Ke Au Okoa, Volume II, Number 22, 17 September 1866 — HE KAAO NO EMADAI. Ka mea i kapaia ka papa akahi o pekina, i unuhiia mu ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO EMADAI.

Ka mea i kapaia ka papa akahi o pekina, i unuhiia mu ka olelo Hawaii.

BJBJLU 19.

Ka hoounaia anao na mann e kii i ka pua na- ' ni iuiu o lapana, mamulioka makemake o ĪBteni;> !

Mahope iho o ka hala ana ona la elima i ka Hiwahiwa o Pekina, ia ia e kau ana ma ka lewa, hoouna aku la o Ateni i kekahi mau manu elua e kii i ka pua nani iuiu oinpaha, a pau ka Aieni olelo ana i na uianu, no na mēae pili aha ika Hoku Loa o lapana. Ia manawa no i lele aku ai ua mau manu la ma ka lewa, me ka hoailona alii o Pekina ma ko lauamau a-i,.i haiiā ia e. ka manu alii o ka lewa me ka maikai loa, aole no hoi he mea e hoohalike ae ai me ia ma ka aina a punio Pekina. lua mau manu nei i lele ai a hiki ma ka lewa, ua hoomau no laua i ka lele'ana a po ia la, a uhi inai )a ka malu o ka po, a no ka loaa ole ia laua he wahi e hoomaha ai, ua hoomau ia ka iele ana ma ia po, a o ka hoailona alii ma ka a-i o ua mau manu nei, ua lilo ia he mea nana e alakai ia laua ma kahi a laua e lele ai, ua hoomalamalama ia ka lewa ma ko laua wahi e lele ai, mamua a mahope o laua, a ua ike iho !aua i na puu a me na mauna, ha kuahiwi a me na kahawai, a me na mea a pau maluna o ka ili o ka honua, me he mea la ua kupono ka la i ke awakea, a i ka hala ana paha o ka hapalua o ka po, oia ko laua wa i aneane aku ai e ike i n& kuahiwi 0 lapana, oiai, aia laua muluna o ka ili o ka moana kahi i lele ai, a mai hoi ka palena o na kuahiwi o Asia, a ke lele aku nei .laua ma ka lewa, e aneane ana e kokokeaku 1 ke aupuni o lapana, kahi hoi a laua i hoouna ia mai ai e ka manu alii o ka lewa, ekii mai i ka pua nani iniu iloko o ke aupuni o lapana, a ina e loaa ia laua, alaila, e noi aku i ke ahonui o kona mea. nana i malama, e ae mai e lilo kana hanai i wahine mare na ka Hiwahiwa o Pekina. Ka kiki am o na mumi ma lapana, ke ano o ka laua hana ma ka haīe alii o Tonelo. 1a laua e lele ana maluna o ka ili o ka moana, o ka hora elua paha ia o ka po, ia wa no laua i ike aku ai i ka haku alii o lapana, e noho ana maluna o kona hale alii, hoomau aku la laua i ka lele ana a kokoke i ka pili o ke ao. I ka. wehe'na mai o ke-alaula oke ao, ia wa no laua i ike pono akn ai i na kuahiwī a me na awaawa lipolipo, i kahikoia ka piko o na mauna i ka hnu, ia wa no laua i honiaku ai i ke ala o na pua nahi o ke kihapai, maloko 0 ka pa o ka hale alii o Tonelo, e laweia-mai ana hoi e ke aheahe makani kehau ona mauna a loaa laua ika lewa. la laua i hiki pono aHu ai maluna o ka piko o na mauna o lopana, oia ka wa i malamalama loa mai ai. akaa <n'dlie-jbflrla lewa no kekahi mau minute, nana pono iho ia laua ilalo o ka aina, - a ia laua enana ana i ka pua nani iuiu o lapana a me ka uluwehiwehi o ke kulanakauhale o Icdo, nolnila, ua hoomaopopo laua i ha mea a pau oia kaona, a ua manao laua aia la ka haie o Tocelo ilok'o o ke kulunakauhale alifo ledo, ma kahi o ka hale alii e ku ana, me kona mau kahiko nani a pau, a me he mea la, oia ka ipu kukui o ka hale alii o ledo. I ka hiki ana aku i ka wa a ka la e hōolele mai ai i kona mau kukuna malamalama, ja wa no. ua lilo ka nani o ka hale alii i mea ano e loa, a he kukui alakai ia no ka poe a pau e noho ana ma na mauna oia aina, i ole ai lakou e hu hewa i ka po, a o ka oi no hoi ia o na mea anoe loa i ike ia ma lapana. lua mnu manu nei e lele hoolai malie ana maluna iho o. ka lewa, aia hoi, ua paa mau ke kumu o na mnuna a me na kuahiwi o Inpana i ke ohu, noluila, ua haohao laua no'ka uhi niau oke ohu malaila, i ka wa a ka la i hoaiui mai ai i kona mau kukuna malamalama maluna o ka aina holookoa apau o laipana, ia wa no laua 1 leje pono iho oi a hiki ma kahi a ke ohu e uhiana, aokolaua wa noia i loheakuai i ka leo o na mea .kani e hone ana iloko o ka hale alii, a o ko laua wa rio hoi ia i hoolohe pono aku ai, ama ia hope iho, lohe nku !a laua i kā leo. o na manu kiai, na manu hoi a kakou i ike ai ma na Helu i hala, a maopopo lea ia laua, hookokoke nku la laua nei ma kahi o kaleo i pa-e mai ai, ia wa no laua i ike aku ai i lia hihiu o ka hale o TonHo, a nolo nae laua i ike aku i ke kino o Tonelo, oiai, aia'no oia mnloko o kana hale'.kahi i noho ai, iloko o ka nani a me ko hnnohano o kona kulana~!i hoope'mau ia i ke ala onaona o na pua naoi oi'loa o lapana, na pua hoi i laha ole ma Pekina. Ia laua nei e noho ana mawnho o ka halealii o Tonelo,";e maknikai anai ka nani hihiu okahale oke kaikamahine nlii Tonelo, me ko laua nei ike' ole 'ia mni e nn mnnu iwna e kiai nei i ke kino o ua kaikamahine alii nei, a aole no noi i ike iki niai kahi ' kahu. oiai, ua paaikanoe, a liuliu 'ko laua nei hoolohelana mawaho o ka hale, lohe pono aku'lalauai ka leo, ia wa n«, mao ae la ka ai.ilee pono loaaku la laua haie'o ua puukani noi o lapnnn e noho ana H a&o;ka',wa/no hoi.ia i hemo maiai ka pnkajfftfa 'H'aWalii'nei, a o ka'wa no hoi ia i

ike ia mai ai laua nei e na manu nana i malama o Tonelo, a me he mea la e olelo mai aea ia laua nei, e kali iki iho no kekahi mau minute pokole, ia manawa no i kahikoia ai ka hale o ua kaikamahine alii nei o lapana e na manu nana i malama i ua pua nani iuiu nei o lapana, a kau ae la oia maluna o ka eheu o kekahi manu me kona nani nui, a me he mea mea la akahi no a puka mai ka la o lapana, a hemo loa mai la ka puka o ka hale alii, a o ko laua nei \va no hoi ia i kahea ia mai e na manu nana i nialama i ua pua nani iuiu nei o lapana. Lele aku la laua nei a komo iloko o ka hale alii o ua kaikamahine nei, a ia laua nei i komo aku ai iloko, ia wa no, uhi hou mai la ka noe, a pio mai la na anuenue, a ma ia hope iho, raao aela ka uhi ana a ka noe, a ike pono loa aku 2a laua nei i ka pua nani iuiu o lapana, e noho hoolai mai ana kela iluna o ka eheu o na manu, a o ko laua wa ao hoi ia i haawi aku ai i ka hoailona alii a ka Hiwahiwa o Pekina, iua Hoku Loa nei o lapana, oiai, aia kela iluko oka nani a me ka uluwehiwehi o na meaa pau i hoomakaukau ia ena manu, a o ko laua wa no hoi ia i hoomaopopo iho ai i ka nani o ka Hoku Loa o lapann, a e hahai ana i na kulana o ka Hiwahiwa o Pe- . - kina, nolaila, ua kaupaona laua i ka iikeame ka ole o ko laua mau kulana, a i ko laua hoomaopopo ana, ua like a like. Ia wa no hoi, ua kau .iho ka eehia a me ka manao kaumaha maluna o laua no kekahi mau minute pokole, a me ko laua manao ana, e makepono ana ko laua luhi ana, i ke kii ana mai i ua Hoku Loa nei o lapana, oiai hoi, ua ike iho la laua i kona home. Kb kii ia ana oke kahu ponoi o Tonelo, a me kana mau hana ma ia hope iho. Maanei, e hoalu i»i iho kakou i ke kamailio ana no na manu i hoouna ia mai ai, a e huli ae kakou a e kamailio no na manu nana i hanai i ua pua naui iuiu nei o lapana, e like me ka mea i hoikeia ma na Helu i hala, i ka wa o na manu elele i komo aku'ai iloko o ka hale alii o Tonelo, ia wa no i lui ia ai ka inea nana i hanai o Tonelo, oiai, ua maa mau oia i ka hana a ia mau manu, a i kona lohe ana, hele mai la oia a hiki mawaho o ka hale o kana hnnai, ia wa no, komo.mai la iloko ona ka haohao nui, no ka mea, ua kahiko ia ka hale o kana hanai i na waihooluu o na ano nani a pau, a ua hiki ole ia ia. ke hoomaopopo i na mea a pau, ia ia i kokoke aku ai ma ka puka 0 ka hale alii o kana hanai, komo aku la oia iloko, a ike aku laoiaeha mau manu e noho mai aka maloko o ka hale alii me ko iakou mau ka'niko nani ; ke nana aku, nana aku ]<i keia, ua hele wale a pu ia oloko oka hale alii Ika ua mea oka nani. Ia ia i komo aku ai iloko, a nana aku la oia i ka nani o na mea a pau iloko o ka hale alii, a ike aku Ia oia i ka nani oi kelakela o kana hanai, e noho ana oia iloko o ka nani_a me ka hauohano o kona kulaua, a he mea hiki ole no hoi ia ia ke □ana pono aka i ko kino o kana hanai, oiai, aia oia ma ke kulana. o ka nani kahi i noho ai, ia wa no, olelo aku la o Tonelo imua o kona mea nana i'hanai, penei/ " Auhea oe e kuu makua hanai, kā niea hoi nana i hanai-mai ia'u me ka pauaho ole, iloko o ka luhi a me ; ka hoomanawanui, ka mea hoi nana i hanai : mai ia'u mni ko'u wa uuku mai a hiki wale i keia wa, oiai hoi, ua malama mau no wau i # kau mau olelo a pau a hiki wale i keia wa, me ko'u kue ole i kou mau kanawai, nolaila, ua hoouna aku nei aa i kekahi manu e kiiaku ia oe e he!e koke mai, no ka hiki aoa mai nei o keia mau manu hou elaai o'u nei ikeia wa, a no ko'u makemake e ike a lohe oe i ke kumu 0 ko laua hele ana mai nei i o'u nei, a me ka haawi ia ana mai nei o keia makana ia'u, nolaila, e nana pono mai oe i ke ano o keiamea, oiai, he malihini au ma keia mea." Ao ka pau no ia o ka Tonelo olelo ana, a lalau mai ia oia i ka makana a na manu i haawi inai ai ia Tone)o, ia ia i uana pono iho ai, a ike po* no iho la oia i ke ano o ua makana nei, a olelo aku la oia o Tonelo, penei : " £ kuu alii, kuu lani, kuu kama, kuu lei kapu o lapana nei, ka mea nana e pani ka maka o ka la, hoi ka wela iua welau oka honua, he oinin, e ko ana ka'u mea i olelo ai mamua o kou wa 1 hanau mai ai, ina oe iilo ma kuu lima ka hanai ana a me ka malama ana, a hiki wale i kou wa e mare ai i ke knne, a o keia mau manu au e ike nei, i.JjQouna ia mai nei lnua o kii mai ia oe, a e lawe aku ma ko inuamau eheu a lele aku iloko o ka lewa, nolaila, o keia makana'a knua e ike nei, oia no ka hoailonn alii o ke keiki alii o Pekina, ka meahoi e kau man ana iluna o ka eheu o ua manu o ka lewa, a oin hoi kuu kane i hoopalau ai i kane mare nau, ano la, mai kanolun 00, no ka mea, he pomaikni nui ia nou, oiai hoi, ua kokoke mai kou wa e inare ai iko knne.' A o ka pau no ia o.kana olelo ana, no na mea a pau e pili ana no kana hanai, ma ia hope iho, ua hoomakaukau i» nu men ai a pau ra«luna o kekohi papaaina nui, i hoolnko in i na mea ai maikai o na ano n pau, a i ka makaukau ana o na mea ai, noho iho la lakou maluna o na noho i hooknawale ia no lukou, u ai iho lakou me kn piha o ka naau i ka nlioli, a ia lakou no hoi e ni ana, ho nui wale nu olelo waipahe walo i kamailioia elakou, no nainen e pili ana no ko kumu o ko na mnnu hou hiki ana inni malaila, a me ko laua hai nna nku no na mea a pnu loa e pili ona i ko Tela kulaoa, a i ka lohe ano o Tonelo i keia mau olelo n pnu n na manu, ia wa no, lele ae lu kn olioli ilokoo ko Tonelo puuwai, a ua lilo ia he mea hnnu mau na kona manao. me ke ake nui e ike aku i na o ka Hiwaliiwn oPekina, aka, waiho nku la oia in ia ihomake nhonui oka malania ana a na manu. (Me ipau.)

Jio kekahi kaiiaka malama Uapo. Ma Europa, ua kukulu ia kekahi uapo nui a maikai, me ke kokua ole mai o ke aupuni i ke kukuiu ana no keia uapomaka muliwai o Glbe (Eleba) a ua hana ia ir.e ka manao o na kanaka he lehulehu nana i hana, aoie e hiolo iki ana keia uapo nui a maikai, He hale nui kekahi i kukulu ia maluna o ua uapo nei, i wahi e noho ai kekahi kanaka nana c malania i ua uapo nei me ka auhau aku i kela mea keia mea e hele mai anamalunao ua uapo nei. Ua hoonoho ia he kane a me kana wahine iloko oua hale nei maluna oka uapo. He mau mnkahiki he nui loa ka noho ana a ua kanaka nei a me kana wahine ma uahale nei, a nunui ka laua mau keiki iioko oua hale nc-i, A i kekahi h, paa pu maila na' mauna i ka ohu, a pa' mai la ka makani me ka ikaika;. elua la o ka pa ana o ka niakani me ka ikaika me ka ua ole, aka, ike iho la nae ixa kanaka nei i ka ikaika o ka wai me ka ua ole, no ka mea, he mea mau i ua kanaka nei ka wehe ae i na pani oua uapo nei, u hu aku ka wai ma kekahi aoao o ka muliwai, i mea e nui ole ai ka ikaika o ka wai ke kahe mai tna kahi e ku nef ua uapo nei. <j I ka ha la ana o na la ekolu, nee mui la ka ua me ka makani a paa pu mai la ka aina i ka hau, a nui loa mai la ka ikaika o ka wai i ka lawe mai i na pihe-a a me na apana hau, a hookui mai la i ua uapo nei, kahi a ua kanaka nei e noho ana me kona ohana a pau, elua la o ka ua ana me ka mao ole ac, ia wa, hiolo kekahi aoao o uapo nei, aka, aohe no i manao ua: kanaka nei e hiolo hnu mai kekahi lihi o ua uapo nei. Aika po ana iho.'hiolo ho.u iho la kekahi aoao, a koe o waena koau oua uapo nei me ka hale o ua kanaka nei. '

A i ke kakahiaka ana ae, ike mai la oa kanaka.oloko o na haleeku mai aoa ma ke kapa o ua muliwai nei ua hiolo nā aoao a elua, a o waena wale no koe, kahi e ku mai ana tta hale nei. A i ka pukaana ae o ua kanaka nei i'waho o ka hale, ike iho la ia-o. waena konu wale iho no koe, ia wa hoomaka mai la ua kanaka'nei i ke kaheai ka 'lehulehu kanaka e ku aku ana makapa o ua muliwai nei e kii aku e kokua, aka, aohe mea e i kii akn e ko- " kua ioia kanaka nei, a m'e kona ohana a pau, no ka mea, ua oui loa ka ikaika o ka wai a me ka makani i ka lawe ana mai i na apana hau paa a ene na laau o ke kuahiwi. A i ka lehuiehu e nana ana i ka wai, hiolo hou iho la ua uapo nei, aka, uwe mai. Ia na keiki a ua kanaka nei, a nwe pu aku Ia ka lehulehu holookoa e ku aku ana ma ke kapa o ua muliwai nei me ka naaa kaumHha i ke aloha no ua kanaka nei, a me kana mau keiki 0 ka noho ana oia wahi. I na leanaka e au ana i kahi e hiki ai ke hoopakele i ke ola o na kanaka nei, ia: manawa, hoea mai Ia kekahi keiki alii opiopio mnikai maluna o ka lio, a ike mai la ia i ke anaina kanaka e uwe ana, holo loa mai la ia a hiki ma kahi a na kanaka e paa pu ana, hookaawale aela na kanaka, no ko lakou ike ana aku i ua keiki nei he mau hoailona ke kau ana makona umauma. A nana. pono maila ua keiki nei i ke anaina kanak a nana aku la nohoi i kahi i koe o ka uapo oiai he v/ahi uuku no koe, alaila hioloiho uahale nei. alaila, pau pu ine ua kanaka nei a me kana wahine a me na keiki ano. Ia manawa a ua keiki alii. nei e ku ana maluna o kona Iio; huki ae laua keikialii nei 1 ka eke dala gula raai kona pakeke ae o kona lole, a hoopuka mai la ua keiki nei i kekahi huaolelo : " 0 ka meakii a lawe maii ke kino j 0 kela kanaka a me kona oliana a pau. alaila, e lilo ana no ia ia keia eke dala gula, a e haawi aku no hoi au i mau inoa hoohanohano nona, a e launa pinepine ia me a'u ma ko'u wahi, a e lawe no au la ia i hoa ai maluna o Ka'u papaaina a hiki i kona la e make ai." 1 ka pau ana o ka olelo ana a ua keiki alii nei, aohe hookahi mea i pane iki mai, oiai, aohe mea aa e kii aku maluna o ka waapa, no ka mea, aolie mea hiki ke holo aku i ua muliwai nei, no ka niea, ua nui loa mai ka makani a me ka ikaika o ka wai. A ole no i makau na leanaka no ka ikaika o ka wai, aka, ua makau ia no no na apana haupaa a me ka pihe-a. No ka mea, ua iho makawalu mai na pihe-a a me na haupaa i na manawa a pau maluna 0 ua muliwai nei, nolaila, aolie mea i aa e holo aku maluna o ka waapa a hiki aku i kahi o ua hale nei e ku mai ann. A o ua keiki alii nei, ua hooikaika loa ia i'ke kahea ana e' kii e kokua i ke kanaka malama uapo, i ua keiki nei e ho»mau ana i ke kahea e kii e kokua, ike ia'ku la kekohi kanaka e hapui mai ana i kekahi wahi waapa uuku iloko o ua.muliw»i nei, a i ka ike ana aku o na kanaka i ua kunaka nei e hapai ana i ka waapa, heln aku la ku lehulehu a kokua i ka hapai ana i ka waiipa ine ua kanaka nei. Hole mai la kekahi kanaka a olelo mai la i ua kanako nei. " Ei nei mai mauna aku,oo 1 kou ola e kii i kela poe, no ka mea, ke ike pu aku lu no kakou i ka ikaika o ka wai, h he uku puha kn hiki i ko wahi e mnnao nei e hiki loaa mni »e i ka npana hau, o ka nohn no ia o ko walii waapa.'! la wa, pane aku la ua kanaka makuu'ole nei i ka inea nana" ia i kaohi mai i kona inanao pan. " E ke kannka nloha ole, e pono e hookaawale kokeoe mai o'u aku nei, lie oiaio, he ikuika ka wai, a be nui na apnna hau, nka, no ko'u ike aria i nei inea he aloha, nolailn, he mea ole wale no ia mea i ko'u mnnno, no ka meu, ua ike no nu i ka'n ioea e hana ai." ■ Ia manawa holo aku la ua knonkn nei malunn o ka waapa, ahiki i kahi o ku ona ka hole, o lawo pakahi mai la ia i na men oloko

o ua hale nei me ke akamai nui i ka hookele ann i kahi waapa ona iwaena o ka muliwai, kahi hoi a kekahi poe i manao ai, aohe mea e hiki ke holo aku iloko o ka ikaika o ka wai, a me na pihe-a e lawe ia mai aua e ka makani a me ka wai. I ua kanaka nei e hoohikihiki ana i ka ohana 0 ua kanaka malama uapo nei, a i ke kii hou ana aku oua kanaka nei i ka mea hope loa, oia hoi ua kannk'a malama uapo nei a pae i kula, ia manawa huro ae la ke anaina me ka olii>li nui no ka pokele ana o ke ol'a oua kan'ika nei ame kona ohana. Aole i liuliu iho ka pae ana mai o'ua kanaka nei i kula, hiolo aku la kahi i koe o ua uapo nei a me ka hale, a ia wa, huro hou ae la ke anaina no ka olioli Ika hiolo ana o kahi i koe o ka uapo a me ka hale me ke kanaka ole oloko. A i ka wa i pau ae ai ka uwa ana no ka olioli, hele mai Ia ua.keiki alii nei, a haawi aku la i ka.eke dala gula i ua kanaka nei aka, hoolemai la ua kanaka nei, ' 'E kekeikialii, aole au e lawe i kau dala gula no keia hoopakele ana i keia poe, no ka mea, uahaoa iho au ia mea me ke. aloha, nolaila, e hoihoi oe i kau g*ula ma kou eke, a e hoomaikai aku oe i ke Akua no'u no kana haawi ana mai iau i ka ikaikā, i ka lawe ana mai i keia poe i manao ia e make sna.