Ke Au Okoa, Volume IV, Number 26, 15 October 1868 — MOOLELO NO RAPANUI. [ARTICLE]

MOOLELO NO RAPANUI.

Ua hiki no i keia wa ke hai i kekahi mau mea maopop.o no ka hana a na Kahunapule ma mokupuni o Pakoa. Aole i lilo i raea ole ka manaolana o na kanaka apotolika nana i hai ika evanelio malaila, me ka ikaika a me ka hoomanawanui o lakou, ua hooluolu i ka manao enemi o na kamaaina, a ua hoomaka ia ke kanu paa i ka mea maikai iloko oia kihapai o ka Haku.. . Ealapala jta Kev. Pakoma ; Oliter, ia Yeby Rev. Ēūtimxo jia Pap.isa. Vai.aparaiso, ) Dekemaba 22, 1866. | EEA MAKUA I IIAHALO NUI IA . ' j " I ka la 25 o Maraki, o keia makahiki, ua ku kekuna o Gamebia, i'kapaia o Maria-o-ka- j Maln, ma ka mokupuni_o Eapanui, a hookuu ilailaia Rev. Pere Hipolito, ia Eugini Eyrand a Dpe na hoahanau Kritiano maoli no Maalewa, (Gamebia,) he.ekolu lakou. ".No. ka ; maopopo ia Eugini na hemahema o. ka aina a me na pilikia i loaa. pinepine ia ia i kona noho mua ana, ua lawe pu oia me ia he njatf papa piula gElevanise, imea e pa•kele ai ko lakou mau hale ike ahi.. Me ke ake nui o na kanjaaina e hao i ka .waiwai, ua boofer"pofipr ia ■akana —isi-torla2Q-o "Maraki, mamua o ka hoi ana o kekuna, ua paa na hale elua ike kukulnia. Aole nae i .hnna na kamaaina i ko lakou manao e hao i ka waiwai oia mau. malihini, a mai lilo .pinepine ka .'waiw.ai o Hipolito, i ka wa no aole i makaukau ka moku e hoi. " i kinohi, ua noho na kahuna me .ka pioloke oka manao. Ike .ao ame ka po, ua poai puni mau ia ko lakou hale e ka paapu loa o kaeaka. No ka makemake wale no paha e ikekeia lulumi nui ana, a'nokamakemake paha kekahi e hao wale i kauwahi mea. Ua akoakoa ilaila na kanaka ona wahi mamao. loa oka mokupuni. No ka ikaika o ka pule ana o na hoahanau m<i kela hale keia hale, no ka pono oia kihapai hou, uanana oluolu.mai ke Akua, a ua kokua maoli no ia Rev. Hipolito a me Eugini. . Uahopohopo no, a ua noho paa iloko o ka hale i na mahinaelua. Peneika palapala anamai o Rev. Hipolito ia'u : " Aole i hiki ke hiamoe pono i ke ao a me ka po. E poaipuni ana ia lahui kanaka makua ano kamalii i ko makou hale, he mau mele ka lakou, he uwa, he hookanikani maluna o ko makou hale piula, a kanono mai na pohaku malnna mai, me h<; huahekili e holelei ana. oke pani ina puka a pau kuu pono. a iloko o na mahina elua, iua he makemake ko'u e .helnhelu i kuu pule Bereviaria, he kunikuu pono-i kun ipukuiui i ke awakea. Ina he pilikia ko'u e puka iwabq, o kuu hou wale no ia iwaena-o ka paapu o kanaka e ku pupupu ano, a e imi ana i ka wa kapono e hao ai i kauwahi waiwai. A, i hoi mai au a wehe hon i ka puka o kuu hale ka hana,aole komo ke ki, ua piha e ka puka ki i. na pohaku liilii." . " Ua hoopau ke Akua i keia noho ikiiki ana o na Kahunapule ma kona kokua ana mai.; Ua hoolohe koke na kamaaina ika lee 0 Hipolito. No ka like o kolaila olelo me ko Maalewa, a no ke kamaaina oia kahnna ma ka olelo Molewa, ua hoomaopopokoke lakou Ike ano q kana'olelo. A, no ka paa maikai . o. kona manno, ua nana no na kanaka ia ia me ho mea nui la iamaluna o lakou. Uaike no lakon, aole ia he kanaka like mea lehnlehu, ua hoomaka e hoolohe i kana ao ana, a aa komo liilii iloko o lakou ka pono. oke ao Kiritiano ana. A, halana muhina.ehiku, na ano ena mea a pau. Aole paha i komo like ka pouo o ke ao. ana iloko .o na mea -a pau, na koe no kekahi poe i inakaukau o}p ka naau ao ka lawe.a ik a nnoano maikai oka oleio a ke Akua, i hookaaleia paha e keukea i ka liana a ke'Akua; aka, ua hoolohe mai ka nui, a ke mahalo nei.lakou mo ke aloha i ka poe a lakou i nana ai me ka hoowahawahd i na mahina eono mamua.

" Ke hana la no ia mau lawehana a elua me ka ikaika. Ua hanao Eugini me kona

j kino oniaimai a me ka nawaliwali i ekolu hale i puni ika pa laau. "Ja kuai laua i wahi aioa me ka waiwai maoli, a ua mahiia ua aina nei, oke kanu koe. Aole wai maoli, ua eli o Eugini i punawai iloko o ke aa, ahe wai kai ka i. loaa mai, a ina e makemake ia ka wai maoli, aia iuka lilo, iloko o na .iua pele kahi i pio ke ahi.

"He hale mahuahua kekahi, oiakahalepule, malaila e halawai nei o Hipolito me na kanaka makemake e hoolohe i kona ao ana. I o na kane wale no ka i hele mai, a mahope hele liilii mai na kamalii; a, o na wahine, he poe k'auwa lakon na Rapanui, e like me ko na aina pegana e ae, he hhli i ka ai no ka ohana ka lakou hana nui, aka, ua hoomaka nae e hele mai i ka pule i keia wa. 0 na keiki na hua mua o ka poe i waeia ma ia aina. Ua bapatemaia kekahi poe o lafcou, a ua pii e noi i ko lakou kuleana ma ka lani, oia na kokua mua' o ka mokuouni o Pakoa. Ua bapatkmaia hoi kekahi poe makna i ka wa kokoke e-make. No ke koena o na kanaka, he makemake no lakou i ka bapatema, aka, ke kaliia nei, aia aoia a kapono ia oihake ka manao no ke komo ana-, ka manao noi ia o na kahunapule, nolaila, ke manaoia nei, e holo ana imua ka hoolaha evanelio, ma ia aina. Aole naepahaehemo na alai a pan i ka la hookahi, a auamo pu na kanaka a pan i ka auamo o lesu Krist&- i ka wa hookahi; aole pela ka hana &ke Akua ma ka nui ona ekaleaia. Ua lanakila ka diabolo i na makahiki he nui ma ia; aina, aole paha oia e haalele koke i kana" mau kauwa kahiko. E hoala ana no oiai mau alai; ke maopopo mai nei no kekahi o kalna poe kaawa. Mawaena oia lahui e aeliilii nei inamuli o ka na kahuna, ua ikeia no kekahi poe e kue ana ika oiaio, a e makemake ana e e lilo i poo no ia aioao, o Roma kona inoa. He kanaka kolohe ia a me ka makau wale nae; aka, ua oi ka hookiekie a kona manao mamua oko Tormeti. 'Aole ia he kuko wale a me ka maaao e hao i ko hai mau loaa, e like me na"kanaka maoli e ae oia wahi; aka hoi, he ohumu malu me ke kue akea no i ka evanelio. Ke i mai nei o Hipolito, " Ina aole wau i hoike wiwo ole i kuu manao e ao ole mamuli o kana, ina uapapainaiia'u;aole e hele e ike iea poemai. Ina. aole 'makoa, ina ua makukau no na bana ino a pau, i kekahi mau la noamua akn nei, e ēli apa o Eugini iloko a ka punaw;ai, na, hooweliweli o Koma e kunu ia ia.iloko o ka. panawai a malalo o na pohaku, i ole e hookuu i kona lolewawae nona, Ua hiki , wan ilaila ia wa, ..a i ko Roma ike ana mai ia'a, o kona holo no ial E ae oluolu mai ke Akna & hoohuli i ka naau oia pegana poino!" ■ - . ...

; "E oniana no ka aoao o-ka diabolo; aka, ika nana aka,' ke hoomoakaka- mai" nei ka āoao e lanakila ana,;ke kokoke mai nei i **fila mai no no ka mokopuni x> Rapanui. *~TJ« uki" mai ka evanelio ma ia aina mahope o ka lnku luku-ma na mea kāno, he nn.mea-hoomana. : I ka wa mamna, he nui na mea ulu ma ia mokup-uni, a i aoIe he laan jiūī, he mauikoena wale no i meheu oka wa mua ililo i mea ole.; Oka puni nui oiā poe, o ka aihuea me ka hoohaukae i ka aina mamnli •wale' no-o ke kolohe. •Ua malama paha iwaena oia luku nui, i mau manao pili hoomana. A°' e nae-o lakou . hana ma ke akea imea oia ano, naaneane nalowale ka hoomanao ana ia Makemake,. ke'kua i hoomanaia eko lakoamau knpuna. He aupuni kanawai ole maoli no ko Eapanui e noho nei, i na malama eiwa o ko £ngini noho ana ilaila i kinohi, aole oia i ike he alii i boomaopopoia- ina he kanaka ano: wiwo ole,. na houluulu i inaa kanaka ma kona.aoao, a o ka hauuaele koke no ia ma ka Mokupuni..

" Aole nae pela i ka wa mamua aku; he monarckia ma ka hanau ana i kela wa i hala, a o ke alii nui hope, ua lawe ia e ka poe aihūe kanaka, ana make ma Calao, i Peru. 0 kana keiki, he_l2 a 14 pahaona mau makahiki, he keiki noonoo a me ke ano maikai, ua komo waena o sa Katekumeuo, aoia ka mea auo kauaka makua i bapatema mua ia ma ia aina. Aele i māopopo ka loaa a loaa ole.ana oaha o kona mau kuleana alii iwaena okona

mau makaaipana. Ke manao nui, ngi no na kanuka ia ia, ke laweia nei no na hua mua o na inea ulu, aole nae. oia i komo iloko o ka hooponopouo ana i na mea hihia o ka mokuni. Ua kaili mau ia ka mana no ia mea e ka mea i oi kona mahaoi a me ke koloho. I kela makahiki, loaa ka luna hou ehookaumaha ana i na kanaka, e hoomahuahua anai ka ino 0 ka noho ana, a lilo i kumu.e lilo ai ia lahui 1 mea ole. . " He mea kupanaha a me ka apiki loa.ke ana oia moi hou o ka makahiki hookahi. I ka"malama o Sepatemaba, pii kapoe e balptaia ana me na kanaka o ko lakou aoao ma]juna o ka mauna kiekie loa oia m,okupuni. Ilaila ko. lakou holoke ana io a ia nei, i na .mahina eono a ewala paha. y Aole paha e hiki ia oe ke noonoo ponr> i ka lakou hanai aua ia wa, hekoho alii ka hana. Eiaka mea e akaka'i na moi nei, he mea ili wale mai n.o, aia ma Rapanai he mau manu, .he kakaikahi nae, pomaikai.ka loaa i ,t;a mea.,hookobi, .na naho ilaila o ,Eugini, i ; na ipalama eiwa, aole i halawai kona maka me kekahi, aia ka mauna he mau manu; be uuku loa- nae, a-ho mau pupana hoi i ka wa moeo na manu. A, o ka loaa i ka punana o kekahi oia mau maii'i ka mea e akaka'i ka moi hou. 0 ka mea i loaa ua lilo koke i raoi me ka mana e hana ino, holo pu me ia kona mau kanaka pia.kona walii, a lawelawe mpmuli ona pe he mau kauwa la nona. loa no ka aoao o ka

moi mna ka loaa aua o ba punana, ke hoi la ia poe ma feo lakou wahi me ka oliol:-a me ka hoomaikaiia. Ina ma kekahi aoao hoi ka loaa mua ana oia punana, kipakuia koka aoao mua ma kahi ino o ka mokupuni, kahi e oki loa'i i ka pololi a me ke anu. "Ma ka moi hou, hoomaka ka hao wale a me ke puhi hale ana ike ahi. Aloha ino ka mea uwala a me na moa, he lele la ke alii hou me kona poe malunā o na kauhale me ka pakaha wale ana. Oia ke kumu i poino loa ai ka mokupuni ine ke oki loa. Ua ike uuku o Eugini ia mau hana; i ka wa o ka Mataveri. nae,, ui>ikp oia i ka hoomaka ana; ua loaa ia ia kekahi poino ilaila, a hoi oia, ua oki loa no ka aina. TJa wailanaia o Torometi ame kona poe, na hao wale ia ka waiwai, a o Hagaroa, (Anarova,) kahi o ka hale o Eugini, ua neoneo i kanaka ole. Ai ka hiki ana mai 0 Hipolito ma, ua hiki ia Torometi a me kona poe makamaka e boi ooa ko lakou wahi ponoi, na oki loa nae lakou i ka ilihne a me ka pololi. „ . "Uahanahou no lakoa ma Sepatemaba iho nei, a aneane hiki ole ia Hipoliio ke hoopau ia mau hana haunaele. 0 ka.waknpono keia e laha'i ka aoao Kiri±ianoi hooponopono ia keia kohuvabobu, no ka mea, ; he mea hikiwawe;ka make iS:a wi ame ka ilihuneHe mea nuku wale no na uwala, a na a.imakaia no ka nui o ka pololi, a o ka palaka a me ka noouoo ole no ka wa e hiki mai ana, ka mea e mahuahua ai ka poino. oka hana 1 pono keia, ina he poe ikaika o kakou e like me Eagini e mahi .i ka aina ma kah.akai i ola ua poe pololi nei. Ina pela, na hiki ke houualu a hanai i na keiki i haalele wale ia ena makua a me na keiki makaa ole, e lalan wale nei io a ia nei me ka hana ole. — " Aole i noho wale ko kakou man hoahanau i na malama: mua.o io loua noho ana ilaila, e like me ka mea i maopopo, ma ka palapala ,a Ke Kapena o ke " Tamepiko," ia'u, o M. Dutron Bornied ka iiioa,. penei kana : "He mea kamahao no'o kuu ike ana i ka hua o ka hana a me.ka hoomanawanui o na kanaka elua iloko o na mahina he uuku. Kainoa he;wahihale lapuwale wale no _kai loaa mai; .aa3e, iie mau hale knpono no, i,puni i ka pa, he halepule i paapui na pua, .he hele lanai, he a ma na wahi kokoke, he aina i,mahjia a i kanuia. Aole wau i ike i kuu mea ioi knu mahalo o ka hana,, o ka noonpo i hanaiae Epgini, a i ole. ia, o ka hoomanawanui kn i ka . Hip,olito ke kahunapule. Ua ike wāu. i.ka halepule, na ike wau ia maa lahui hihiu mam.ua, e hookipa aua i na.inaliMni.ine ka.-non ana i na.pohakn, ke kukuli.nei,lakon,no Jka hai ana i ka kakou,jna9 puleJ,oi ka maikai, m&ka olelo Faraai,..o|elQrKan»ka.A mekaolelo ; Latina. J kuu. hplo ana_ka bajj» ma . "panui me ka maikai. He momona ka aina, a ina e e ula ana no ilaila na raea ,a pao o. na kaei oln. Oka hana i keia o ka imi i k,a mea e uln hon ai ia lahni i poino no ka eha,, a i hoemiia iloko o ke kana, ke ann a me ka wi." I " Ua hala jce Tamepika-' mti "Valaparaiso ae, i'3ja la-35 o Okatoba iho nei, no ka-mo- ■ kupuni o Eapanni, me na lawehanahonelaa, ma ke kihapai evanelio-oia mokupuni, o Rev. Garepadi āme Teodult>, (he kahnna no Bereginma: kēia e 'nele nei i kokoolua no ' Hipolito, he Paraniia nei.) Ua lawe pn me lakoa i mau mea .ola, a i man lako .no ia kihapai -hoo.' • He man laau hua, he man .anoano o "kela ano 'keia ano i mea kanu, he bipi wahine, elaa bipi keiki, he mae Rapati, be man manu he man mea ai, he hao, £c.. Ua hiki ka moku i Eapanui i kalā6o, Novemaba. Ma keia kokua'hou, na lana ka manao a me ka ikāika' o ka poē i' hoPttaka : ka hai ana ota evanelio ma iā'aina. Ualilo ka hana a ka 'pōe mui i haa oiaio-iwaena o kanaka maoli, no ka mea, ua ike lakou i na nkana hou a me na lako, aole nae i kolohe i kekahi ona mea i pae iaka. He mau mea kupono no nae no'ka paipai i kolakou mau kuko, no ka mea, i ka ike ana i na mea hou, he uwa- ame ki huroanaka lakatr. He mea ka- ■ mahao loa la lakou kahi .kaa hnila hookahi i kō la'kōu ike āna.-: Ake/i 'kP lakōū ka bipi wahine a me ka -lio, - aote o lakou ilihia Aole i hiki maikai' na mea kanu a paa, ua maloo kekahi i ke kai, a be nni no nae paha na e pakele ola ana. " I 'kan nana*ku, aa feo ka hana ma ia kihāpai ekalesia. He oluolu ka 'aina, he lepo mōmona, he kokoke i kō kakotr' man hale o Amerika, pakele paha no kona kaawale, kōna mau awa maikai ole, aole hoi he man waiwai e kau nui ai ka munao o ka poe imi loua oka poe kalepa, ua oi paha ka pono o • korta ka'ana mamua o koiila mokupnni*Gamebia. ■ He poe :kaika -ole i ka hana, aka nae. aole paha i kne nui loa i ke garātia, no ka mea, ke panlele okoa nei no lakou ma ka olelo a na Kahnnapule. 0 ka Mea Kiekie Loa, nana keia hana i boomaka 0 e alakai a hiki ike ko loa āna, a o ka poe haipule, e lilo i kunia o ka hookipa oluolu ia mai o na Kahnnapule, e mau lakou makalakoumau hana.maikai, i mahualiua hou ae na hoomaikai ana i ke Akiia maluna oia liana Apotoiika. Ika malama o Feber.uari e hiki inai ana, e ka mai ana ka moku Tamebiko maanei, a e hiki ana paha ia !a ke holo bou i Rapauui, a e lawe hou i mau kokna no na hemahema oia kihapai. Oia na mea i maopopo no Eapanui i keia wa. Owau no me ka mahalo nui loa, Pakoma Ox.iyikb,—Kahunapule.