Ke Au Okoa, Volume II, Number 2, 30 April 1866 — HE KAAO NO KAHAOKAMOKU. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAHAOKAMOKU.

HELU 4. NO KA HOl ANA O WAHANŪI. Ia Wahanui e nanea ana i ka olu .a me ka inaha, o ua aina lai lua ole la a ke aloha i noh.o ai. " Halialia wale mai la no ke aloha o kahi hapauea luaui makuahine ona, me he mea la e i mai ana ia'u e hoi." "Na ke aloha o ka makua i koi mai ia.ia e wiki oe, ma ka pili o ke. aumoe o kekahi la ae, akoakoa mai la kona mau hoa a me Kaneapua ke pailata." " I ka wa i hai mai ai ka la i kona kino laula, a hui alohaae la lakou me ko ka aiha poe." A pau ko lakou hui aloha ana, ae ae la na hoa a pau o ke alii maluna o na waa." Maanei e alu iki kakou i ka olelo ana no Wahanui a mo kona mau hoahele, e halo ae kakou ia Waikulani kona makuahine, a ine Kaneopa ke kuhina a kon'a makuakane i hoonoho iho ai i kuhina uo ka aina. I ike ai kakou i ka poino i loohia mai maluna o He oiaio, ia Wahanui i haalēle iho ai ia Waikulani nie Kaneopa me na makaainana, a hele oia ma kana huakai hele. Ua aila mai kekahi kanaka kioai ka aina nei ia manawa, o Kapaemahu, he alii oia no Kauai, ua kaili ae oia ia Oahu ma ka ikaika o kona mau lima, ua pau aku ka nui o ka aina me na kanaka a pau. Koe wole no kahi a Waikulani ma e noho ana, me ko Inua mau aialo ponoi, ua punee ia mai a haiki, o Kapaemahu, e noho alii ana ia ma Oahu ia mau la. O keia ka hooko ana o na oielo kauoha a Kiialii i kana keiki mamua o kona haalele ana mai i keia noho ana. Aole no paha oe eka mea heluhelu i poina i na olelo a Kualii i kona la i hoī ai e pani ma kahi hakahaka o ka opu o ka honua. E nana ma ka helu elua o keia moolelo, malaila e pau ai kou kanalua e ka mea heluhelu. īa wa no i okalakala kunahihi ae ai ke keiki au kai oloko o Nuumealani. īka lohe ana i na poino a pau o kona luaui. Ninau mai la o Kahoupookane i na kumu 0 kona hiki ana aku ilaila, hahai aku Ia keia ina mea a pau a kona makuakane i kauoha ai ia ia. Ninau hou mai Ia o Kahoupookane 1 kona alakai i hiki aku ai ilaila. O Kilohi, waiii a Wahanui, 'auhea kahi keiki, wahi a Kahoupookane, ei ae no, wahi a Wahanui, wahi hoi a Kuhoupookane, o kou mea ia i hiki mai ai ia nei, a halawai īho nei kaua,, ina aole na wahi keiki lu, ma ua make 'oe, a noho iho lano hoi ko kakou alii me ke alii ibu kaeaea o Nuumealani no kekahi manawa loihi. Maanei e aui ae kakou i hope, e ike ia Kilohi me na mea a pau e haha ia ana hona. NO KILOHI A ME KONA MAKE ANA. Ia lakou i pae mai ai ma ka ae one, ia wa no i hai la aku ai na mea a pau e pili ana i ka laua huakai hele. Ai ka lohe, ana. o ; ka nui o laua, i na mea a Kilohi i hana ai no kona pokii. Ua hoopuni koke ialakou e ke ahi enaena oka inaina no KilohL Aole lakou i haawi aku i ko lokou aloha nona, aole no he mea hookahi nana oia i koi mai e hoi i ka hale, ua kuewa wale iho ma na kapa kahakai me na pipa alanui me he maHliini la,. me, ka ike ole i kona wahi e .hele aku ai. aohe no he loaa moi o kahi.mea ai, o ka hua limu kala a me nc limu no a pau,.oia iho la kahi, mea nana i kamau iki aku i kona la luuloli. O keia iho la ka haawina i. loaa ia Kilohi, e like me kana mau hana aloha ole, ūa loaa ka uku pono no kana mau hana, ma Keia wahi e na hoa, e haalele loa ka olelo ana ia Kilohi, a e makaikai ae kakou.ia Kaneapua.a me na makua o laua. Ia Kaneapua i hui aloha aku ai me na makua, ua loaa na pomaikai ia lakou, no ka hoi hou ana mai o ka hua o ko laua mau puhaka. Haawi ae la ka nui o na, akua i kekahi nhaaina aloha, no ko lakon. hnuoli i ka lakou pulapula.

I hui pu ia me ko kakou kama alii, a mare ae la ko kakou alii i kekahi iwa. kau lehu i olelo nui ia ae nei ma ka helu akolu o k«> kakou kaao.. A o Kaneapua no hoi lilo ae la no hoi ia ia kekahi kaikamahine,: peia i paa ai ka olioli. A hooiu&u ia, aku la i|oko o na mnlama eono keia olioli ana, a kokoke mai la ka manawa o ko kakoa «lii e hoi- i kona oue hanau. Ia wa i haiia aku ai ka hoi o ke alii o Hawaii nei imua o'. Kahoupookane. . A hoomakauk.iu oia ina mea ai e lawa ai no ka hoi ana ma: o,ko.kakou alii, a lawa. ae la na mea.a pau e pono ai ka hoi ana mai. I ka ekolu o ko Wahanui ma mau. pule o ka hoi ana mai niai kana huakai hele. . Hoa;,la,ae la oia i kekahi aumaka kpumaha, (oin hoi ka hoomakaukau ana ina lioa kupono e helo ai e kaua ,me Kapaemahu ma.) I ka pau ana o kana lioolakolako nna, nlakai aku la ia i kona poe knuo. e ku—e in' Kapaemahu a me kona mau aialo. E noho ana o.Knpaemahu ma ke kula o Kaiwiula ia mau la, ilaila" kahi i ku ai o kona halealii. Ia Wiihnnui ihn i hikiai mnlailn, ua pai' a po aku lakou; aoie i ike o Kapaemahu ia wa, aia he poino e hiki mai ann mal'ūna ona, e mnkaukau 'mua ai la hoi in, aole paha ia i ike ia 'HiiWau imi' loa. Ma ka lua o ka la hoonka kaua,' ua makaukuu na aoao' a i el'ua. Kuua iho' la na aoao eliia me ka ikaikn i loaa ia lakou, e ke keiki Kaneapua, ko Wahanui pukaua, aole i na ke.au o kana ihe i ka lau' kohnka. Na keia nluaoa, i loaa i kekahi aoao; oia ka mea nana i hoohokn aku i ka 'noao nonn ka inoa kipi. A loaa iho la ia ia ka'ihea malalo

o ka hila o ke knmna, uaike no paba oe e ka mea e heluhelu ana ia mea. Oia iho la ka haawina i loaa ia Kapaemahu ma, a luku aku la 6 Wahanui i kona poe enemi a pau, o ua o Kapaemahu, holo aku la oia, pela oia i pakele ai.

Pela oia i pakele ai i keia poino, ke holo la lioi e holo ai na koa, a hoi hou ae la ka aina elike me ka nolio ana mamua. Ua makau ia o Wahahui, aohe enemi nana e aa aku, no ka ikaika pono ole o kon'a alihikaua, oia'hoi, k'e keiki Kaneapua. A o Kapaemahu aole ho ia i lahakila loa, ma ka hela elima o keia kaao kakou e ike 'ai i ka pio aha o ka oe ahi. Ia Kapaemahu 'i'holo pio aku ai mai ke kahua kaua aku, a loaa iho la ia ia kekahi waa malaila, a ia ia i hoi ai i Kauai, lohe ae la oia i kekahi kanaka ikaika, o Kukamahunuiakea. Ua mare ae i ke kaikamahine a kona kaikuaana a Kauhiahīwa, manao iho la ia : e ko ana koha makemake; no ka mea, he hunona 0 Kukamahunniakea na laaa. No keia kuko iloko ona, hele aku la o Kapaemahu imna o kona kaikuaana, hahai aku la oia i na mea a pau ana i manaolana . ai. A me kona holo ana mai mai kona mau enemi mai, a no kuu lone ana ae nei, he kanaka ikaika ka hunona a knua, nolaila, manao ino Ia au e ko ana kuu makemake, ina nae ia he mea pono ia oe e kuu haku. Ae; ua pono ia mea imua o Kauhiahiwa. kona hanau mua. Ua kaulana loa o Kukamahnnuiakea he kanaka ikaika no Kauai a puni. A pela no hoi ke keiki Kaneapua, ua kukui aku no hoi ka lono no kona ikaika. Aka, owai ia auanei ka hoike maikai no ko lauae mau ikaika, 1 mea e ike ia ai na keikikane o laua, a no la e pono ia oe e ka mea e heluhelu ana ke koho i kau moho e makemake ai, o ke keiki o Kauai paha, o ke keiki o Nuumealani paha. Ke waiho aku nei no makou nau no e kaupaona nou iho, i akaakaai ka mea maka oi o laua. E kamailio iki kakou no na mea kaua a ke keiki o Kauai, he'newa, he hohoa, aohe e na ka inaina o keia newa i ka ewalu kaau kanaka, pela i kana mau mea kaua a pau, o ka wahine ai honua o Halemaumau ke hoa e like ai. Ama ka lohe ana oke keiki o!Kauai i ka ikaika o Kaneapua, ua hooulu ia kona manao e ke kuhihewa, me ka ike ole ona i ka Kaneapua mau mea e hana aku ai nona, me ke kau nui o kona manao e hele e halawai me ke keiki o Nnumealani, aka, ua kaohi iki 'mai ke au o-kana newa. me he mea Ia e i maiana, alia oe e pulale aku. Ma ia hope mai, hoala ae la o Wahanni i kona manao e kii i kona enemi, ia Kapaemahu. Ia wa no oia i'.hai ae ai i kona manao ia Kaneapua kona alihikaua, ua hooko ia mai no ia e Kaneapua. Ma ka makaukau ana o ka laua huakai hele, manao iho la hoi o Wahanui e ohi i mau kanaka me ona mau waa kekahi, e like me ka rula mau. Oa pono ole ia mea ia Kaneapua. A kanalua iho la o Wahanni no keia olelo a kona pukaua. Ole--10 aku la ia, ka ! ka ino i pono ka hele ana i ke kana, i'ka hele a kanaka 'nui a kanaka iki, waa nui waa iki, pela e pono ai. Hoole aku la kona alihikaua i ka manao o kona haku, no ka mea, ua rkeno o Kaneapua i kana mea e hana aku ai. Ika la ; i hai mai ai i kona malamalama, haalele laua i ka uluniū o Holuimoa, e pua ana i ke kai i'Mamiala, ma kaiiu la, pae laua-nia Kauai. hoōkipaia ae la laua ina'kekahi h'ale kamaaina, malaila laua i hookuu ai i ko' laua luhi o ka au ana aku i na ale kawahawaha o Kaieiewaho. Aōle nae i ike mai kekahimea hookahi o Kanai, oka hueu keia o Nuumealani. I ka hoi'ana iiiai o ka la i kona wahi mau, ia wa, ala mai la na mea a pau mai' kona hiamoe launa'nuimai la na kaiiaka Kauai r me laua nei, ia' 'wa no laua i !ohe pono «i i ke"oolea o ua keiki la o Kauai: ' Me ko lakou olelo mai aohe mea nana e a-a aku e hakaka pu me ia, o kona mau k'oa kiai, he poe oolea wale no, aoheno he kanaka hiki'ke hele aku ilaila, he kapu lōa no. O K'nainukunukukalo'wale no, ka mea hiki ke hele aku ilaila. Lohe iho la laua nei i kōna moolelo mai ka niua a ka 'hope.- Kaka--11 aku la laua nei oka napoo aku o ka : 'la, 'i ka-hoi aha o 'ka la e auau i ke. kiowai o Kinikeoki, hai ae la ka kakou koa i kana mau olelo a pau i kona haku. Ai : ka pau ana o kana olelo kauoha ; hele aku. ld o Kaneapiia ma knna huakai ,hele,,ka mea e imi ana i ka maluhia o kona haku, i kona hiki ana ma ka ipuka o ka pa owaho lon, .halawai inai la me in nei na ki&i,.oia ipuka,.me ko laua ninau mai, owai keia, o.Kaainukunnkukalo, wahi a Ka-

neepun. " Pe ihen la e Kaainukunukukalo, i' ka wa maamaama la pii mai, noho "auan'ei a pneleole honpilikia ia ae e ka hun'ona a Kauhiahie Euknmahunuiakea, mnmnmnke kakou. A hala hope ia mau kiai ia ia nei, halawai hon māi la no me ia nei na kiai i ka pahu kapu, okalakouhookahi no me na mea'mua, a hala hnpe no ia mau kiai, halawai hōu ' mai W'oo'me ia nei, na kiai i ka paka komo o ka 'hale o k«< alii. ■''Na in'mau kiai'i'ike mai'in ia nei, aole ia' o'Kaainukunukukalo, no ko laua ' lohe ana i' ka leo, i : ko )nua halnlo pono loa &na rnai, aole io no o ka mea i maa i ko lakou mau maka. Ia wa laua i' kne mni ni ia ia nei, e like me ka.mana i haawi ia ia laua. Aka, ua hōohiika' ia Inua, irt va no i hai ae ; l ai nn 'mamala ino'a ka wai, pilipu kahanu o" Waipio i ka mnkani. ua puni au i ka ia ia lnka lie'mnh», ho'pomaikai ke ola na ke'Akua. ' A liloiho In Inua i puu opala no kn pnt<t'— ho.' ha ia'hauwalaau i kokolo aku a na pepei-

ao o Kukamahunuiakea, rae he oiea e i mai ana e, e ala ae oe e moe loa nei. Eia hoi au mawaho.nei, ka mea a kaua i olelo liilii ai, a hiki anei au moe ? :Ia wa no i hai ai ua keikikane o laua, me he mau bipi kane hihiu la,- oi aohe oi, aka, i ka ike ana oke keiki Kaneapua. E lanakila ana paha kona hoa paio, hooikaika uui loa iho la oia. ika umi ona hauna laau a laua, loaa iho la ma ka aoao o ke keiki o Kauai i ka maka o ka pololu o ke keiki o Naumealani. A haalele mai la oia i ka malamalama o' ka la, komo aku la o Kaneapua iloko o na kaena o kona hale', ua ala ae ka wāh'ine a ua keiki Kauai nei ia manawa, ua lohe i na mea e e halalulu ana owaho, manao iho la oia e hele e ike maka. Aole nae ia i hele aku ia wa, ua komo mai o Kaneapua iloko o ka hale ia wa, na ia mea i hoopau ae i ka manao kanalua-o ua kaikauiahine nei, manao iho la oia, o kana kauwa kane no Ia hoi keia e ku aku nei imua o kona alo. Ninau mai la oia 'no na mea a pau e hana ia ana iloko o kona wa e hiamoe ana, oia ke kumu o kona hikileie ana mai ka hiamoe ana, aole nae o Kaneapua i ekemu aku, 6a hamau oia i kona leo! hoi aku la o Kaneapua a moe iho la ma ka aoao o ua kaikamahine iiei, a ike ua wai pahe nei moe pu iho la laua, ia wa no i hoolaie ae ai ke keiki Kaneapua i naaioHinakahua. he mea hiki ole ia'u ke hai aku ina akana i loaa ia laua, ua ike no oe e ka mea heluhelu. " I ka hoi ana mai o ke alaula o ka malamalama o kekahi la e aku, aia hoi, ua kahaha ia ua wai pahe ala, no ka-ike ana iho, aole ia o kana Alii k»ne, wikiwiki akula. oia e hemo iwaho, aka, ua papalua mai kona hookahaha ana! no ka ike ana aku i ke kino he ano o kana Alii Kane e waiho mai ana. Hoouna ae la ia i kekahi walaan nui e kaukau ana, e uwa ana o Lahelā no kana mau keiki. Aole loa ena kona kumakena ana, ala mai la hoi o Kaneapua mai kona hiamoe mai. hele aku la oia e hooko i na enemi a pau o-'kona haku; a pau ae la o Kapaemahu ma i ka make, aole kekahi poe oia kulana i koe, o ka mea wale no a Kaneapua i kaukaulele ai, hoi aku la oia ma kahi o Wahanai e noho ana, e kali mai ana no oia o ka hoi mai 0 Kaneapua, i ike ai oia ua pono a pono ole paha na mea a kona alihikaua i hana ai. I kona lohe ana ina mea a pau a kana koa i hana'ai, hoouna ae la ia i kona olioli e hai i na makaainana o'Kauai a pau. I ko lakou lohe ana aku ua paa i ka make ko lakou mau alii, wikiwiki mai la lakou e hele ma kahi o na mea nona na inoa maluna ae. Ika akoakoa ana mai o kela mea keia mea imua o laua, lawe ae la laua i ko hooponopono ana oka aina, e like me na la ia Kualii kona makuakane, a kau iho la lauai ke kanawai, a penei ke kanawai: "E na kanaka 1 e hoolohe mai.eia kekanawai, o ka mea aihue, e koli ola ia oia, pepehi kanaka, e make ia i pani no kanU' mea i hana ai, oka pakaha, e kaa v ia oia ika heiau. O keia iho la ria kanawai, ia manawa, ae mai la na makaainana mai o a'o. A noho iho la laua e ai e uhauha ana ma Kauai 'ia mau la. Maanei e kiei iki 'ae kakou i na [ kumu lehna a laua i lawe mai ai, be oiaio, malia paha ua ehaeha loa ko laua la puuwai, na ia mea i hopu i ko laua la manao e lalau 1 kekahi mea e aku, i loaa ai ka hoa honehone o ka po, oiai, ua nai na la i hala ia Wahanuima. Owai no la hoi ka mea hiki ke hoomanawanui. oiaika manao e loku ana i ka puuwai a lawe ia ae la i hoa kaunu; na kekahi waa i holo aku mai Oahu nei aku, i hai aku ia Wahanui ma, o na Ewa a olua, ua lilo i ka wai, hele ino iho Ia laua me kekahi mau huaolelo i puka aku mai ko laua waha, e i. ana, hika palale olaai ki, r a haalele laua ia Kauai ia wa koke no: maka p;lioke aumoe. pae ae la laua ma ko laua wahi moe, aole io no ua mau Ewa nei, kakali iho la lana-a hoi mai )a ka laua la huakai lawaia, a hoi ae'la no hoi e like me ka pili o na la mamua. ' Ma'keia wahHa pau hahi i loaa ia'u. a ina no hoi he wahi mea aku no hoi koe, ia oukou ae hoi ia, papapau loa kakou he a-a ko ka hale, aloha oukou a pau loa; ke hoi nei ko. Ke-e keiki, ke lawe nei ka 'pea heke o Maleka i ko'u hoa la lilo, ina keiki alo ehuehu o Ke Au Oko/l ko'u aloha hope loa. B. H. K. K. Kekawelekaimana.