Ke Au Okoa, Volume IV, Number 19, 27 August 1868 — Moolelo no Rapanui. [ARTICLE]

Moolelo no Rapanui.

I ka alawa ani'.'e o ko'u mau maka, ua ike wnu ia mau mea; aka, he mana<j nui e ae no ko'u. Ke huli la kuu mau maka i ko'u niau hoahele; a ike wau ia lakou iwaena o ia pioloke nui, a ua aneene like ko lakou pilikia me ko'u. Aole i manao na kamaaina e olioli no ka hoi ana mai o Pana ma; aka, o ka hao i ko lakou mau waiwaika hana. 'O kuu kokoke ana'ku ia lakou a me knu liai ana i ko ke Kapena manao e feu ma Anaken*. ma ke kakahiaka o ka Poakahi. Aole e hiki ia lakou ke hoolobe i ka'u; tei hou aku wau, a hai hou no; a hai mai o Pana ia'u : Aia mo-a ka uala e puiehu ia la, ai kakou a maona, alaila heie aku i Anakena. He ake no au e ai i ka uala; aka, be kan nui loa'ku kuu manao e hemo mai waena o leeia anaina uwa wale a me ka pioloke. A, pau ka uala i ka aiia, o ka hele ka manao; aka, i hoao aku ka hana e hele, paa koke no wau a me Pana, i ka lima o kamaaina. Luhi wau ia hoao ana, āole manaolana i kuu hemo, makemake wau e peahi i ko ka moka, kahea aku, be makehewa ! Hoao e holo i ka nihi ana ma ke kua o kekahi pohaku nui; aka, ilaila no kekahi mau kanaka, honkuu no lakou ia Pana, a hoihoiia mai wau iwaena o fee anaina e walaau ana. ' Ua kokoke po ka la, aole wau i ike i ka'u mea e hana'ku ai; i ka wa e hiki hou mai ai o Pana me na kanaka i iako i na ihe. Holo kiki wau ma ko lakou aoao, pale aku lakou i kela poe a'u i haalele aku ai, me ke kena aoa mai ia'u e holo wikiwiki aku. Ua hana no wau pela i ka hora ] I o ka po, ku iho wau me kuu poe kokua, a komo mākou iloko o kekahi ana, a lawe mei kekahi mau wahine i mau uola, a maha iki makou ilaila. I ka wanaao, hoomaka hou makou i ka hele, a hiki makou i Anakena. Aole i- kokoke mai ka moku, hoao wau e lilo i pailata nona ma kuu kuhikuhi ana o ka lima; aka, me he mea la aole i hoomaopopo, kalewa a kolo-ke i o a ia nei, a o ka makou ka holoholo ma kahakai -me ka paapu o kanaka a. me ka maloeloe pono ole. Makemake o Pana e hele ma kona wahi, aua no wau ia ia K a nalowale loa ka moku, hoi mai wau me kekahi poe kanaka, hiki wau mamua o ka napoo ana o ka la, ma kahi o Panama. Ia wa, hoomaka Vau e luuluu a kaumaha, i kou ike ana, owau malihini wale nomakeia mokupuni, nele i ko'u mau Iako« pnno ai, ā hiki ole paha a lohi ka manawa ke olelo no na mea e pili asa i ke Akua. Aole wau iminamioā lba i ko'u mau aahu a me.na lako e ae, o kuu Katekimo ma ka olelo Tahiti, kuu mea minamina loa, i hiki ke ao ma ka pule a me na pili uhane. Aia kuu mau Katekimo nialuna o ka moku, ua nalowale ka moku, kerhoi la paha i Tahiti, kuu mea ia i kaumaha'i i kuu nalu ana iho. ■ " I kau wa e noonoo ana wau pela, hiki mai o Pana me kekahi poe kanaka, a olelo mai: Ua hoōleiia kou mau ukana ma Aoarova, a' ua' paa i kolaila poe. Ke kauoha nei ke Kapnna, e hele oe e olelo pu me ia i kakahiaka - ,1 aku wao, e hoi ka ! wau i Anarova ! aole nae e hiki, ua eha loa kuu mau wawae, na maui kekahi kuli. Mea mai kela : E £aaweia'ne oe, ke pono nae; aka, e hoi no oe i Anarova, apopo. E hele pu ana wau me oe, aole nae wau e hiki loa i Anarova, no ke mea, ua huho loa kela poe ia'u, A, pan ka olelo aua, kono mai kela ia'u -e ai uala, a e komo iloko o kona hale e hoomaha i kn po. Akahi no wau a komo iloko o ka haleo kē kanaka, eia koiia ano; o na lako o ka hale,he wahi hoewai a me ka eke i hanaia me ke kaula i mea halihali uala. O ka hale, ua like pu me ka leho, he mau pauku laau liilii me he kookoo }a i uhiia hka opala, oia ke ano 0 kona kamanaia'na a me kona uhiia'na. O ka puka, na like me ka waha o ka imu, ina e komo maloko, aole li&'ii, ke ole e kolo me he moo la, aole hiki ke komo ku, aole o ke pelu waleia o na kuli, aia moe loa a kolo ilalo. Aia ua puka nei iwaena pono o ka hakala, a ua lawa kona hoomaamaama i mea e hoomaopopo i ka heleheleoa.o ke kanaka, ke liuliu iki ka noho aoa īloko. - He wela loa maloko, he maemae ole; ina e boi mawaho. be pili la no kekahi mau kamaainā liilii me ka lole. . Aka, oa nele i kahale kupono, nolaila, o kuu kipa no ilaila. Ke lawe nei wau i kuu wahi, ua maopopo no kahi e'moe ai, oa maheleia ka hale i na aoao elua, 1 lawa no ka loa o ke kanaka, he alonui mawaena pono o ka hale, mai ka puka komo a kela hakala. no ka poe komo a puka paha iwaho. He luhi loa wau ia po, aole nae i pili iki lruu maka. he mau oli, he ue, he walaau, i ia mai no ka olioli o ka poe e noho aoa. I ka wanaao, ike wau he wahi kii kamaāina e kau ana ma ka hale; aole naeimanao nuiia i ka nana'ku. Aolewau mokemake e pule"i ua mau akūa liilii la o lakou. Ke kuhikuhi nei wau a pulfi' me ka leo nuri ma kn olelo Bolahola- He manawa keia e pono ai au ke noi i ke Akua, i )& ikaika a me ka hoomanawonui, no ka mea, o ka hoomaka wale no keia o kuu pilikia. E hoi hou ana wau i Anarova e hookuu i kuu i kuu kino i ka poe i hoopilikia mua'i, ā hilinai ole hoi wau ia lakou. Aole nae 'e pono ke kanalua, o k>uu hele no ia me kuu lubi loa o na la elua a'u i holo-ke ai i o a ia nei, ma na alanui i maa ole i ko Europa poe. O na pohaku o ia aina, he mau pohaku'pele; he aa ooi ma na wahi a pau. Iwaena-o ia mau pohaku a me ka mauu loloa e ulu ana ma na

wahi a pau, be mau alanui moowini, aneane ike ole ia a me ka oioli loa, e like me ko lale o ke kamaa, aole paa pono ka wawae maluoa 0 ka honua. I kuu hiki ana ma Anarova,. ua poaipuni hou ia wau e na kanak'a be paapu wale e like me mamua. Ua hoolei no ke T£apena i ko'u mau uk&na, he mau kanaka me na ihe e kiai ac:a i ko'u mau waiwai; aka, ua hao mua no Inū mea ku ika lima o lākou. Ua kau kekahi i kuu papale ma kona poo; ua komo hoi kekahi i kukā, ua nalowale na mea a pau loa i paa ole ike kiia. Ua koe mai <āuu mau pahu a me na laau a'u i hoomakaukau ai ma Tahiti no kuu hale; aka, pilikia, ina e wehe au i ko'u mau mea kamana, e haoia auanei e ka poe kiai. He nana nui'lakou ina pou kibi eha o kuu hale, kuhi kekahi poe he waa ia, manao kekahi poe he niea e. Olelo aku wau ia lakou, e hōokuu mai ia'u ka hanā, alail.a ike lakou a pau. Ae mai no lakou, lalau wau i ka hamare a me kekahi mau kui, a kukulu wau f ka laau iluna; aka, keakea pinepine ia ka'u hana, be ao mai kekahi poe ia'u, ua pono ole ka hana i.kekahi poe, a hoapono mai kekrtii poe. A, hala kekahi manawa, hoomaopopo mai lakou he hale ka mea i manao ia. Aole wau i wae ike kahua, ua knkulu wale wau i ko'u mau pou ma kabi e waiho ana ko'u mau pahu, a |9aa ka hana, ua kiia kuu hale me ko'u mau lako iloko, a ua lana kuu manao e moe ma kuu wahi. Ua hiki ike ahiahi, ua oluolu iki kahi'manao, ua loaa.kuu wahi punana e moe ai; a o kahi mea i pau ole i ka aihueia, ua paa i ke ki, a e paa ana ke ki ma kuu pakeke. Ia wa, lawe mai o Kemānu kekahi kanaka i na moa ekoln. Ia wa'hoi, launa mai me a'u ka mabaoi Torometi.. .1 ka ike anā i na m.oa, ke kokoke mai la ia e noi i pau kuu pilikia, a nana no e kuke. Ua lawe ia no ia mau moa, a iloko o na mahiaa eiwa a me na la keu eiwa o kua noho ana ma Kapanui, oa hoomama mai ua kanaka apiki nei i ka hookaawale ana, mai o'u aku i na mea a'u i lawe mai e hoopilikia ole ana ia'u. He 80 paha na makahiki o Torometi, he kiekie a me ka ikāika e like me ko Rapanui poe. He maka ano hookamani a me ka lioopunipuni, a o kokamaaina manao no ia nona. Ua lohe waa, aole ia he kupa Kapanui; aka, he kanaka no nae, a he mae hoanau no'kona malaila, a me ka hanauna pili keko he leholehu, ua ik'e no wau, he mea nui ia iwaeoa o ia poe.

Aole nae i biki pono ia'u ke hoakaka i ka maoa o Da'lii tna ia mokupuni; aole hoi i maopopo ia'u na kuleana'e nobo alii ai kekahi. Me be mea fa, be mea loaa wale inamoli paha 0 ke koilioi a me ke akamai ma ka olelo. Ma ia ano paha ko Torometi nōho alit nna,**o kuu alii ia a nie kuu hoalauna." Ua kona hale i ko'u; a i ka pb, he "kōkoke ioa mai; kena mai ia'u e wehe i ka puka o knu hale, moe maluna o ko'u mau pah6, a olelo mai ia'a'e hiamoe malie. O ka lilo no ia o kuu hale i kaleana nona. : Ua kamaaina wau oia ia wahi, a na aeia wau e ko ka mokupuni okoa, o ko'u wahi kahi e akoakoa ai'ha poe a pau. Ua makemake" L- mea a pau e ike i ka papa, oia ka haole, ua makemake lakou e Ike i kana hana, a e ohi ī kona inaa wahi loaa. Ua hiki no ia 'oe e ka makua i mahalo Eūiia, ke noonoo i ke ano o kau noho ana ma ia mokupuni. Ke ūana mai o Torometi ia'u me' he kulela nona, owau'a roe ko'u mau waiwai. Ma ia ano, e haawi raai ana oia ia'u i mau uala mo-al kela la keia ia; nana n'o e hanai mai ana ia'u. No ia mea, e hiki ana ia'u ke hoolilo i ka la okoa ma ke aoana i na haumana. 0 ka'u haiA ia, mai kuu hiki ana'ku ilaila a hiki i kuu hoi ana mai. Elua no a'u wahi hana e'ae, he wahi manawa uoku no ka mahi ana i wahi mala kuhi a'u i kanu ai i na anoano a'u i lawe mai ai; a o ka'lua, o kua hoopakele i kuu mau waiwai no ke koi mau o Torometi, me he mea Ia nona ia. Aka na"e, o koa noho ana maKapanui, he kula mao ma ke Kbtekiruo, uuku ka. manawa hoomahaa a me ke kaawale no na hana e ae. 1 kela la keia la, ekola kaniana o ka bele no ka pule. I ka akoakoa ana,* hoao wau i kela hua o ka pule, a poana mai la ka lehuleho, oia no ka pule. A mahope ke kula, malaila haiia mai ka pule e ka mea ike, haiia hoi ke Eatekimo, a aoia ma kaheluhelu, iloko o-na mahina eiwa a me kekahi mau 1& keu, aole i akemai nui waleko'u mau haumana; aka nae, ua ike'no kekahi poe i ka pule a me na mea ano nui o ka'manaoio ana e pili ana i kē Akua Kahinolu a me ka hoolapanai 1 . . 0 keia 80. He nui ka poe i ike i ka hookoi <i na hua; a he eono paha ka poe i heluhelu maoli. Aole ia he mea nui; aka, akahi do ā loho ia poe no na mea a'a i ao aku ai, aole ipa ka lakou olelo na hua kopono nQ ka hoo'maopopo ana, a i kuu ao aoa aku i ka pule, ao pu wao i ka lakou olelo, kekahi mea pohihihi ho iō i ka mea lako ole i na buke o ia ano. He poe.keia i ao mua ole ia. haino lakou i ka inoa o ka mea e waiho ana imua o ko lakou mau maka; ako, aole hiki ke weheweho ae a hoomaopopo. Ina e ninau aku, heaha ke ano, e pane koke mai an?. Heaha la hoi. • i mea e ao ai ia lakou. aia a makaukau wau i kela hora keia hora, o ka la o hooko ai 1 kolakou makemake. Ina e mnkaukau oe a mokaukau ole paha, k? hele mai oei ka haumana. Ke kikeke la i ka puka. ina epuka koke wau iwaho, ina ua pono; hoomaka ke kula maluna o ka weuweu, ma ke alo o ka halo. Ina hakalia iki wau, no kuu maaao ana paha he makemake wale no na haumana o paoni wale no, aole manao ma ka ike; olelo

wau ia lakou e hoi. Ke hoomaha mai la lakon a hoolohe mai ia'u; pau ke kikeke aoa ma ka puka, ke kikeke la ma kuu hale a puoi, a mahope, noho kaawale iki; fcejiou mai la i mau pohaku iiilii, a mahope, lele mai na pohaku mahuahua i tnea paaai. Ina he huhu a huhu ole paha ke kumu, o ka puka mawaho ka pono. Ke puka la wau i wabo, a noho maluna o ka weuweu me ke Katekima maka limo, i aku la wau ia lakou : E iieenee mai oukou, eao kakou ika pule. Pane mai la lakou Aole, ooeno ke neeneie mai, e hele mai oe maanei ! O kuu ae aku ka pono. Oko lakou noho no ia maluna o ka weuweu> a hai i ka pule, na ninau a me na haina oke Katekiroo, me ka manao ole i ka hopu pono i ka hua a iae ka hookapono ika leo. A, hala . kekahi manawa, hiki hou mai, he mau haumana hou. Ke hoi la'ka poe molowa, hana koke no meia ka poe hiki hope mai. Aole haumana i koe, ua hiki no i ke Kumu ke lilo ma ka hana e, a hoi na haumana; i ole keiala, apopono paha, e noho makaukau ke Kumu; no ka mea, aole he paa i ka hana koonei poe, aole mea hon e hnli ai ka manao ilaila- E kikeke koke ana ma ka paka o ka papa, me ka i ana'e, eao mai oe ia makou ma ka-pule. Aole o lakou hana iloko o na mahjjia he 12 oka makahiki. Hookahi no la. hana, ua lako i ka uala no ka makahiki okoa; i na lae ae he 364, he hSloholo io ia nei, he hiamoe, ahe paani. No ia mea, he mau ahaaioa ame na -ta!awai lealea ioa manawa a paa. Inā. e pau na hana lealea ma kekahi aoao o ka mokupuoi, hoomaka rfb ma kekahi aoao; he ano e keia mau ahaaina lealea i kekahi wa, a ano e hoi i kekahi wa. , I ka wa oke kae, he mau paina kahi e hui ai na kanaka a pau. Lawe mai kela meakeia mea i kooa mea ai, no ka ahaaina o ka la hope ka la ahaaioa nui. O keia map mea ai ! e ?au ana ma ka lalani hookahi, o ka .hana pui no ia. ; Aia a pau i ka malamaia na kanawai no ka hoomakaukau ana, na hele huakai a me ia mea'ku, ia mea'ku, kehikimai ka la uhauha. Ke moniia'la na uala ihoouluia, na lala laau e uhi ana, akukuluia me hekia la, oia ke Bno o ka paina ana.

I ta wa hooilo, be aoo e na haoa lealea, he Areauti. Aole-he holoholo nui e like me ia wa paiūa, na huak&i hele me ka malama oui i.na ru"i,«ole hoi na ahaaina uala. He kukulu i mau hale nul ma kahie akoakoa'i. he mau hale nae i oi ke akea mamua.o na hale aoho o lakoa. A, paa oa hale, he noho ma na lalani elaa maloko, _a be oli nae ka hapa. Heaha na mele eoliianei; he mau mea-ano auku, aole hoi he nui o na anō o.na anun o ka leo. He mau hana i ikeia, be mai paha e like me ka mai puopuu liilii, wa ka himeni o na AreaDti. Ma kekahi la, ua,hopuia ko'u maa hipa, ua koalaia a'ua pau i ka aiia; a, o na hipa i. koalaia: oia ke-kumu;mele:i oli pinepineia. Aole i ano nui ka.haku mele ana, ua bai wale ia a hai hou ia ka inoa o ke. kumu mele r a oia ka mea bookahi no : naaDTUia fati 0 ka leo, mai ke kamu a hiki i ka pao ana o ka Areaoti. I makalii, hiki mai ka Makaveri, hē kula oui kahi e hui ai a e holoholo ai iloko o na mahina elua. Pela e imi aj na kanaka.i ka " mea epauai ka molowa. Ika wa oia maa hana lealea, he lawe na kanaka i ko lakou . mau kahiko nani a pau. Ia wa, ua ikeiana kahiko ano e loa; aole he hele walee likeme na manawa e ae, ke kau la ma ke kino a kotno nu mea a pan i loaa ia Jakou. He kakau 1 ke kino me na'pena ano e, he imi i ka lima akamai.nana e kahakaha i na kii ano apiki loa i makemake loa ia e lakoo lai Kau na wahine i ko lakou mau.gula pepeiao, oia kekahi o'na mea nui no ka imi mahalo. He hoomaka ika wa liilii e hou i ko lakoo mau pepeiao.me ka laau i hanaia a winiwini; hana liilii pela a hiki i ka wa e pui aika puka. Afi ka wa e nui ai, lewalewa na pepeiaomalana ona poohiwi, a i na.la olioli, hookomo i mau lli laau; he maikai loa , ibo la..ia mea i ko lakou manao, aole pono i kekahi ke loiloi aku. la mau la hoi, he mea kamahaao na kahiko 0 ke poo, aole hele wale Ice poo, he papale kekahi wa i. paapu i: aa pihi, .■he.umeke, he ili manu o ke kai me ka. io no a me na a me.ka hulu, aka naau kai weheia. I kekahi la, ua kan kekahi kanaka i elua hakeke no kawai i papale no kona poo, me kona hookano lon. Ua loaa i kekohi he paa kamaa l»ti i waihoia e ko Peru poe, ua mahele ia.laoa a hoohui pu ia, a komo konapooiamao kamaa. Ina he holoku ko kekahi kane; komo iio, ina he lole wawae, puliki, knka, o kona kahiko no ia i kona kino. He pomaikai ka meaihiki ia ia kfr hookanikani i kekahi i man mea kani, he pankn hao paha, a he mau mea eaepaha ! Ua lawe o Torometi i kuu wahi hele 'uoku, 014 Ka mea i loaa'i ia ia ka mahalo nui ia r mai, a me ka mea i wawalo ma na manna a puni ka mokupuni* Aole wau i lealea me kanaka noia maa mea, a he mea ia i-kahaha'i lakou. no ko lakou ike ole iloko-o'a he pihoihoi me ka lakou la. Aole no i like kun manao me ka lakoa ma kokahi mou mea e ae. Aole hiki ia'u ke hoomanawanui i ka pakui ana mai o kekahi wai ala i hamoia ko lakou ili a me ka oahu. He hoopailun loa no ko'u i ka ike an'aku he moni lakoji i na mea ola liilii e pili anameko lokou mau aahtu Ee ake nei paha oe e (ke i ka aoao hoomn,na oko Rapaoui poe. I kuu nkna'kn iloko o na ma'aina eiwa o kuu nohoana, me he mea la, manao nni ma na mea pili hoomana. No kuu hemahema nae ma olelo, oole wau i ninou nui no ia mea; me kuu launa pili makamaka me lakou, aole \ wau i ike i kekahi mau haha ano pili hoomana. 1 (Aoleipau.)