Ke Au Okoa, Volume IV, Number 34, 10 December 1868 — I ka aina o lalo. [ARTICLE]

I ka aina o lalo.

0 keia aina o Mahaulepu, aia i ke kapakai ka hapanui o na kauhale, no na kanaka maoli wale no nae—ka walea aua o ko laila poe, no ke kuloaiwi no paha a no ke alohu no hoi i ka noho ana. *Ma ke kua aku o ka puuone, ka mea nana i huna mai i ke awaawa, he pali mao ahe pali maanei ; a iwaena konu iho, he awaawa moinona maikai, nona ka papalina honua i elia ole paha mamaa i ka inaka o ka palau—Aka, ia makou i halc»aku ai, ua hoouiiuli ia kekahi hapa i ka ulu ana o na ko ; a o kekahi hapa hoi e mahaula ana no i ka holo ia e na wawae o ona bipi; a i hooneoneo ia lk>i i ka. hoouliuli e na pua mauu e ka maka imi loaa o ka oo palau. Ma ka ninau ana, n£u hai ia mai la makou, na Hairama, he haole e mahi nei o Mahaulepu me na ko, a aole no o makou e kanalua ana, me' ka hoomakaulii, hooikaika a me ka hoomau aua i ka hana, e lilo no o Mahaulepu mahope aku, he aina waiwai. No ka mea, ika nana iho i ua aina la, he aina motuona, oiai, ua hanai ia e na lepo momona mai kela a tne keia aoao mai i ona pali e hoopuni ana. 0 kahi e wili ai o ko laila ko, aia o Koloa i ka wili a Kauka Laaa. Ua loihi no kahi e lawe ai kana ko e wili, aka mahope aku paha e kuokoa ana no i wili ponoi nona iho. He wahi piina ikiiki no i ka malahini, ka mea nana e hookaawale la ia Mahaulepu nei me ka aina o Kipu. 0 keia Kipu a makou e olelo nei, o Kipukai; a aia mu kela huli aku o Kipu-nka'; a o Kipu nae ka ino nui oia mau aina i hookaawale ia eka lalani pnu o Kalanipuu. O ka aina o Kipn-kai, aohe mau waiwai nui ma % ke kula, aia ma kē kai-o na ia ko laila mau kumu waiwai. Ke haawe iho la o'Haupu maluna o keia wahi kipoho-aia hoi o"ka pali iki o Kipu" ma kela wahi lae. nuku e waiho, a o "Ka wai puolo, wai o Kemamo," ke kau mai la iluna o ke keha i ke ala pii-ka wai kaulana hoi ia a Kamapnaa, ahe wai ake nui ia no hoi eka poe makaikai e ike. Aohe awe ana oua wai la e kaūlana nei; ua huna ia iho nae e ka mauu. T?a olelo ia e ko 'nei poe, aia ka a. ike ia Kipu-kai a me ka loko kaulana o Nomilu, alaila ka ike ia Kauai a puni. Aka, i ko makou manao nae, he a-ke wale no paha ia no ko Kauai poe. He lea olelo nae hoi paha ea ! He piina ikiiki, a inoino no hoi ka piina mai kela aoao mai a hiki i Kipu-uka. Ke ku iho ka mea makaukau iluna oke kualono, a nana iho i& lalo, me he pnhi la ka oni eualie aka wai o Huleia, a puka aku i k& moana kai lipolipo. 0 Kipei-nka, he aina ukea no, a ane maikai no, no ka hanai holoholona ana; aohe nae he momona loa oko laila holoholona, a e like me ko Lawai ma a hele aku i ke Kaha. No Lihue. Mahope iho o ka haalele ana ia wahi, a au aku i ka Waipapa, kau ma kela aoao o Huleia, holo aku a hala maio Malumalu, kahi o ka Lnna Mai i make, a me ka Luna Makai hou no hoi e noho nei o Donald K.Fyfe, alaila, haliu pono mai o Lihne, me kona man mala ko. Ma ke ala e holo la i kai o Nawiliwili, ka mala ko a Gr. N. Wilikoki. a makai iho kona mau hale noho. Aia hoi i kai, ke ku mai la ka H&le Hookolokolo Kaapuni e hooma'emae hon ia ana ; a ilalo aku i ke kapakai, kahi noho o ke Kiaaina o ka mokopuni kaili la ; malaila no hoi me ka lokomaikai o ua Kiaaina la i hookipa oluolu ia aku ai makou ma na mea kipakn aku i ka hanale oloko—A ma ka aoao hema, e kau mai ana ka hale hoopaa pio o Kuhiau.

Mauka aku o ka iho ana akn i ka hale wiliko o Lihne, haaheo ana ke ku ana o ka luakini, o Rev. Waiaman ko laila kahuna ; a i ike mua ia aku i ka puka uahi, ka balc wili ko o Lihae i kukuluia i ka M. H. 1851. Aohe ī hoomaka ka wili ana o ua hale la i ka makon maalo ana aku inalaila, aka, e hoomaemae ia ana nae na ruea hana, no ka hoomakaukau ana no ka wa wili e hiki inai ana. Kekahi o na hana nui i hanaia e ka wili ko o Lihne, me Keoki Wilikoki, oia no ka eli ana i kekahi mau auwai nui, e holo ana ma ke kakai o na pnu, a e komo aku ana no hoi ma kekahi mau wahi, e like me ka ili wai lik'e e loaa ai ke kahe ana mai a ka # wai, a ma-u na mahina ko. Ua eli ia ia mau auwai me ke akamai o na 1010 loea a uoeau. 0 Lihue, he ane kaona no ia no ke kna. Mai ka holo ana aku mai ka hale wili aku, a iho aku i Kepaia, a kau aku ma kela kapa, ke waiho mai la o Hanamaulū. 0 keia aina, aohe no he aiua mahiai, aka, he aina hanai holoholona, e hele ana no na Bipi me na hipa, a pela wale no a -hiki aku i ka wai o Wailua. Aohe nae"he pna-a-han 4 nawe malie ana," i ka makon hiki ana aku, aka, he kao alo'-alo e lana malie mai ana, a he wahin® haole .me kana wahi kakai, o noi noi mai ana, he hapanmi ka uku, a kan akn ma kela kapa o ua muliwai la i holo mau ma na mele, a eia kekaHi mau wahi lalani e pili ana " Ke nana iho i ka piko wai o Wailua. E nawe malie ana ka wai i ka pua-a-hau." He lehulehu iki no na kauhale ma keia wahi, a he luakini Kalavioa, a ria hai ia mai makou, ke hoomaka mai la ka hoomana Moremona e hooinuha i kona mau maiuu malaila. Aka, he manao lana ko makou

aole e mahuhua, a aole no hoi kahi mea e huli aku ma ia hoomaua i ike ole ia, koe nae paha ka poe 110 lakou na maaao palupalu, a punihei waie aka ma kana alakai oia hoomana hooniooiolo hooakamai olelo aua. i Ouka o Wailua, k:ihi i olelo ia, he mau wahi pana kupua ko laila, e like me kahi i uoho ai o Kawelomahamahaia, aka, aole makou i hookuu i ka holo ako makou mau lio ilaila. He wahi ane maikai, a neuea no o Wailua ke noho, oiai, he aue papu inaikai no. Aka, aole nae e loaa aku ke akea iki a me ka lauia o Waipooli me Kapaa. O keia mau wahi, he ane naoea iki ke eoho, a ua olelo ia oae, i nanea ka, ka noho ana a Meikeha i keia mau wahi, " no ke kekee o ka nalu o Makaiwa," i ka wa maikai paha ia ona ddlu olaila. Ma ke kua aku o na kauhale o keia wahi, ua paapu i ka iniko loloa; a ke haawi pu mai la no boi me No'uno'u a me Kaipuhaa, ke oni ae la e hana aku ia Waiaieale. Ua lehulehu no na kauhale ma keia wahi, a o ka hana nui e loaa mai ai o ka uiakolako a koonei poe e noho nei, aole makou i hai ia mai. Ika nana ana nae ma ke kula he mau holohoioua hipa a bipi—na ka haole paha ! . Mahope iho o ka haalele ana i keia ioau wahi, he kauhale ole wale no a pii i ke kula o Mailehuna, a iho aku o Keapana ia, he mau »ahi kauhale iki malaila, a kau ma kela aoao o Kealia. He aina i lilo i ka haole ia E. Krull (Kalola). Aia kona mau hale i uka, i ka wuokele mawaho iki mai olaila; e kilohi iho ana i ka waiho ae a Homaikawaa i ka lae, e makaikai aku . ana no hoi ina o kikilo loa, maanei koke iho 00, e haliu ana e nana i na 'ale kualoloā o ka moa-. na, elike me ka loihi o kahi a ka maka e au

aku ai, e hoohiala ai ana i ka maalo ae a oa moku, a e noho ana hoi i ka olu oia uka iuiu a ka iuaoa i noho ai—o Kahoiwai ia wahi. I ka makou ike mua loa ana, he mau kulanakauhale ko laila, no ka Hon. Leri Haalelea i hala aku. He lehulehu no hoi kauhale oia ainr mamua, ka lilo ana ae nei pahai ka haole, aohe ko lakou mau haiamu lehulehu aaa—He manuunua no hoi kanaka olaila mamua, ia mau la aku nei a makou i hiki aku ai, ua auhee ku ili ulaula "i ke kapuai o ka ili keokeo;" a he mau holoholona ka hapanui e hanai ana ia lakou iho ma na puu, e holo ana ma na kualono, a e iho iho ana hoi mai na moo e inu i ka wai o na kahawai. . (Aole i pau.) Eka Lūna Hooponopono oKe Jhi Okoaa: Aloha oe. Na ka manao o G. W. F. o Kona Akau, i hapai a hoolono ae i ko'u wahi manao e kakau akn ia oe, no kona olelo ana ae""ma ka hapa hope oka pauku mua penei: "Ua li1® kana maifTwtßrfcoß,-ura- 1iol" Wilioma Walaka, i mea poino ole i na o Sekotia, a pela pu au a me lakou nei ae e hoomanao pu ai, a e mahalo aku ai no hoi."

He kumu manao maikai ko G. W. P. i hapai ae i mea e lana ai ka manao o ka poe opiopio a pau o keia mau la no na hana kaulana a kela kanaka kaulana keia kanakakaulana iloko o na wa a pau o ka honua nei, a ma ka hoomaopopo ana o ka moolelo o na kaoaka kaulana o ko na aina e a me ko kakou pu kekahi e maopopo ai i ka hanauna hope o ka lahui Hawaii ke ano o kanoho ana 0 na kanaka kaalana a pau i kumu houluulu ia lakou e hooikaika i hiki ai lakou ma ia kulana hookahi. Ma na aina haole nae e noho mai nei, o ko lakou hoike i ka manao nui o lakou i ka mea 1 hala aku me ke kaulana, o ke kukulu i kia hoomanao no ka mea i make me ke kaulana a i komo kukonukonu ke aloha i ka manao o na mea a pau. He kupono i ko'u manao e hapai ia keia mea iwaena o kakou i keia wa, i hoike i na pokii haole o kakou, aule kikou i haule loa i muli waa o lakou. Ma ke ano o ko kakou kulana aupuui aole loa kakou i hoike ae i ko lakou ano kiekie ma keia mea. Ua hooulu ae kakou heoiaio ia, aka, ua make wale iloko o kakou iho no ka palakn, aole no ka hiki ole. I ka wa i hapai ia ae ai ka manao i kia hoomanao no'ka mea hanohano fi. Limaikaika. Ua maikai kela manao a e hooikaika ia, a ku kona kia, nlaila, e hooiliaika auaoei na mea a pau i kia hoamanao no Kamehamehal, Kamehameha 11. Kamehameha 111, a me Kamehameha IV. A na ia mau hana hooikaika e hapai ae ai i ka manao e kukulo i kia hoomauao no ka Mea Kiekie, i make aku nei no ka mea, na kana mau hana, i hoike ia ma ke kia hoomanaoe hoopumohana i ke aloba iloko o ko kakon mau naau. Na keia mea no hoi e hoolana ae oi i ka manao o na haole e lawelawe nei i ka oihana aupuni iloko 0 keia mau la, a e ike iho ai lukou o ka lakou mau hana kupono a kaulanailuko o ke aupuni Hawaii e ola mau ana ia ilokoo ka hoomanao mau ana o na hnnauna Hawaii a pau e hiki mai ana mahope, a ma keia ano no hoi e ola mau loa ai ke aupuni Hawaii iloko o kona kulana ma ke ano'uupuni. E niahalo ia ai e na aupuni a pau no oa wa a pau o ka honua nei. Nu keia mea no hoi e pakui hou aku ai 1 ka hoike no ka hana a me ka malamalama i lawe ia mai ai e na Misionari Amcrica, a e hiki ai hoi ia lakou ke olelo ae, aole makou i lulii make hewa. E paipai no oe e G. W. P. i keia mea, o ka hoolaha ana iua inoololo o na Aina haole i nui ai ka malamalaina o ka lahui Hawaii e poe mai nei iloko o na Buke i

i unuhi ole ia, a e kokua mau aku no kou hoa aloha. J. Kaneowaiku