na akua kapu o Kalani,

O ko'u kupuna io no ia,

Lawea mai a pololei,

Aole kekee he mio wale no,

Nana i ke awalau o Puuloa,

O na ea ia o Kaneluhonua,

O ko'u kupuna io no ia,

Nawai nawai oe—

Na Kukalani Kalanihooneenuu,

Puka ka ewa manamana ma ka lau,

Ke pii nei no ke koi nei no,

A hai ka nui o ka ewa,

Maopoopo ia Kauhiahiwa."

Ia manawa ia Kauwahine me Pahia ko laua hoohoka ia, me ko laua ano, aole e hiki ke pane. Ua maopopo no he makaainana; o ka ai ana i ke ahupuaa, a i ka ulu niu, aka, o ke kulana, he lalo lilo no Keei, he keikei, a o ka papa he popopo.

"No lalo lilo, auwe he kika,

No lalo o ka lepo auwe he kika,

No lalo makawela auwe he ki ka,

Onioni ae ana auwe he kika."

NO KA HAULE 2.

I ka A. D. 1818. Kouoha mai o Kauukualii ia Paalaa a me Mokuleia i na papa a i ke ewe aina o kona mau kupuna, ua hapai oia i ke keiki a laua me Kekuaokalani, e hula i ka inoa, a e haku i ke mele me ke kaihonua, o ka inoa o ko keiki oia hoi o Kepoookalani Kalaninuimalokuloku, oia hoi ka inoa oiaio o Keliimaikai ke kaikaina o Kamehameha I. He inoa makaainana o Keliimaikai a he inoa mahalo i ke 'lii maikai, no ka hina ole o na mea kanu, ua kapa aku na makaainana o Keliimaikai, oia hoi kela aina o Kipahulu.

Ua nui na mele i haku ia no ke keiki a Kauukualii me Kekuaokalani.

Penei ka'u wahi mea i ike:

"O Kepoookalani o Kalaninuimalokuloku,

Haloloku ka ua mai ka lani,

Ka pueeke eeke e kii eeka,

Ka pakapaka pakakea ke 'lii,

Ili pakapaka pakaku,

Ili o ka ua lohi maka,

O ka maka o Lono o ka haku i ka lani."

I ka A. D. 1843. Ua hoopuka aku au i ka mookuauhau mai a Kumuhonua mai a hiki ia Wakea a mai a Wakea mai a hiki ia Kalani Kauikeaouli, ua ikea mai Hawaii a Kauai, ua ikea ka lele omaoma, a me ke kaokao o ka leleaoa ana o A. Unauna i kana hua pane, me kona manao, ua oi kelakela oia i ka ike i ke kuauhau, oia paha o kona kaikoeke o D. Malo wale no na mea ike i ke kuauhau, pela ka hupo e noho ai iloko ona.

No Kepoookaiani kana kumu hoopaapaa, ua ikea ia kona lalau, a me kono hoohoka ia a me kona haule he lele mua, ua pa kona auwae i ka pohaku a me ka haule ino i ka puka o ka hoka.

O D. Malo no kekahi i hoohoka ia; ua huli oia i Hana i Kipahulu a me Kaupo, ua kuhi oia, aia paha ilaila kekahi poe ike i ke kuauhau, a nolaila mai ka ike i loaa mai ai ia'u a ua hoka.

I ka A. D. 1854, A pii aku la au e ike i ka Moi K. III, ma ka pa o Kaeo no ka mai o Kini. A ike lakou ia'u e komo aku ana i ka puka o ka pa, kahea mai la ka Moi e ai, o ka poe e ai ana o A. Liholiho, Keoni Ana, P. Nahaolelua, koi mai la kela ma kona aoao, a o ka Moi keiki ma kekahi aoao o'u, pau ka paina ana, puka ae la mawaho e luana ai.

Ninau mai ka Moi Kamehameha III. Pehea la ka moolelo o Lonoikamakahiki?

Alaila heluhelu aku la au i ka moolelo me na mele a Kapaihiahilina, akaaka iho la ua Alii nei, a pau ka aka ana, olelo mai la ua 'Lii nei, ua nui no hoi na'lii a'u i lohe, a me kekahi poe ike no hoi i ka moolelo, a ua kulike no hoi ka lakou elike me kau e kamailio nei, a pela no hoi ka'u, eia ka'u mea kupanaha i lohe iho nei ia Unauna, ua hoole o Unauna, aole ka no Lonoikamakahiki keia moolelo, aole ka i holo o Lonoikamakahiki i Kauai, no Kalaninuiiamamao ka, aole ka o Lonoikamakahiki; kupanaha o Unauna.

Olelo aku au, o ka ike no ia oia kanaka, a o kona lohe no ia. Olelo mai la ka Moi, e ao oe ia ia la i ka moolelo alii, a me ke kuauhau ia H. K. Kapakuhaili; e noho kokoke mai ana no laua me ka lohe i keia kamailio (ua aie nui au i ke kauoha a ke alii.)

Ninau aku la au ia H. K. K. ua ao iho nei o Unauna ia oe?

Ae mai la keia, ae, aole no he nui o kana, ua ao ia no au e kuu makuakane e Iakopa Malo nana no ka nui. I keia mau la aku hiki hou mai nei o Unauna e hoopau loa i ke koena o kana wahi ike, olelo mai ua pau loa kana wahi ike.

Olelo aku au i ka Moi Wahine, ua ao anei o Unauna ia oe i ka moolelo alii a me na oihana kaulana o kela alii?

Olelo mai ka Woi Wahine, ua hoole mai o Unauna, aole i loaa ia ia ua pau kona ike, aole he mea ana i koe, ua hoole mai ua pau.

(Aole i pau.)

O ka mea lu-wale i kona manawa, ua ohi ia i ka opala; aka, o ke kanaka makilo, ua ohi mai i na hunahuna ai helelei.

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Puna o KE AU OKOA. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII— J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

MAUI—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett, "

MOLOKAI—M r. Meyers, E. H. Rogers.

OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI— T. H. Marshall, Lihue.

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa.

J. Kauai, Waimea.

E NANA MAI! E NANA MAI!

HE LAAU LAPAAU MAKEPONO LOA

NA OHE HAHANO NU HOU LOA!

KE HOOLAHAIA'KU NEI I NA KANAKA a pau, ua loaa mai ia

KAUKA HOFFMANN,

a ke kuai ia nei ma kona Hale Kauka, mauka iho o ka Hale Mahoe, na Laau Lapaau Maikai loa, a me na Hahano Mikioi ano hou loa, ka Paakai hoonaha, ka Aila Puupuu, a me na laau maikai no o na ano a pau. E kuai ia no ma ke kumukuai makepono loa. E hele oukou a pau, e ikemaka.

Eia hoi maanei na omo waiu ano hou, no na keiki liili, o ke ano hou loa mai nei keia.

Honolulu, Oct. 21, 1865. 27-3m*

KALAKO HOU!

MAKALENA HOU!

MAKALENA HOU!!

MAKALENA HOU!!!

NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

Na wa e kuai ai, mai ke kakahiaka Poakahi, a hiki i ke ahiahi Poalima.

Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me ke Alanui Marine; mamua aku o ka Hotele Royala.

(38-3m) ISAAC REINHART.

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou,

ma ka Hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na LOLE o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(38-3m) C. F. PFLUGER.

HALE KUAI HOU!

UA WEHE AE NEI AU,

HALE KUAI HOU!

KEOPUKA, KONA HEMA, HAWAII,

a, aia malaila e loaa'i na lole nu hou o na ano a pau, kupono no na kane, na wahine, a me na keiki, no ke

KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

O ka poe a pau e makemake ana e kuai i ka lakou Kope, e lawe mai me a'u e kuai ai, i loaa ke kumukuai makepono, ma ke Dala Maoli, a ma ka Lole paha. E hele mai e ikemaka e na makamaka. LIKI, (R. B. NEVILLE.)

Keopuka, NOv. 22, 1865. 32-1m

J. D. HALAI.

MEA KAKAU PALAPALA!

—NO—

NA ANO HANA A PAU LOA!

UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA MA luna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na

Palapala Hooilina,

Palapala Kuai,

Palapala Moraki,

Palapala Hoolimalima,

Palapala Hoolilo Hope,

Palapala Hoopaa,

a me na palapala no na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.

Honolulu, Iulai 15, 1865. 25-3m

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou. A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865. 25-3m

RAIKI! RAIKI!

E OUKOU A PAU, KA POE KANU RAIKI ma ka Mokupuni o Oahu, a me na Mokupuni e ae kekahi, owau, ka mea nona ka inoa malalo iho, e uku no au i ke kumukuai kiekie, no ka Raiki i pau ole ka ili, ke lawe ia mai ma ka Wili Raiki ma Punaluu, Oahu, a i ole ia, ma ko'u keena ma Honolulu.

H. W. SEVERANCE,

A gena o ka Huina Raiki o Punaluu.

Honolulu, Okatoba 7, 1865. 38-tf

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta maluna o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii. He mama wale no ka uku no ke pai ana i na kii.

33- tf H. L. CHASE (Keiki)