Ke Au Okoa, Volume IV, Number 36, 24 December 1868 — He olelo pane ia S. M. Kamakau, e hookamolamola ana ia J. Kaona ma hana io [ARTICLE]

He olelo pane ia S. M. Kamakau, e hookamolamola ana ia J. Kaona ma hana io

\Koena mai kela pule■ mai.] E Kamakau, mai ao mai oe ia makou i ka mea oiaio ole. Ee hoole oei makoa i kau mau olelo io ole, elike me ko makou haalele aoa i na hua kukui o-a. Heaha ka hoi ke kumu o keia pilikia, a ua pili i ka pono o ka lehulehu ? Ua kulākuhi olua i ka hewa o keia hana ina kahu Waiwai o ke'lii W. C. Lunalilo. Heaha ko olua kuleana e hoahewa wale aku ai ia laua, aole anei ka mana oia hana, aole anei ia laua ka mana o ka hoolimalima elike me ka laua mea i ike ai i ka pono a me ke kaulike ona pono o kelu aoao a me keia aoao, a heaha ka olua hoahewa wale aka ina kahu waiwai o ke'lii. He like no na poniaikai e loaa ana ia laua, aole he oi na dala hoolimalima a ka hapanui mamua o ka mea hookahi. Eia hoi kekahi kina nui o ka hapanui, o ke kuei na kauoha a ke konohiki, oiai ka wa konohiki o ka hoino i ka aina o ke'iii. He wahi maikai loa o kela aina l;ahi e pili ana ,i ke ala aupuni o uka, aka, i ka wa i noho ii o Kaona a rne kona poe ilaiia, ua lilo ia i wahi ulu ia e na nahelehele ino. Ina oe e hiki kino mai ana, a e ike no oe ma ka aoao akau o Laoakila ka luakini ke nana aku. Ua hoouna mai na kahu waiwai o ke'lii ia Ii, oia ke kakanolelo, o kana mau hooponopono pololei aku, ua lilo i mea ole imua o Kaona ma hookiekie a qie kooa ohana kokua hookiekie, malia, ua hiki keia lono i na kahu waiwai la, a oia ka mea i ae ia ai ka lilo o ka aina i ka mea hookahi, a hoonele ia lakou, he. hewa anei keia lilo ana i ka mea hoopono like, ua pono ko lakou nele ana, heaha auaoei ka pono ke ae ia aku ka aina i ka poe ano hookiekie ina he keiki kamaaina ia.

E Kamakau, ua lohe ks olua, "aohe ana aina i ike ai ma Kona i ikb ai me keia, ua mahi ia a maikai'. Ua alapahi ia o Keonimana e Pouhana, a ua puni hoi oe ia Keonima. 0 ka holo mai no ka pau o ke kuhihewa.

A loaa ka palapala hoolimalima i kela haole mai ia Aukina mai, ke kahu haole o ke 'li Lunaiilo, pehoa ka hana a kela haole. O ke kipaku ka, wahi a olua, ho oioio ole no «a lohe o olua. Eia na kauoha a ka haole ma kana palapala i lawe mua ia o ka makai ma lia la 16 Oct. O na kanaka o na nina e ae e hoi lakou m# ko lakou wnhi ponoi, a o na kanaka ponoi oluna o kn oina, e pii mni e kuka pu k'akou. Aka, ina e makemako na kanakn o na aina e oe, he pono no ke pii pu mai oul<ou a pau. Aia mihea o keia mai* olelo e ikeai olua he kipnku ana ia Kaona ma, a

aie no hoi mahea o keia mau olelo e ike ai olua, ua lawe ia oa mea kanu a lnkou. Hc

inanao hoopili paha keia o olua ia Kaona, malia he mau olua nona, ma ke kioo p:ha, ma ka oihnna paha, ma na noho halau aoa paha. He nui ko makou mau ohana i komo iloko eia huikau, ua aleha nui niakou ia lakou a hiki i keia wa, aka, no ke aoo oiaio ole o ka olua mau kamakamailio, nolaila. au e hoike aku nei i na mea i alo ae mai ka oiaio ae, no ka mea, hookahi no a olua lohe ana, oka hoolaha eno ka keia. Ina paha o oe e Kamakau kekahi i Kona nei, i ua mau la kaulanala, ina paha ua piha ko huke moolelo nui no Kaona, a ina no hoi paha, ua kue kekahi i kekahi, a heaha ka hope, elilo i mea ole. Ona mea a makou e lohe ai, aole makou e wikiwiki,.aka, he kali hou aku, a nui ka oiaio, alail-i, hoopaa makou i mea hsi aku ia hai. Ona mea hoi i ike ia, he kamailio aku no elike me.ka ike ana aka maka. E Kamakau, aole i hookukeia la, iloheoe.

Heaha o Mr. R. B. Nevile, he like ko'a manao me ko Keonimana i ka hapanni o keia mau olelo a pau, aka, o ko olua h'ialele ana i ka nana ia o ka pono o ka mea hookahi e k'a Luna Makai, oia no ko olua hemahema. Ua lawe nihi olua, no ka mea, ma ke ano nui o ka noho hoomalu ia ana, he mea pono no ke nana ia ka pono o ke kanaka hookahi, ina o ka pono io no ia, aka hoi, ina o ka aoao o ka iehulehu ka i pono, alaila, e nana no malaila aka, ma keia kumuhaoa, no ka mea hook&hi ka aina i hookoia aku ai e na kahu waiwai o Lunalilo, a manao-anei olua, o ka pono loa a ka LunaMakai e h?awi ae oia i ka aioa no Kaona ma, a e hoonele i ka mea i ku'leana mai na kahu waiwai tnai. Hemau Luha Mnkai naauao loa o S. M Kamakau ma laua me Keonimana, ke nana ina hihia o keia ano.

He kauwa ka Luna Makai malalo o na kauoha kanawai a paa, a o kaoa wale no ke hooko ia, ina o ka mea hookahi ka mea hoopii, a ina paha oka lehulehu. Iloko okeia hana a Eaona ma, o ka pomaikai o ke kanaka hookahi kai hoopoiooia e ka lehulehu, a nolaila, ua hele o Nevile mi ka aoao o ka mea hookahi me ke akahele no nae, aka, o ka lehulehu kai olelo ino, a kue a hoole loa, aole lakou e lilo i maa hoaaina malalo o ka haole, a no keia hoole ana ina kauoha konohiki, alaila, heaha ka mea pono a ka mea aioa e hana aku ai ika poe kue mai? He hoopii ika L. Kanawai. Aneane like> no olua me keia haole, ioa he aina ko olua i loaa raa ka hoolimalima, a kuai paha-, e [haoa no olua elike mekaoa, a pela-ka L. M. Nevile i hele ai ma ka aoao o ke kanaka hookahi i*TJua o keia poe. He hewa anei ka Luna Makai i kona hooko ana i kana oihana elike me kā ke kanawai. Aole au e hoopono i kela haole, ina ua lilo io maf ka aina ia Kaona ma mai na kahu waiwai mai x> ke!iii W.-.C. Lunaiilo, aka, oia ka Hiookoia, a o Kaona ma ka i nele a haule iao loa.

Owai ka iaea nana i hoala ka manao'kipi me ke kaua, a hoohannaele; a me ka hookahe koko? Ua oihnso olaa o Nevile, oia kuhihewa manoanoa ia o olaa. Oka palapala a.Nevilej bele aku ai ma ka la 17 o Oka. he palapala hopu ia mai ka Luaakanawai mai olaila, a ua hana ioo ia;e Kaoaa ma ma ke kipi ana i ka mana o ka palapala hopn elike

me kuu wehewehe ana no ko ninau elua. I7a olelo o Keonimana ia oe, "i ka la 14 Oct. ua kuahaua o R. B. Nevile ina makai, a me □a kanaka elua haneri a keu me ka makaukau ma nai lio me kekahi man mea kaua." Aohe i makaukau ka huakai i ka hele ana imua o Kapna ma me na mea kaua, no ka raea, na Nevile i kauoha i kona maa makai a me na kokua, aole e lawe i kekahi mau mea kaua, a ua papa ia no, aole e i kela poe, a oia no ke kumu i loaa ole ai ka eha i ko Kaona ma aoao i ka wa i hiki ai na makai. O ka hana a nn makai ia wa, o ke pale wale aku no i na pohaku, na laau, a aneane kekohi mau maka'i e make, oka, o ko haofeNcvile ka i mnke |oa ia lakou. O ka pu ma ka lima o ka haole, aole no he poka i hookomoia, he pauda wale no, aole he poka. I ka wae luku ia ana na makai e ka hapanui o ko Kaona poe, oia ka wa a ka haole i ki akn ai i kana pu poka ole, i mea hooweliweli aku ia lakou. Ua kai huakai o R. 5. Nevile me kona mau laina hoouka kaua e hoopuni i ka auolo halepule o Kaona ma, me ka leo kahea, leo nui o Mr. Ncvile. Aole i hoopuni ia kahuakai kokua i ko lakou halepule, ua moku pu ka huakai no ka hele wikiwiki loa o na makai, a i ka wa no i hiki ai na makai, ua hopu aku no lakou i na mea i hoopii ia no ka hewa, he 6 a 8 paha ia poe, oia no ka wa i hnunaele. m" i ai ko Kaona ma aoao me ka lele mai maluna o na makai me na pohakn h me na laau nui. Ua hoahu ia na pohaku a ku ke ahua iloko o ka auolo pule o lakou, a mailoko mai o ka lanai e nou mai ai na kane i ka pohaku, a me na wahine, a rae na laau no hoi kekahi, aole he pale mai a Kaona ma la, i lohe oe e Kamakau, ua ike oe, aohe mea i eha, a i make o ko Kaona ma aoao, no ka mea, na molama pono na makai a ma na kokua ina kauoha ana a ka Luna Makai. Aole no i puhi ia kekahi mau hale o ko Koona ma aoao i ka wa e ola ana o Nevile, aole no hoi mni ia Nevile aku, na kauoha ana e puhi hale. I ka wa i ike ia ni ua mako o Nevile, oia ki wa a keknhi poe kanaka e ae i puhi ai i na hale ma ko lakou manao wale iho no, malia paha, e hele loa aku ana i ka hoio loa ana aku o ka liana io. Ua oleloolua, " ua hoa ia kn huhu enaena maluna o Ncvilo. He liaole ia i knmaoina ia makou, aole ona wnhi moolelo iki oia nno, o

hiki ai ia inakou ke hoopaa, a ina ua hooka' hua ka huhu iloko ona, ina no la ua hookemo kelu i 'iau poka iloko o kana wahi pu pa§apana, aole o:e ia i hana iki pela. Ina no hoi e hoomar.ao ana oe ioa olelo mua ae nei I 9 a me na mor lelo a Aea, Pilipo, Kauka Kuliki ma, o keia Nevile ka mea papa i kona aoao a me nu kanaka'kokua e waiho i na mea kaua, a e hele aku me na lima wale no. Aohe kanaka o ko Kaōna ma.aoao i make ia Nevi!e a me kooa poe, no ka mea, aole i hooikaika ia ke kaua ana ma ke ano huhu, wahi a ko olua kuhihewa. Ua houuku oe ika poe nou pohaku mai o ko Kaona ma aoao, aohe oiaio o ka olua, ua pūalu like mai ro na mea oloko o ka lanai okoa i ka nou pohaku, m&i na kane a ka wahioe a me na keiki, no ka mea, be naau puu pohaku e ahu ana iloko o ka iaaai, a me ia mau pohaku i iiailuku mai ai'lakou ia Nevile a me na makai, a me na kanaka e ae i hiki pu aku. O kela kumu kahi nou pohaku wahi a olua, he kanaka ia no ka aoao hea? Oia kekahi o na kokua a Kaona i hoala ae i na hana kipi, a o na pohaku no a lakou i hooI makaukau a: iioko o ka lanai pnle o lakou, oia no na pohaku a lakou i hoomakaukau e ae mnmuli o na manao hoala kipi a Kaona. He keu olua o ka l&lau, o Nevile iho la ka ka mea nana i hoala ka hana kipi. Ma na hana hoomaniha a Kaona ma i ulu ai ke kipi, O ua kahea ano makamaka ana a ka haole i ae I» mai ai ka huolimalima, a pii aku o Kaona ma ē kuka no na pono o ko lakou noho ana, ua hooili ia aku ia leo me ka olelo ia aku, no makou p.o keia aiaa no lehova mai. Ike mai la olua i ke.ino o ka Kaona ma hana ina leo oluolu a makamaka, a pela iho la ieekou e olelo mai ai i ka meā i kuieana ia maluna e ua aina la, o ka hoala mua āna keia i ka hana kipi. Hoopii ka haole i ka Lunakanawai no kopa poioo no kekahi mau kanaka hapa h>a hele aku o Nevile ma keia palapala e hopu ia poe hapa, hopu ia mai la ka palapala a kaiii ia, a haehae ia iho la eKaona ma, o ka pii ae keia ona hana kipi ika iua } o ka anuu, kii houja i mau palapala hopu, a hele hou aku 0 Nevila, oia ka hele ana o ka Ia 19 Oct. ua pepehiia mai la o Nevile a make loa. E Kamakau owal ka mea hoala kipi «ahi a olua, aohe anei o Kaona ma, ka aoao nana i pale mua mai ina kahea oluolu ana a ko lakou konohiki hou? Ao ka poe hoi nana i haehae mai ka mana o na kanawai kiwila o ko kakou Moi? Ao ka pae hoi nana i pepehi mai ike kino o ko ka Moi kanaka, a i hapuku pu aku horme ke ola o Kamai kela kanaka knokoa i hele akn e kokua ina kokua ana i ka Moi. 1 kuu manao, he mau kokeua kipi oiaio olua. Ina paha o olaa kAahi i hele kino i ka la 19

o Oct iinua o ka lanai o Kaona ma, ina lu ua ike olua i ke ku o ke ahua pohaku iloko o ua lan'ai la, a ina ua ike no hoi oloa i ka hele _ol»helohe ana aku o na makai, a me *na kokua pu me ka neie i na mea kaua maluna o j . . % na' iio. Ina no hoi paha e manao olua me keia ike maka, -> Nevile ibo !a_no ka ka mea kipi, ina no o olua kekahi mau nou pohaku mai ia makou. Mai hoomakamaka olaa mamuii 0 keia mau hana iae maka ole, a lohe pono 010 olua. A mai hooii!o no hoi olua i keia lohe oiaio ole i mea e hoala ai i ka manao o na makamaka, a me ka poe pili wale mai e hoapono i keia hana kipi a Kaona ma i mea e pii ae ai ke ano haunaele i kē aupuni maluhia Kamehameha V. Aole no hoi e kokua i na hoomana Baibala heipu me ke ano hoomana kii, he pono ole ia hana. Ke hoala mai nei ka o Waahia w, laua o Kamaipelekane i ke ano hoomana uhiuhi Baibala ma. Hamakua, a huipu paha auaoei na manao kokua o olua, ulu mahuahua loa keia hana. Mai hooaka'mai mai oe ia makou e Kamakuu e ao mai ai oe ia makou i kau wahi lohe oiaio ole, a e liio makou a me ka' poe like me oe, i mea alapahi ia mai e keia mau olelo. E hamau kou pono, a e moni hou aku i na lohe a Keonimana i uo ai ta oe. Da olelo olua, ua hele mai kekahi poe e hookahe koko he mau haneri ka nui, o Kupakee ma na General kaua, me ka lako i na mea kaua, a ma ke kipu poka ana mai, a o ko Kaona ma aoao, ua pee lakou i na poopoo pohaku. wahi manao iki o Kupakee ma no ka hookahe koko, a pela no ka poe mahope ona, o ko Ukou manao wale no o ka loaa maio ke kino make o Nevile ia lakou, e kanu pono ia elike me kona kulana, a e hana ia hoi elike me na kanu hoomana Kristiano ia ana- Ua ao ia no hoi e Kupakee kona poe e malama i ko ola o ke kanaka o ka< poe o Kaona ma. AoLe kipu poka a Kupakee ina, aka, he pauda wale no i mea hoomakaukau wale aku no. *Eia ]a i hea keia mao poopoo pohaku a Kaona ma i pee ai? aohe makou la i ike. Ua loaa mai nolakou ia Kupakee ma i ko lakou lanai, eohe lua olaila. Alaahoi paha ka hewa o ka hoolaha me ka ike ole la, e waiho ia mai no pahn'e o», a na ka poe i hele a ike kino, e like me Aea ala ka oleloe like me kana 1 ike ai. E hamau ia oe iho. Ua lako paha ko Kaooa ma aoao i na mea kaua, i ka pu, ka elau, ka pahi a me na pololu? Aole no be mau mea kaua, aka,o ko lakou mau lima i na pohaku a mo na laau; a o na lima o Kamaka i ke kaula ili a hoohei ia Knmai, a kauo aku me ka hana ana i ka bipi kalua. Ua hoike wahahee no oe imua o ka lehulehu, no ko olelo nna, o na "maiuu a me na niho na mea kaua," a o ka Baibula ka poka a lak'ou ie hii hele ai. 0 ko olua ike ole wale no ke kumn nui o keia lalau nui o olua. He manao anei leo olua e lawe mihi ae ia Kaonn ma, mai loko ae o lea oleele o kipi n me ka hookahe koko ?

No ko olua Lookiekie a nie ka hoopilimeaai ina ka aoao o ka howa, i kokua ai olua e hoolaha i keia inau olelo oiaio ole imua o'ka lahulehu. Ua manao paha olua, oka olua iiiau alapahi ka olelo hoohole a ke Juree hooholo ai, a i hiki ai lakou la ke ike mai, eia ka ike oiaio, o ka lohe a Kamakau e hoolaha nei. Ke hoike akea aka nei au, aohe oiaio o keia mau lohe ma ona la, e hoopoina oukou ikeia mau lohe, a e iiana i na moelelo e ae i hoolahaia e"ka poe maoli i koma.iloko o ka huakai o ka la 19 o Okatoba, a mekeia man olelo pale i na olelo a Kamakau, ma ka Helu 36 o " Ke Au Okoa."

Ua lohe mai nei au, ua knai kuaalaia na keiki a ka poe o Kaona, he oiaio anei aole paha ? Aole au i lohe iki ua lilo na keiki ma ke kuaiia ana, a me he mea la, ua ae ia aku e lilo na keiki i kekahi poe ma ke ano he ljeiki a 'mau keiki hanai na ka poe nana i lawe. Aole nae au i hoahewa wale aku i lia hana a ke anpuni ma o ka Loio Kuhina la, malia ua ike kela o na makua e hoopaaia ana a hiki i ke kau kiule, aole hoi'he pono o ka noho paahao wale akn no o na keiki me na makua iloko oia pilikia hookahi; a malia no hoi, na ku no ia hana i ke kanawai. o keia au, a pehea la hoi olua e hoahewa wale akn ai no me ko olua ike ole i ke kuma o kana hana pela. He au okoa keia, he au okoa ka Kamehameha I. E Kamakau a me Keonimana hoi a Kamakau i huna mai nei. Ona hana a pau a Nevile i hanaai, aoie ia he mea e alakai ai i ka lehulehu iloko o ka hoopilikia ana i ko lakou olu iho, aka, na lakou lakou i aa mai e hoohaunaele i ka noho maluhia ana o ka aioa. - Ina e hoomaopopo oe i keia mau olelo a pau, e ike oe, o ka aoao mai nana ka hoomaka o ka hannaele, oia no o Kaona ma, a oia no ka aoao nana i hana i keia karaima nui o ka pepehi kanaka. -E waiho kakou i keia hana i ke Jure, a i ka Aha Kaulike paha okeia Aupuni. Ua lawa ae la an no kan man olelo i paiia. Ua oki au maanei. E a.loha ananei. Konakaiopūa. Kona Akaa, Hawaii, Nov. 5, 1868.