Ke Au Okoa, Volume II, Number 52, 15 April 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

0 ba huaolelo na īeanaka (people) e like me ia i oleloia ma ka Pauku ehiku o ke kanawai o 1&50, ua lioohalikeia kona ano e ka Aha, nie ke ano o ka huaolelo hoaaina (tenā,nts.) e like ine ke auo o kwiia oleloia ana ma ke kanawai o na kai lawaia. 0 na olelo aelike a pau i hanaāi niawaena o ke Konoliiki a me ka hoaaina no ka hooliulo aua i na holuholona, aole n<> ia e lilo i mea e hokai aku ai i ka pono o ka mea a ke Konohiki i liooliinalinui aku ai, ke ule e hai inua ia aku ia mea ia ia a me kuna ae mai e hoopaaa ia ia iho mamuli o na olelo oia hoolimalima ana. Na ka Lunakanawai Robektsox, i hoopuka mai i ka olelō 'nooholo a ka Aha, penei: Ua lawe ae ka mea lioopii, he hoopii e kue ana i ka mea pale, iloko o ka AhaHoomalu o Honolulu hei,i loaamai ai ke kumukuai no na liio elua,i lawe ia e ka mea pale ma kona aina ma Honouliuli, a mahope laweia aku a hookomoia i ka Pa Aupuni, a kuaiia aku ma ke ano holoholona aea. Ua ae aku ka mea pale, e hoopukaia ka 01010 hooholo e kue ana ia ia i ka Alia ilalo. me ka hookoe no nae i kona pono me ka ae pu ia mai e hoopii hou ae, 1 mea e hiki ai ikeia hihia i komoliia iloko o kekahi mau ninau ano nui, a i niea lioi e hooholoia'i ua pono o na kanaka lehulehu mawaho ae o ka mea lioopii a me ka mea pale ma keia hiliia, ke hooloheia, a hooholoia e keia Aha. Ua ikea iho mamuli o na olelo hoike iwailioia mai imua o makou, ke paa nei ka me;t pale malalo o na palapala hoolimalima ekolu, i kaaina kula a pau o ke Aliupuaa o Honouliuli, me ke koe nae o kekahi mau wahi i hoakaka maoli ia ina na olelo o ka palapala hoolimalima hope loa ; i hanaia ma ka la 16 o Feberuari, 1853 ; a o ka mea hoopii, he hoaaina ia no Honouliuli, e noho ana ma kekalii wahi oia Ahupuaa, maluna paha o ka aina i loaa ia ia mamuli o ka palapala hooko kuleana a na Luna Hoona, a i ole ia ma kekahi ano e ae paha : a he mau lio elua nona, ua hopuia ma ke ano holoholona aea mamnli o ke kauoha a ka mea pale. maluna o kekahi wahi o ka aina i lioolimaiimaia eia, a na laweia i ka Pa Aupuni, a ilaila kahi i kuaiia aku ai ma ia hope mai, malalo o ke kanawai no na holoholona aea. I ka wa i hoonohonohoia'i keia hihia, ua hookaumaha nui ilio ke kokua o ka mea hoopii, ma na olelo o ka palapala hoolimalima o ka la 16 o Feberuari. 1553, a penei ka heluhelu ana, (viz:) Aole e hiki i keia hoolimalima ke kue aku i ka pono o na kanaka e noho ana malalo o ka malu a ka aoao mua * * *. Ua hoonohonoho mai oia, ma keia mau olelo ka, o na pono o ka mea hoo-. pii, a me na kanaka e ae e nolio ana malalo o ka uialu o ke Ko-. nohiki ua hookoe maopoopoia e ka mea nana i hoolimalima aku, e Mr. Haalelea ; a ma ia niau pono ka, ua komo pu ka pono e hooholo i na hololiolona ma ke kula. Aole hoi i komo ma ka palapala hoolimalima o ka la 3 o Maraki, 1546, nana i uhi i ka Ili o Lihue, a aole no hoi i komo ma ka palapala hoolimalima o ka la 15 o lulai, ISSI, nana i uhi i ka Ili o Waimanalo, kekahi mau olelo like e like me na olelo a makou i hoopuka ae nei, ma ka palapala hoolimalima o ka la 16 o Feberuari, 1853. A nolai a, mamua aku o ka hiki anai ka mea hoopii ke koi mai e loaa aku, mamuli o na mea i hookoe ia no ka pomaikai o ka pono o na kanaka e noho ana malalo o ke Konohiki, i hanaia ma ka palapala hoolimalima o 1553, e hooia mua mai oia ua hopuia kona mau lio, maluna o ka aina i uhiia eia palapalahoolimalima, no kamea, ua hai maopopoia no ma ia hoolimalima, aole i koinō pu ma ia mea ka Ili o Lihue a me ka Ili o Waimanalo, a o ka manawa a me ke ano o na mea i hooholoia ma na palapala hoolimalima o 1846, a me 1851, aole no i hookope iki ia i ka palapala hoolimalima o 1553. No ka lawe ole ia ana mai o na olelo hoike e ka aoao hoopii, e hooiaio mai, ua liopuia kona mau lio no ke komo hewa malnna o kauwahi o ka aina i uliiia e ka palapala hoolimalima hope loa. I ko makou manao, o kahi ana i hilinai iho ai mamnli o na mea i hookoeia e haiia nei ma ua palapala hoolimalima la, e haule iho ia i ka lepo. A ina e hiki ke noonooia aku mamuli o ke ano o ka laina i hoonohonohoia mai nei e ka mea pale, ua kapae ae ia i ke kuleana e hooia mai ai i keia, ke manao nei no makou, aole e hiki i ke koi a ka aoao hoopii ke ku maluna o kahi kahua ololi o ka mea i hookoeia iloko o ka palapala hoolimalima, no kamea,onaolelo a makou i heluhelu ae nei, aole no e hiki ke kapaia he meaeae, he hookoe wale ana no i na pono a ke kanawai i haawi aku ai i na hoaaina e noho ana malalo*o na Konohiki, ma ka la 16 o Feberuari, 1553. Nolaila, ua manao iho makou he mea ane ano ole kela mau huaolelo ma ka hana ana, no ka mea, oia mau pono xvahi a ka makou ike iho, ua hoomalu like loa ia no, me ke ano ole oia mau olelo ; a aole no hoi iloko o ka mana o ke Konohiki, ina paha ua rmfnao ia pela, e hoopale aku i kekahi pono i hoopaaia e ke kanawai no ka mea hoopii. Aka, o ke koi no ka pono hooholo holoholona i waihoia mai nei imua o ka mea hoopii, ua hanaia mai a ku iho iluna o na kumu i oi ae ka laula, mamua o na kumu i hai koke ia iho nei,ana ia mea hoi i hoolilo mai i keia liihia o kekahi o na hihia ano nui loa, aole o ka poe mea aina nui wale no a puni keia Aupuni, aka, i na tausani kekahi o na makaainana. Uaiia mai ma ka aoao o ka Taea hoopii, oia ka. ma kona ano hoaaina no Honouliuli, he kule/ana kona e hooholo i kona mau holoholona nia ka aina kula oia / Ahupuaa, ma ke kumu hookahi, a iua na kumu elua paha; o ka / mua, mamuli o ka hana mau ana, (customa ;) a i ole ia o ka lua, manouli o ke kanawai i kakauia. Ua ikea iho iaa ka olelo a na hoike, ua hooholo mua ia ka lio ma ke Ahupuaa o Honouliuli, i ka makahiki 1833 paha ; ailoko 0 na makahiki he umi mahope mai, ua lehulelm loa na lio ; a o na lio o na hoaaina, ua aeia no e hooholo like iluna o ka aina kula me ko ke Konohiki. A ua ikea hou ia iho no hoi, i ka makahiki 1851, mahope iho o ka hanaia ana o na kanawai hou e pili ana i ke ano o ka noho ana o na aina, he lehulehu wale o na hoaaina o Hononīiuli me ke komo pu ma ka makou ike iho ma ka olelo hoike a Mr. Haalelea, o ka poe i loaa mai kaPalapala Hooko no ko lakou mau kuleana, a me ka poe e ae i loaa ole ka Palapala Hooko, hele mai lakou ia Haalelea ke Konohiki, a hai mai lakou i ko lakou ike a me ko lakou manao, mamuli o ke ano o na mea hou, e hookiia ana lakou mai ka lawe ana i kekahi o ko lakou mau pono a mo na mea i aeia ma ke ano o ka noho kahiko ana, a ua huipu ma ia mau mea ka pouo a i ole ia ka aeia e hookuu i na holoholona, a hai inai lakou ia ia, e hana no lakou nona, e like me mamna, i na la o ke Konohiki, no kona ae aku e mau no ko lakou lawe ana i na pono a me na mea i aeia, i maa mau ia lakou, a ua ae aku oia ia manao ; a ma iamanawa mai o na hoaaina a pau i hooko pono i ka lakou hana ma na la Konohiki, ua aeia e nooholo i ka lakou mau holoholona maluna o ka aina knla e like me ka wa mamua; a o ka mea hoopii, oia kekahi o ka poe 1 hoomau e hana e like me ia olelo aelike. A ua ikea pu ia iho no hoi, ma na makahiki hope ekolu i hala iho nei, ua hai pinepine aku ka mea pale i na hoaaina, e lawe aku i ko lakou mau lio mai ka aina kula aku i hoolimalimaia eia. Mamuli o ka haiia ana mai o na mea i liana maoliia, ua hoonohonohoia mai e ke kokua akamai o ka mea hoopii, he kuleana like kona me na hoaaina e ae o Honouliuli, e hooholo i na hololiolona mamuli o kahana i m.'ia mau, (custom.) Ma kekalii aoao hoi, ua iia inai e ka mea pale, a mamua ka o ka hiki ana i ka Aha ke hooholo aku i keia koi ana, mamuli o ke kumu o ka hana i maa mau, aia a hoikeia mai ka hana i maa mau i hoaoia mai nei e kukulu muaia, he hana i maa mau mai ka wa kaliiko loa mai; a he kupono, he maopopo, a he paewaewa ole ae me na kanawai o ka aina. . . . ITa manao iho inakou o ke kumu pale ī hoopaapaaia mai nei e ke kokua o ka mea pale e kue ana no k.-wnea i hookukuluia mai nei e ka mea hoopii, aole i hoomaopopoia mai o ka noho mau ana, mai ka \va kahiko loa mai, ua ku koikoi no ia mau olelo, a aole no makou i makemako o hoopuka aku i kamanao kaokoa no keia kumu i keia wa. No ka mea, ina ua akaka lea no ia makou 0 ka nolio mau ana e koiia mai nei, ua kupono ole na kuleana, a ua kue maoli aku hoi i ka munao maoli o ke kanawai o keia wa, ua kupono oīe no ke kokuaia ia mea e na mana hookolokolo. A eia no, uamāopopo loa, o ka mea hoopii, he hoaaina uo ia, e"paa ana i kona aina malalo o ka Palapala Hooko mai na Luna Hopna mai, aohe no he wahi ano e hookoi mai ai i ka pono hooholo i na holoholona, mamuli o ka noho mau ana, ma kahi no a ia pono 1 lilo ai i mea maa mau, ua pili no ia no ko ano e loa o ka noho ana o ka aina oia manawa, mamua o ke ano o ka noho ana o keia . wa ano ana o paa nei i kona aina—a o ke ano oia noho ana o

iiu aiini oia w;i. ua lioopnaia na hoaaina e hana he maii la i kela niiilama keia malaina no ka liakuaina maluna ponoi iho o lakon, a lie mau la no lioi kokahi i like ine ia ka nui e Lana'i noka Moi. a i ole ia no ke Aupnni, i mea e liookaa'i, a he nku hoolimalima paha 110 ka aina, a me ka loaa pu ana inai o na pono e pili ana ia mea, a o ka paa maoli ana iho no o ka mea lioopii i kona aina malalo o ke kuleana aloilio, ua liookuu loa ia oia mai ka hanaana ika hana ake Aupuni ame ke Konohiki; pauae la no konaaie ana, a me kona hiki ana ke koiia mai e hele e liana, mumuli o ke kanawai, ma ke ano uku no ka noho ana i ka aina, a ma ka loaa 'ana mai o kekahi mau pono e ae, a ina e hana oiaiahana,alaila, aole oia i hana ia mea niamuli o ke koi o ke kanawai, a me ke ano o ka nolio mau ana, aka, no ka hooko ana i kekalii olelo aelike mawaena o laua iho. , Eia hou. ina e koi mai ana ka mea hoopu he lioaaina oia no Honouliuli, e paa ana i leona aina, aole ma ke auo kaokoa, a maluna hoi o ka Palapala Hooko a na Luna Hoona mai, aka, e noho ana e like me ke ano o ka noho ana o ka wa kahiko, malalo aku 0 ke Konoliiki, a nolaila, ua kuleana ia no ka pono hoholo holoholona mamuli oke ano oka nolio mau ana; ua hookuiia mai oia e ka olelo hoike a na hoike inai ana ponoi no i lawe e 'lioike mai ana, iloko o ka makahiki ISSI, oia ka mea hoopii pu me na hoaaina e ae o Honoulinli, ua ae aku lakou o ko lakou mau pono mua no ka liooliolo ana i na holoholona a me na niea i aeia ia lakou, ua hoopauia mamuli oke ano o kanawai hou, e pili ana i ke'ano o ka noho ana o na aina, a iloko :nai oiamanawa ua ae hou ia oia e lawe i kon'a pono e hooholo i kona mau lio, aole mamuli o ke koi a ke kanawai, a ma ke ano o ka nolio mau aka mamuli o kona liana ana i kekahi hana ana i hana ai, e like| me 'ka mea i ael'ikeia me ke Konohiki, no ia mea, i hana ia i ka manawa i hiki ole ai ke oleloia me kauwahi lilii iki o ka pololei, ua kuleana ka poīio hooholo holoholona mamuli o ke ano o ka noho ana oka wa kahiko. Ao na olelo aelike a pau i hanaia mawaena o ka mea hoopii a me ke Konohiki, aole loa no iai pili māi i na pono o ka mea pale, ma kana man hoolimalima, ke ole 1 ii o ike muaia ia olelo aelike, aua ae aku oia e hoopaa ia ia iho mamuli ona olelo oia mea. _ ........ Ho aku kakou ano e makaikai i ke kumu nm kahi ī kona mai ai ka pono hooholo holoholona e ka mea lioopii, viz : mamuli o ke kanawai i kakania. oke kanawai i kuhikuhiia mai nei, oia ka " ol'elo hooholo aelike e pili ana i ka pono iloko o na aina, a me ka maliele ana oia mea," i hooholoia ma ka la 7 o Novemaba, 1546 • a oia mea. ua oleloia īuai, me ka pololei inaoli no, aole i lioopau maoliia eka Ahaolelo. 'Ua oi loa nae ka liilinai ana o ku mea hoopii maluna o kekahi wahi o kamua o ua olelo hooholo la i heluhelu ia ponei, viz : " Eia ko ka hoaaina kuleana iloko o ka aina, o kona inau loi no, a me na walii e ae ana i malnai ai noiia iho • a ina manao oia e mahi liou aku m:i kalii kaawale, he hiki no. 'a he kuleana no hoi kona ma ke laila, ina he aina kula a e liiki no ia ia ke kii aku i mauii, a i pili nona iho, a i mea hoolimalima; a e hiki no hoi ke kii aku i waliie, a i laau hale a me na mea eaema ke kualiiwi. Hiki no ia ia ke hanai i kona lio a ' ra e kona bipi, ame kona mau holoholona e ae, aole nae e em'i loa a aneane nele ke Konohiki. Aole nae hiki ia ia ke hoolimalima e hanai i ko hai holoholona, a ae mua ke Konohiki a me 'ke Kuhina Kalaiaina. alaila liiki." 0 keia mau kanawai lioakaka ua hooholoia i ka \va no e mau ana o ke ano kahiko o ka noho aua o na aina, a mamua hoi o ka hooholoia ana o na kanawai liou e pili ana i ke kuleana iloko o na aina a mamuli o ka na Luna Hoona hana ana, a me kamahele aina 'inai o 1848, ua hoololi loa ia ae, aua lioopaa holookoa īa ke leanawai e pīli ana i na pono iloko o na aina a me ke kuleana ainapu, mai ke ano ae o na kanawai i hooholoia mai 1546 mai. 0 ka lielehelena o ke ano kaliiko o ka noho ana o na aina o ka wa kahiko.a me ke ano o ke kuleana ana, a me ka loaaana o ke keleana iloko o na aina i ka wa i hoo'holoia'i ka olelo hooholo aelike o Novemaba. 1546, ua liiki no ke hoakoakoa ia mai mailoko ponoi mai no o ua mau olelo hooholo la, a mainuli hoi o ke "_kahua'kumu i lawe ia mai e ka Papa Luna Hoona Kuleana Ama, ma ko lakou hooponopono ana i na kuleana i waihoia mai ia lakou," e loaa ilio no ia ma ka aoao 81 a hiki aku i ka aoao 94 o ka Buke 2o na Kanawai. Oiai ua oiaio o ka olelo liooholo i haiia'e la aole no i olelo maopopoia e hoopau, ke manao nei makou aole palia e kanalna iki ia, oia hoi o kela mau olelo hooholo, he mea hoakaka wale no i ke kanawai e pili ana i_na pono iloko ona a itia, aua hoopauia no mamuli oke kne ana ika olelo o kekahi kanawai a me ke paniia e na kanawai e ae e pili ana ia mea hookahi no. ~ . A nolaila, i mea e ikea īho ai, a e hai aku ai hoi ī ke kanawai o keia manawa no keia mea, ua kupono ke makaikai iho, a ke uoonoo iho i na kanawai i hooholoia inpan materia, e loaa ana iloko ona buke kauawai. oka olelo hooholo aelike o Novemaba 1846, aole ia i hoike wale ma na mea e pili ana i na pono like'o Aupuni ke Konohiki a me na hoaaina iloko o na aina, aka, ma kekahi ano, he ano kuliikuhi i ke ano o ka hoolimalima ana, ke kuai ana mai, a me ka mahele ana o na aina, e hoomaopopo like ana ika pono lokahi o kela ame keia. 0 kalii nae o namau olelo hooholo la e hoakakaana no ke ano o ka mahele ana i na ainā ua paa loa mai e kekahi mau mea hooponopouo lnkiwawe e ae • no ka mea, oiai ma o ka mahele aina nui o IS4B, ua hookaawale ia, a tia hoakakaia na aina o ka Moi a me ke Aupuni, a me na aina o kela a me keia Konohiki, ma ka hana hoi a na Luna Hoona i hookaawale a hoakaka i ka aina o na hoaaina i ko ma ke kuknlu ana i ko lakou kuleana imua oia Papa.

Ma ka ike iho i ka manao maoli no o ka Ahaolelo mnna mea a pau, ina e maheleia kekahi apana aina mawaena o ka poe i komo wahi kuleana, o ko lakou mau pono iloko o ua aina la ī loaa la lakou mamua aku, oiai no, aole i maheleia ko lakou kuleanailoko oka aina, e oki no ko lakou paa ana ma ia ano. Ua hoakakaia no ma ka ha o na olelo hooliolo, " Ina makemake kekahi kanaka e lilo ia ia ma ke ano alodio kahi ana i mahiai ai," e loaa no ia ia ka pono e hoopii aku ma ka palapala i ke Kuhina Kalaiaina no ke kuai mai i ua aina la, a ina kuaiia ka aina, a ua lioopaaia ka Palapala Sila Nui, alaila, o ke dala i loaa mai. no ua aina nei, e maheleia mawaena oke Aupuni ame ke Konohiki. oka lima ona olelo hooholo, penei ka lieluhelu ana: "Ina liloaku kekahi aina i mahiia i ke kanaka ma ke ano alodio e hke me ka olelo maluna, a koe ke kula oia aina a ine na \\alii waiho wale, <il«iil«i, e komo like ke Aupuni a me ke Konohiki iloko oiakula, a me na wahi waiho wale." Ama ka hik:: hoi ona olelo hooholo ua hoakakaia. *' Ina ua makemake kekahi Konohiki e maheleia kona aina i loaa'i ia ia kona kuleana ma ke ano aloelio, alaila, e palapala aku oia ma ka pepa hoailona pai a i ke Kuhina Kalaiainu, a holo ka olelo iwaena o laua, alaila, ojohe kapoe Kukakukamalu, a aponoia e ke Alii, alaila, e haawiia i kela Konohiki i Palapala Sila Nui." E hiki ana no anei ke koiia mai mahope iho -o ka maheleia ana o ka aina mawaena o keia poe, mamuli o naolelo i haiia' la, e mau aku ana no ko ka hoaaina pono, " e hanai i kona lio, kona bipi waliine, a me na holoholona e ae maluna o ka aina oke Konohiki," no ka manawa i hoomaopopo ole ia? Manao makou aole. Hiki no lioi haauanei ke iiamai me ka pololei, he pono no kona (hoaaina,) " e maliiai hou aku ma kahi kaawale" oka aina oke Konohiki me kona ae ole. A ua hooikaika ia makou ma keia manao ma ka heluhelu anao ke kanawai i hooholoia ma ka la 6 o Augate, 1850, e hoopaa ana i kekahi ninu olelo aelike i hooholoia e ka Moi iloko o ka Ahakukamalu, ma ka la 21 o Dekemaba, 1849, e haawi ana i na kuleana alodio me ka uku ole i na hoaaina no ko lakou mau aina i mahiaiia, a me ko lakou mau kahuahale, a me kahoomalu pu aku hoi i ka hoaaina ma kekahi mau pouo ona i heluia no mahiila, i pnku aku ai ika lulumi pu ia aku eke kuleana alodio ona Konohiki\ 0 ka pauku ekolu o ua kanawai la, ua haawi aku i ka mana i na Luna Hoona e haawi aku i uu mau palapala alodio nei, na lakou e hookaawale a e mahele i na. kuleana aina i wailio pu ai ko kela mea keia mea ma knlii hooknhi. oka pauku eono oua kanawai la, penei no ka heluhelu ana, " I ka haawi ana i na knnaka ī na kuleana mahiai, a loi paha o lakou, oia wale no ko lakou nmu kuleana e pono ai, o ko lakou wahi i muln ponoi ai, a e waiho ana ma ke ano maliina maoli, aole hoi o kahi a ke kanaka e mahi kikokikoi ai me kn manao i mea e nui ai kona muhina, aole hoi ma na walii e wailio wale ana."

Mahope iho o lea nana pono ana i na olelo (hooholo) aelike o Novemaba, 1846, a me ke kanawai o ka Ui 6 o Augutc, 1850, ua maopopo o kekalii mau olelo o ke kanawai hopo ua kue loa i kekahi o na olelo o ka. mea mua i haiia'e lu, (olelo hooholo o 1840,) a ma kahi i oiaio ai o keia kno ana, alaila, e hooholoia no ua hoopau ia na olelo o ke kanawai o 1840 e ko kanawai o 1850. 0 ka mua e like no me ka makou i hoaiai akii nei ua hooholoia no i lea inanawa no e mau ana o ke iuio kuhiko o ka

nolio ana, ji o na pono a pau o na poe kuleann. iloko o ka aina, aole 110 i niaheleia ia \va: o kn liope lioi na liooholoia ia mahope mai o ka loli ana ae o ke ano o ka noho anamai ka 1546 mai, a oiai no hoi e holoinua ana ke ano liou o ka nolio aina ann, a ua ko no a paa pono ka nui oia mea. lvc manao nei makou o na olelo i hoopukaia mahope iho nei e ka Master of the Rolls, ma ka hihia o I)ean of Ely kue ia Bliss, ua pili no ia nei. " Ina elua kanawai like ole i hooholoia ika manawa okoa, o ka mea i hope ke hooloheia, a ina aole e liiki ke hooloheia nie ka hoola- | \ve ole mai ika mea mua. ona kanawai a pau aka Ahaolelo | e noonooia me ka hoomaopopoia o na kanawai e paa ana i ka j manawa i hoolioloia'i ame kona hooko ana, a nie ka wa e liooi piliia'ku ai; aole e hiki ke hoakaka pono ia kona ano ma kekaI lii auo e ae. ona kanawai a pau ua lianaia ia i mea e hoololi |ae ai, a i ole ia i mea e hoakaka pono ia'i ke kanawai. Pela no llioi ma na Olelo a Lord Denman ma ka hihia o Reg kue ia | Inhal>itauts of St. Edmund's Salishury. " Oiai makou e hoo- | holo ana aole ke kanawai i hooholo maoli ia, lie mea hiki ke j kaua ia mamuli o ka manao wale aku, e hnna pu nae makou maImuli o ka maxim * Lc(jes posteriom 2>riores contrarias abro(iant jikawa o ka hooko ana." (E nana ia Dwarris Statutes p. 531.) I Mamuli o keia kumu e hooholo no makou ua hoopauia ka olelo i hooliolo o Novemaba, 1546, a o na iuea i lieluia malaila, no kej kalii mau pono ona lioaaina mawalio ae o ka pono o ka aina I ana i inahiai ai ua hoopauia e na pono i hoakakaia ma ka Paujku ehiku o ke kanawai o 1850, a peneī hoi ka heluhelu ana o jua mau mea la i lioakakaia : "I ka alodio ana o kekahi kono- | hiki i kona aina a inau aina palia, aole no e nele na kanaka o Ikona aina ponoi a mau aina paha i ke kii ana i wahie. a i laau khale, a i alio, a i kaula, a i pili, a i lai, nona iho. ke pilikia, aole nae i mea kuai aku i waiwai ai oia. E lohe miia nae ke konohiki a o kona luna paha, me kona ae mai. E loaa no hoi ia lakou ka pono o ka wai e inu, a me ka wai hookahe, a me ke ala hele." 0 ka manao o ka Ahaolelo kanawai, e hoakaka pono i na pono apau o na lioaaina, (koe ka pono lawaia) i mea e paa'i me ke kue aku i ke kuleana alodio o ke Konohiki, aohe no o makou kanalua no ia mea. Ke īuanao nei makou, ua akaka loa keia mamuli o na mea i hanaia e ka Aliaolelo o 1851. ua huli hou no ko lakou īnanao a hoomaopopo hou no no keia mea, a ma ia wa, ua hooponopono houia, a ua hoololi ikiia ka pauku i haiia'e la, ma kekahi kanawai e hoomaka ana penei: "Nokaiuea, ua nui ka pilikia, a me ka hoopii o kanaka no ko lakou poino, a me ka pono ole o ko lakou noho ana, no ka hookapu ana a na Konohiki i na makaainana o ka aina, aole e loaa na pono i haawiia ma ke kanawai; nolaila, etc." Ua maopopo no oka manao oka Ahaolelo i ka lakou manawa i hooholo ai i ke kanawai o 1850, o na pono mua o na hoaaiua " e hanai i kona lio, kana bipi wahine, ame na holoholona e ae, aole nae huiia ka nui e keakea aku ai i ko ke Konohiki liooholo ana i kana," ua hoopauia. Ua kue i ke ano hou o ka nolio ana, nolaila, aole i waihoia iho i ka hoololiia ana oke kanawai. A oia iho Ia no ka manao maoli a puni ka aina, mahope iho oka hooholoia ana oke kanawai o 1850. Ua maopopo no mamuli o ka olelo hoike maloko o keia hihia, a he mea 1 kua moolelo i ka noho ana o na kau Ahaolelo maliope mai, ua waihoia mai na palapala hoopii e kau i kanawai e haawi ana i na makaainana i ka poiio hanai holoholona iluna o na aina Konohiki; aka, me ke ko oie nae mamuli oke kauo hauhili wale aku i na pono pili paa. Ai ka makou ike iho no hoi, oka mea i lioakaka hope loa ia e ka Ahaelelo. no na pono o na hoaaina, he mea hoohaiki pu aku uo hoi ia i na pono o ke Konohiki a me ke Aupuni, a nolaila, ua manao iho makon, o ka maxim expressio unius est exclusio alterhis (Dwarris on Statutes p. 505,) ua ku no ke lioopiliia ma keia hihia me ka ikaika kaokoa ; a oia hoi me ka hoomaopopo ole ae, ina ka mea hoopii he mea e paa" ana he kuleana, a ano ae paha; a o ka inakou ike iho no ke ano o ka liuaolelo ianaka e like me ia i hookomoia'i ma ka pauku ehiku o ke kanawai o 1850, ua like loa no ia me ka huaolelo hoaaina, i oleloia ma ke kanawai o na kai lawaia, a makou no hoi i hoopuka'i i ko makou manao no ia mea, mamuakoke iho nei no,maka hihia o Haalelea kue ia Montgomery. E kakauia ka olelo hooholo no ka aoao o ka mea pale, me na koina. C. C. Harris, Esq., no ka mea hoopii. A. B. Bates Esq., no ka mea pale. Okatoba, 1858.

AHA KIEKIE— MĀ KE KAULIKE.

Eenry May leue ia L. Haaleīea.

Mahope iho o ka hanaia ana o kekahi olelo aelike a kakauia, ua liiki no i na mea nana i hana mainua o ka lmki ana oia mea, ke hao'oli ae ma kekahi olelo aelike aole i kakauia, ina paha no ka hooalo, a hookun, a hoopan, a hoole loa i ka olelo aelike nina, a ma kekahi ano e ae paha, ma ka pakui, a hoolawe mai, a hoololi ae paha i ke ano o na olelo o ua paiapala aelike la, a ma ia mea e hanaia'i i olelo aelike hou, a e liooiaio ia mea, o kekahi ma na olelo o ka aelike i pahipala ia, a o kekahi hoi ma ka olelo aelike hope ma ka waha, e hanaia ma na mea i hookoeia iho o ka aelike i kakauia. A o ka hana ana o na mea nana ka aelike i ka olelo 'aelike hope he ninau no ia no nn mea i liana maoli ia. Ina ma ka olelo o kekahi aelike (or obiligation,) o ka uknpanee no kekahi man dala i aieia tia nku ae, alaila, e hooiaioia mai ke koiia ana oia nknpanee, i ka manawa kupono i oleloia, mamna o ka hiki ana ke aeia ka ukupanee palua. Mamuli o ka pane ana aole i aie. (General issue,) o ka mea pale, i ka wa e hoopiiia'i no ka ukupanee i knpono ke hookaaia maluna o ka palapala aie i oi ae malnna o ka ukupane i aeia e ke kanawai, na hiki no ke waiho mai ma ke ano pale, i na mea i h'ana maoli ia, a i ole ia ma ke kanawai, me ka hiki ole ke koiia aku e hoakaka maoli mai i ke kanawai ana i manao ai e pale mai. Imna o Mr. Lunakanawai Robkrtsox, ma kona ano Hope Lunakanawai Kiekie. 0 ka mea hoopii he hoa hui oia mamna no Samuel Savidge, o Honoluln, nona ka inoa hui Savidge & May. I ka la mua o Dekemaha, 1557, ua aie aku ka mea pale i na dala he $2,000 mai a Mr. Savidge mai, no na malama lie umi, me ka uku i ka uku hoopanee he elua keneta no ke Dala hookahi no ka malama hookahi, e hookaaia ana ka hapaha makaliiki (guatelle) a no ia mau dala ua haawi aku ka mea Pale i kana paj«pala aie, i hoopaaia ma kekahi moraki maluna o kekahi mau paa. 0 ke dala i hoaieia aku i ka mea pale, oia ke dala a ka hui o Savidge & May, na mea a Mr. Savidge i hoolilo aku ai mamuli o kana kakau ana ma ke kua (o ka palapala aie) i ka wa no i loaa mai ai iaia o ia mea. I ka wa i hookaawale ai ka hui, ma ka la mua o Mei, 1858, ua lilo o ka moraki a ka īnea jjale, ua lilo aku ia i waiwai no ka mea lioopii wale no, nana i waiho mai nei i kana Bila (Palapula noi) e hai mai ana, lie manawa pokole mamua ae o ka la mua o Okatoba, 1858, i ka wa i hiki mai ai ka manawa no ka liookna ana i na palapala aie nei, ua liele aku ka mea pale ma o kona Agena W. H. Pease a nonoi aku i ka Agena o ka mea hoopii ia Samuel Savidge e liooloihi aku i ka manawa e liookaa ai i hookahi makahiki mai ka la mua aku o Okatoba, 1858, me ka uku no i ka uku panee e Hke me ka mea i ae mua ia, a ua aeiu ia liooloihi ana. Nolaila, ke nonoi mai nei ka mea hoopii e hoopauia (Foreelosed) ka moraki, no ka mea, aole i hookaaia ka palapala aie i ka manawa i aelikeia'i. Ua ae mai ka mea pale ma "kana palapala pane, i ka palapala aie a me ka momki, aka, ua hoole nae i ke noi ana mai a me ka loaa ana'ku o ka liooloihi aku i ka īnnnawa no ka hookan ana i ka palapala aie a me ka moraki no kekahi manawa i hoakaknia, a ke pane mai nei e keakea (pleads in bar) no ka uku aua i ka uku lioopanee a me na koina, mahope mai o ka liele ana aku o ka mea pale' e liookaa aku i kana palapala aie ma ka la 27 o Noveninba, 1858. 1 ka hooloheia ana o koia liikia ua kne mai ke kokua o ka mea pale i ka laweia atia mai e ka mea lioopii o na olelo hoike olelo wahn, (oral.) i rnea e liooiaio mai ai o ka mnnawa no ka hookaa ana o ka paiapala nie mnmuli o ka :ic lilee ia ana e na aoao a i elua, ua hooloihiia aku no ka manawn hookahi makahiki, maika la mua aku o Okatoba, 1858, mamuli o ke kiiniu, aole ka e hikii ka olelo hoike olelo waha ke laweia mai e kne aku a e lioole a hoanoo ae i ka olelo lioike i ke ano o ka olelo aelike i kakauia. A ua heluhelu inai oia i mea e kokua ai i kona kulana i ka hiliia o (Hoare kue ia Gralium, 3 Campboll, aoao 56 ; Thompson kue

iaKetchavn, S Jolmston'.s Re]>. p. 190 ; Warrcii kue ia "\Vlieeler el als., 8 Metcalfs, Eep. p. 97,) a nie leekahī niau l;umu e ae. 0 lea pololei o leeia leanawai, aole no e hiki ke lioole ia. Aole 110 lie mau rula kanawai i oi ae kamoakakaleaiuainuaokeia. Aka, 0 ka hoakaka ana i ke auo o keia rula a me ka hoopili ana i ka hihia e hanaia nei, aole o ? u manao ua hooikaika mai nei ia mau kuniu alakai i ke kuleana a ke kokua o ka mea pale i lawe mai nei a ku. I ko'u manao oka olelo hoike waha i aeia aku ai ka aoao hoopii e lawe mai, aole no ia ma ke kamailio pololei loa ana, lie olelo lioike e kue hoanoe e ae ai i ka mea i hoikeia ma ka palapala i kakauia, ma ka palapala aie a me ka moraki o ka la mua o Dekemal»a, 1857, aka, he hooiaio no kekahi aelike hou—he olelo aelike pili aoao no ia mea hookalii no, aole e lioopio ana, aka, e hooiaio loa aku ana ina olelo aelike mua no ka aie. A oiai lie oiaio no o na olelo hoike -\vaha o ka manawa hookahi, aole no i aeia e kue a e hoanoe paha i ke ano o na olelo o ka palapalakupono i kakauia, (Adnms kue ia Wordlev, 1 M.<fe W., p. 379,) a, aole hoi e hiki ke lawe ia mai ka olelo "hoike waha, e hoike mai' 1 ka wa i hanaia ai o ka palapala aie, e hookaaia e like me ka manawa i oleloia ma iia palapala aie la, ua hanaia kekahi olelo aelike waha e hookaaia ma kekahi wa no e manaoia ai, (Woodl>ridge kue ia Spooner, 3 B. <fc Alad, p. 233; Rawson kue ia Walker, 1 Stark, 361 ;) aka, o ka olelo hoike waha no kekahi olelo i ueia a hooholoia mahope iho o ka haawiia ana o ka palapala ae, ua aeia no ; (Bailey on Billis, p. 493,) a e liiki nomahope o ke kakauia ana (d_rawn) o kekahi bila, no kekahi kumukuai maikai, e hiki 110 ke aeia a hoopaaia, no ka hana hou ia mea, a uahiki no ia mea ke hooia ia ma ka olelo hoike waha, (Hoare kue ia Grahm, 3 Campbeirs, Rep., 57 ; Smith's Mercantile Law, p. 327.) oka olelo aelike e huli auamamuli o kekahi olelo walia mahope mai, e hookuu loa i na mea i aelike mamuli o ka palapala, a ine ke kukulu aelike hou, ua hiki no ke hooiaioia mamuli o ka olelo hoike waha ; aole i paewa mai na olelo ae oka Bila. (1 M. <fe W., p. 379 ; Admas kue ia Wordley.) Ma ka hihia o Keating' kue ia Price (1 Johnson's Casesp. 22,) ua hooholo no ka Aha o ka hoike waha no ka hoonui ana ae i ka manawa o kekahi hana ma ka aelike i kakauia i hana mua ia, ua aeia no ia olelo hoike. Ma ka hihia o Goss kue ia Lord Nngent, (5 Barn <fc Ad., p. 64.) na Lord Denman iaia i hoopuka mai ai ika manao oka Aha, i olelo mai. Ma na nila mau ona Kanawai i kakau ole ia (Common Law) i na he olelo aelike kekahi i hooholoia a i kakauia, alaila, aole e aeia ka olelo hoike waha no na mea i hanaia mawaena o na mea nana ka aelike, aole no na mea i hanaia mamua aku o ka hanaia ana o ka palapala, a no na mea paha i lianaia i ka wa e hoomakaukauia ana ka palapala aelike, i mea e pakui aku ai a e hoolawe mai ai a e • hoanoe ae ai paha ma kekahi ano i na olelo o ka aelike i kakau ia; aka, mahope iho nae o ke kakauia ana ōka palapala aelike, he kupono ina mea nana i hana ika aelike, inamua oka uliukiia ana o ia inea, ma kekahi olelo aelike ma ka waha ka hoopau loa a hoolilo i mea ole i ka olelo aelike i kakauia, ai ole ua hiki no ke pakui hou aku, a hoolawe mai paha, a ke hoanoe ae paha i na mea i aelikeia ma ka palapala aelike i kakauia, a ma ia mea e hanaia ai i olelo aelike hou ; a e hooiaioia ia ma ke ano o ka palapala aelike i kakauia kekahi, a ina ka olelo hoike waha kekahi hookuikuiia mai ma kahi i koe iho oka olelo aelike i kakauia. 77 0 ka mea hoopiii no keia hihia, aole oia i huli e loanoe ae i ke ano a me na mea i aelike ia ma ka palapala aelike i kakauia, mamuli ka hooia mai ika manawa i haawiia'i ka palapala aie e hookāaia, ma ka la mua o Okatoba, 1858, he umi malama maliope mai o ka lai kakauia'i o ka palapala aie, tia aelike na aoao elua e hookaaia iloko o na malama ewalu, a i ole ia iloko o na malama he umikumamalua paha, mai ka la aku i kakauia'i o ka palapala aie. Aka, he okoa loa, o kela palapala ae, oia ke kahua o ka hoopii aka mea hoopii; ua ae mai no oia'i na ano ona olelo a pau oua palapala la, e like loa no me na mea a ka aoao pale i ae mai nei, aka, ke koi mai nei nae kela mamua koke ae ka o ka liiki ana mai o ka manawa no ka hookaa ana i ua palapala aie nei, e like me na olelo maloko o ua palapala aie nei, ua noi aku ka mea pale e hooloihi aku, a i ole ia e hoomaka, a ma ia la ua hooholo lana i : -,i" ka lioopanee ana i ka manawa e Lookaa'i i ka palapala aie, mai ka la mua aku o Okatoba, ISSB, a hiki i ka la mua o Okatoba, 1859. Ano ka paa ana oka aelike i aeia ma ka olelo waha, e like me he mea la ua kakauia, he mea maopopo loa no ia, wahi a ka'u ike iho. No ka hana a me ka hoanoe ole ia ana e na mea nona na aoao elua o ka olelo aelike oia ano, he ninau no ia e hoomaopopo ia mamuli ona mea i hanaia. oka olelo hoike e pili ana i keia mea, ma ka aoao o ka mea hoopii he akaka a he maopopo loa; oiai hoi, makaaoao o kamea pale, hemaopopo ole, a hekuekekahi i kekahi. Ama ka hui holookoa ana, oke kaumaha oka olelo lioike ma ka'u ike aku, aia no ia ma ka pono o ka meahoopii, a nolaila, e mahao no au o ka olelo aelike i oleloia mai nei, ua hooiaioia. A oiai pela iho la ia, he kupono ia'u ke makaikai mua i ke kumu i hoala kue ia mai nei, a no ke ku i ke kanawai a me ke ku ole o ka lawe ana aku a ka mea pale e hookaa aku i ke dala i»a ka la 29 o Novemaba, 1858, no ka mea, oiai ua hoopaaia ka mea hoopii mamnli o ka olelo aelike e hooloihi aku i ka aie ahiki i ka la mua o Okatoba, 1859, aole e hiki ia ia ke koi aku e hookaaia mai ka palapala aie mamua oia manawa, a ma kekalii aoao hoi, aole no oia i hoopaaia e lawe ole i ka aie, ke haawiia inai ia ia. 0 kekahi aoao he kuleana kona e loaa mai ka pomaikai anai hana'i, a o kekahi aoao hoi, he knleana kona eloaapau mai-ka liua oia liana ana. He elua ninau i koe o ka nui o ka ukupaiiee i kupono ke hookoia aku no ka mea Hoopii. Ma na olelo oka palapala aie, e hookaaia ka ukupanee ina ka hapaha makahiki; a aia no ma kekahi olelo o ka moraki ka aelike, ina e hookaa ole ia ka uknpanee i ka wa no ka hookaa nna, alaila, e uku no ka Mea Pale i ka ukupanee maluna o ia dala e like me ka uku ana, i ka ukupanee no ke dala kumupaa. Aka, ua kue mai ka Mea Pale ika uku ana i ka ukupanee pakni, mamuli o ke kumu, aole i hoikeia mai e ka mea hoopii ke kikooia ana mai o ka ukupanee i ka hapaha makahiki. I ko'u manao, ua kupono ke kumu keakea. Aole o'u manao ua kupono i ka Mea Hoopii ke koi mai i ka ukupanee pakui, ma ke ano alakaiia o na mea i aelikeia ma ka moraki, ke ole oia e hooiaio mai i ka uhakiia ana, ma ka hoike ana mai ua koi aku aua hooleia mai ka hookaa ana. A aole loa no hoi i oleloia mai nei ke kikoo ana aku, a aole i hooiaioia mai nei. Mamuli o kona hoopahemahema ana ike kikoo ana aku, nolaila, ua kapae ae oia i kona kuleana iloko o ka uku'hoopanee pakui. (E nana ia HastiDgs kue ia Wiswall, 8 Mass. Eep. p. 455.) A o kekahi ninau iho lioi e pili ana i ka uku hoopanee, eia no ia : Ua hoopaaia anei ka mea pale e hookaa ika elua keneta no ke dala hookahi no ka malama hookahi, no ka manawa i hooloihiia aku ai ka aie mamuli o ka olelo aelike waha, mahope mai o ka la mua o Okatoba, 1858 ? Ke i inai nei ke kokua o ka mea pale, aole ka ia i hoopaaia, no ka mea, mamuli o ke kanawai e hookoia ana i ka wa i hanaia'i keia olelo aelike, o na olelo aeliko a pau no ka uku ana i ka ukupanee i oi ae mamua o ka umikumamalua keneta no ka makahiki, aia a palapalaia* a kakauia na inoa o ka poe e liooukuia ana i ua ukupanee la, na Kanawai Buke I, Aoao 186,187. Aka, ua hoonohonoho mai nei nae ke kokua o ka niea hoopii, aole e liiki ke hoalaia mai keia kumu pale i keia manawa, no ka mea, ua hoopaaia ka mea pale e pane mai i ke kanawai ma kana palapala pane, ina ua mnnao oia e hilinai iho ma ia mea. Aka aohe nae o'u ike iho ika ikaika o keia kumu kealeea. No ka mea,ma na hoopii ma kekanawai no ka palapala aie, malalo o ke nno o ka kakou pane ana, ua hiki no i ka mea pale ke waiho mua mai ma ke ano pale, i na mea i hana maolifa, a kanawai paha, mamuli o kona pane ana mai i ka ooao i aie, (Gcncral issue,) a aole oia e koi maoliia aku e hoike mua mai i ke kanawai. Na keia kumu pale i hoala mai i keleahi ninau nihinihi loa i hooholo mna ole iu iloko oko kakou niau Aha nei. A owau no ke ae maoli nku i ka pa mua mai o keia ninau i ko'u manao, nie he mea la he ninau pohihihi no ke hooliolo ; aka. mahope o ka noonoo «kahele ana, ua hiki mai au i ka liooholo ann, na ku 110 i ka men pnle ka uku hoopanee ma ka elua kcrietn no ke elala hokahi, no ka malnma hooknhi, no ka manawa holookoa. Ina aolei oleloia ka ukupanee ma ka palapalanie,ai oleiama kn moraki paha, ua maopopo no o ka mea hoopii, e hoopii no ua dula nei, aole no e loaa ia ia ka ukupanee he olna keneta no ke (Aole i pau.)