Ke Au Okoa, Volume V, Number 2, 29 April 1869 — KA MOOLELE HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU [Illegible]. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELE HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU [Illegible].

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

E noho luna no oin m«lunn o nn lunnauhau a pau o konn moku, <i nana no o hooko i ka lakou olelo a pau, ko iko oia ho pono, o hooko nae elike ine ka olelo n kt< knnnwai, aolo ma kons manao wale. Oia hoi ka luna ninluna o na lunaknnawai a pau o kona mn. ku, n ni\na no e hooko i ka Inkou olelo, elike me ka olelo oialunn. Nnna no e koho i nn lunakonawni a pau, a hnnwi ia lakou i ka palapnla hoolilo. 0 ke kiaaina, oia ko'lii nui o kona moku, a o liona inau moku pnha Ia ia hoi na pakaun, a me ua koa, i\ mo na pu a ine na mea kauu a pau. Malalo o ke'lii nui lnua n ke kuhiua nui ka noho ana o na kinninn a pnn, mai Hawaii a Kauai. li ia ka waiwai ouhau o ka inoku, a nana no e !}aawi i ke kuhina nui. Ia ia no hoi ka olelb i ka mnnnwa pilikiB, ke ole ke'lii n(fi, « oke '.uiiina pahn. In ia no hoi ka ke'lii hana a pau o ka inoku, ka auhau, a me na haua hoit, a me na mea e waiwni ai, a e noho luna iio na lun» a pau malalo onn. Ia ia hoi nn j>lelo, a me na hana a pau o ka moku i hanwi ole in ia hai nio ke kanawai. I ka ninnawa e make ai ke kiaain.), alaila, e akoaiioa ni'lii a pau i kohi o ke'lii nui e olelo ai, n o i>|i pu lakou i ka hope no ke ki.iaina i make,b o ka men a Inkou e koho Iiko si, a ae ke'liinui ma ka palapulu, oia ke kinaina hou. !

NO NA'Lll MALAL(i O Ke'LII NUI. I ka ahaolelo #na a .m.'lii, «,ia ka poe olelo i keia manawa; o Knmehameha 111, o KoUauluohi, o Hoapiliwahine, p Kuakini, o Kekauonohi, o Kahekili, o P|i|ii, o Konia, o Keohokalole, o Leleiohoku, o Kekuanaoa, o Keliialionui, o Kanaiua, o o Keoniana, ame Haalilio, ina e komo ka iiea hon na ke kanaw«i e hoakaka ia. N " lakou nei kekahi olelo oke aupuni. Aka iina maoao lakou c komo wale mai kekahi i Ja e ae e olelo pu ūo-1 O keia poe nae knVpoe hooholo i h a olelo. Aole e hanaia kelkhi kanawai no ka aioa me ko lakou lohe ol«l Penei hoi ka lak«u ham]ana. E akoakoa lakou i kela makahiki i keA makahiki, e imi i na mn e pono ai ka aina-ji kanawai hoi no ke aupuni. ika malamaO Aperila e akoakoa ai i ka la, a i kahi a A'lii nui e oleJa -ai. He mea pono no hoi i & alii nui ke ole'o pu me lakou nei m4 na n|a nui a pau o ke aupuoi, i mea e kuLahi 1, a i raea hoi e pono ai. A'e hana no hoi lakou i na hana a pau a atu ai ia Inkou. . x\o lakou no ko lakou i|āu aina ponoi, ina he moku, oio; ina he kal.ia oia no, ina he mea e oia no hoi, a e han| no lakou ma ko lakou aina, elike me ko Akou manao, aole nae o kue i ke kanawai ojce aupuni! NO KA POfi I {pHoIA. I kela makahiki i keia iakahiki e kohoia kekalii mau knnaka e aha))elo pu me na'lii, 0 e i'ni pu i kanawai no aina. Nn Hawaii kokahi, a no Maui kekoji, a no Oahu kekuhi, n no K«uai kekahi. |Na na makaainana e koho, elike me ko lamu makemnke. 'E lioakaka no lte kanawai it« nno o ke k«ho ann, amo ka nui oka po| o kohoiaai. Na keia poe i kohoia kekahi elelo o ke anpuni. Aolo kanawai e kau ia keie 010 ka nni o lakou." i Hookahi no halawai i ka maka!,iki, elike me ko 01010 mulunn,| Aka, ina o ina- ) nao na'lii e halawai e i monawa e i liftla,wai no, "'ike me ko l.'|kou manao. I I ka akoakoa-««a, ponl 1 e kanwale na'lii ame ka poe i kohd&. Akei, ina mn. nao Inkou e olelo pin i kollhi manawa aia no eliko me ko lakou mnnaoi Penei hoi lakou e hana| e koho na'lii maoli i kakauolelo na lakou,! i ka la e akoakoa, naua no e kaknu i k&|akou mau olelo a pou, o ha olelo hoi i liooh|o ia, a e malama mau loa ia keln buke, i o| ai e nalowole na olelo a lakou e imi ai no 1« aupuni. Pela no hoi kn poeikoW|. E koko no lnkou i kaknuolelo no lal'.nL a i ko lakou la e akoakoa ai e imi i ka pi||6 o ke aupuni, a holo kekahi 01010 ia lukoa alaila, e kakauia !tela olelo iloko o kokahi|iike, u o mnlnma j loa ia ia buke i niea e nq|jwale ole ai no pe-! no i imi ia no ke aupuni. j!Aole hoi e kauia kekahi kanawai hou ke n>, ole ka nui o na'lii «naoli iv me ka" poeikohoia A ina holo kekalii olol' ia lakou, alaila, o )nwe iu kelu ōlelo ma ka ippa, o i ke'lii nui, n ina i pono i kona mauiA, a kakauia kona ir»o» malalo,- a me ko kekuliina nui. aliula, lilo ia i kanowai no ko ,i(ipuni. Aole hoi e noa in konawai, a na nnna i kau e hoonoa. | • , NA Na ko'lii Qui lauu o ki/Kuhina uui o lioho

i iiiau luYuuuihau, n 0 hanwi ia laknu i pn]npala hoolilo, OUoA nn lunnnuhnu 0 koknhi molu), okon nn lunnnuhnu o kekaPuA In>l 0 kolu luna okn m»ku hooknhi, oin 110. Inn e <>l nku n o«r»i mai pnhn, nia no i kn manso 0 ke'lii Inue 0 ke kuhinn inii A lona i keknhi lunn l;n pahpnln hoolilo, nlnila, nole ia e homo ko hookol.ikolo 010 ia mn'mua; # mnopopo konn hewn, nlaila hemo. Akn, ina i !ini mua ia mn ke knnnwni na mnknhiki o ko lakeu noho lunn ann, p«i\o 110 iu. Kin kn hnnn mnopopo a nn lunmuiioi;, nn Inkou e hmke «ku i un knnakn a pau i kn nui o kn nuhnu i loho mua ia i kn ninnnwa kupono. K hoike nku iin luiu eliko me kn olelu n nn'lii ki.ininn, elike lioi nte kn olelo n ke kannwui A liiki i kn nmnawn. o hookupu ui Nn liikuu 110 e hoiliili i ka wniwai, a hanwi i ke kiHnina, a na ko kiauinn e bnnwi nkui ko kuhim nui, a na ke kuhina nui nku 1 ko'lii nui. E mnl.ima no hoi na luonauhau i kn pnahno o ke'lii, n ina manno lakou e hnnwi i na konohiki i kn hnna, pono lon in, e noho nne na luna nialuna o na konohiki ma in hnna. E inalmna 110 hni na luna nuhau i nn hana hou n kn'lii e manno ni e hoolnha ne nmluna o ke aupuni. E hana nae Inkou mal«|o o na kinainj. Aia no i na Innnanhau ka olelo no ke knnawiu ouhau. I \ lnkou nu olelo u pnu no kn liookaumaha o nu konolnki, a me na hakuaitia ina makaainami, a mo na hilua a pnu iwnena o na konolnki a mo nu hoaninn, a ine na nien 0 pnu i olelo in iloko o ko kunnwni auhau i kuu in i ka mahuna 0 lune, i ka la 7 i ka makuhiki o't« Imku 1839. Penei hni ka Inkoi: hana nna. E hana no kela lunauuhuu keia lun.i«uhnu ma koun wnhi iho. Ina ku ka hihia miiWHena o nn konohiki a mo na hoenina, na ka lunanuliau o hookulokolo, a i he<vn ku hoaninn, t)a luha a mo ke konohiki, e hooko i ke kanuwui maluna ona, Aka, inn i hewa ke konohiki iko ka luna manno, alailu, e kii aku kn lunnauhau i na lananuhau a pau oia moku, a ina i like ko Inkou mnnao a pnu, nluila, ua hewa ke konohiki, a na ke kiaainn e hooko ko kanawai mnluna ona. Akn, ina hookolokolo «na a pau, ina i mnnao kekahi ua hewa, ka bana ana a na luna, pono 110 e hpike aku i ke kiaaina, a nana no e hookolokolo hou/ A ina ia i munao ua hewa ka ke kiaaina hana ann, e hoike aku in i na lunukanawai kiekie, a na lakou e hookolokolo hou. NO NA LUNAKANAWAI. E koho no kela kianina keia kiaaina i mou Lunnki>r..iwai no ka moku, elike me kona nanno, ina elua oin, a ina i nui aku oia no, •like me kona manao, a e b»awi no hoi oia i onlapala hoolilo, A loaa in Inkou in, aole la<ou e hemo me ka hookolokolo ole ia, nka, na hoakaka ke kanawai i na maknhiki o ko 'ukou noho lunakanawni ana, ua pono no. Penei hoi lakou e hana'i, E hai mua ia 'ia la e honkolokolo ai. A hiki i ka la i olelo la, alaile, e hoakolokolo lßkou elike me ku 'lelo oke kanawai. Eia na kanawai i hna■''i .a iii lukou, 0 na kanawai a pau i pili ole i • a Huhau, a me na hihia iwaena 0 na kooonki, ame nn hakuaina a me oa hoaaina. O <e kiaaina hoi ko lakou kokua nana o hooko Ika lakou olelp. Aka, ina i manao ia ua hewa ka lukou hnna ano. o ka mea manao pela, pi no no ia ia ke hoopii i na Lunaknnnwni Kiekie.

O kn poo i kohoin, e kohoia kkou i mau hino elia e kokua i ke alii noi laun o ko kunna nui. A o keia pne eono, o lakou na lunnknnawai o ke oupuni. Ein kn lak' u hanij, o hiliia pono ole i r.a lunanuhau, n uioun lunnliannwni nn Inkou 0 "hookolokolo hou eliko me kn 01010 o ko kanuwni. E hai mun in no hoi nn In o liookolokolo ni, i uioa c hiki ai i ka poo pilikiu ko hoopii. A o ka olelo n liein pne, ua koAoho olelo i koe muhopo o lnkou. O keola, a uie kn mnke, o ka hoopua, o me kn wehe, o ka uku a me ka uku ole; oia 110 iu Inkou ia, a ia Ukou un puu Ua olelo. Aolo i mnnuo in ua pau lon leeia olelo, a lohe ua knnuku a pau mai o a o, a kohoia keknhl mau mea elike me ka olelo mnloko, o ae laleou, alaila, ua paaloa keia kumukaoawai. A mahope uku, inn e manad ia e hoololi hou; e hai muo ia n Inhe na kanuka a pau i ke ano o kela olelo hou i mannoiu e hookomo, n in maknhiki iho i ka halowui hou ana o na 'lii, a me ka poo i kohoia, ioa i manao liko lakpu e hookoino hou i kekah/olelo, o e hoole 1 keknhi olelo pahn, pono no ia hnnn nna, O keipi ulelo i olelo iu mnluna, ua hooholoia e nn'lii, a ua kau ia ko mnua mau inoa i kfl la 8 o Okutoba i ka Jhakahiki o kn hnku Jci4o mn Honolulu, Ouhu. Ka.mekameHa. 111. KEKAPLUoiu. O ka pouhnnn mu» koin lkuknlu ja no ke nupuni Hn waii. n miiluna-o-kaia- mau poiihano i kauia iho ai kauhuhu, hin ko ou, kau kuaiole, liole ka pnb«, pān i ku lioaho, holo ke pili, paa i koupnku, koli kn hnlo. H<) aupuni lainiiikanowoi ke au/iuni tlawnii. • O ke kumukauawni muu keia o ko Hnwaii pae Hinu, ii no k« liukala mun ana rnti Lua-

ehu i LnliHinn, un knpnia ki-in kiimukiiiinWHi. oke kuuiuknnuwei o Luaehu. O kein ko kumukiinnwai i mahnlo lou i H e'kn lahui holookoa, n • n huonmkili ut ku wniwai iloko o ke 'kumukannWM n mn na Lnuwni, uh honlUka ia nn mea kulonnn nui okolu iloko 0 ko kiimukannwai a liie nn Uanawni o ko nupuni; Okn Moi ka mon nutn o ke kule.ina iloko o ke aupuni, o kn lun o nn'lii, o ko kolu 0 na m,tkiuiinnn(). Ikn hnnwi nnn mni 0 kn Moi mn konn lokomnikni kupniniiaha i kokua ia kh men'n.nna hemoklp; Ua lona keia pomnikni i nn'lu a mo ua mnknmnnnn. O kn lonn nnn o ke kiimuknnnwni i kein Inhni n mo «ein nupuni, he loaa i ulia wnlo mni kein pomnikni inn miknninnna, n..|e t k ii aku nn mnkniiiiinna Ikn M„i, B ,„ t . „a'l,i 0 -nnholo mni k« aupuui 1 ko nu makaHinnna kuleann iloko oko iiupuni. O ka poninikui i l«;nh nmi i nn m.iknninnun mn ko kumuknimwiu, ho poinnikai i ili wnle mai; no ka mon, ua pili kft m«nao nloha o nt mnknninnna i nn'lii, n un pili kn minno nlohn o ku Moi me nn'lu i nn makaninana, n un lilo ia nloha iwaenn o na lii me ,111 makaninnnn, he mau puni linuohn, n no ka ike ole o na mnkaninHiin i ka pilikin 0 ko i,.iho nnu 0 kn wa kumuknn:isvaf noln na mnknnii nnn i liu'ouluhun wn'e nk.ll i nn'lii o mahele kuokoa mai ka pomnikni o na makaiiinnnn ma ke l<uinukanuwni. Owiu kn l>oe i oi ktt pomnikai i kn hooko nnu 1 ka Mm nn ke kuimikunnwui e hnawi i kn mnni\ i ka iMoi, i nn'lii, u mo na mnkaninnnn, nole e liiki i ka Inhni holookon ko fftohii|ahula i na pomnikni i lonn mn ke kumuknnawni, un loaa kn pomnikai knulike mni kn Moi, h nn'lii, a nn mnk«nifliinn. Okn poe i pnkelu lon kn pomnikni i oi nku miimun o nn kupa mm.li o

ka aina onehanuu. Ona mnlihini, ua oielo nui ia keia mon, a ua lilo ia i mau kano walea loa i ka hoolohe nna i kn pue nnna e kano nn moolelo oia muu mea_ Aohe no ko lakou nknmni, a mamuli o kn laiiop iko maoli iho e imi aku i moa e pukn ai ka wuiwni o ke āu puni, he poe kauwa na luna hooko a pau e huna ana mu na oihana a pau o ke aupuni; <1 ka ohaolelo ka mea nana e imi, a e hnnn i na kunnwai auhnu wniwni, a nie na kannwai e hoomalu ai i ke nupuni, no na hihia hewu; a o ka hooko aku ka ka poe ia ia ka niaou hooko, elike me ka mana i hnnaia e ka ahaolelo. A oia mrina ame ia aknmai, ua 'knpaia aleu, ho nkamui a he naauuo ua poe luna' honko la, he keihihewn ia, 0 ka ahaolelo ka nanuao, a me ke akamai. O ka ahanlelo ke kumu no nnauao, na ka ahaolela e hana e i o la hnnua i na kannwai auhe - e waiwul ni ke aupuni, n e waiwai ai ka lßhtii, a 0 ka ehnolelo ka makun o ka lahui holookoa, aia a hana nauuao ka ahaolelo i nn kan«w«i auhau e woiwai ai-ke aupuni ame ka luljui; ua lilo ii i kumu wniwai na kanawai mnikni i hanuia e ka ahaolelo no ka la hui ame nn'lii. Pela na kannwni hoom«lu o k« Inhui, 0 k« ahaolelo kn inakun, o ka ahaolelo ka makun nana e noonoo mun i auwalekala, i ka pomnikai, i ka oluolu, i kn mama, i ke kaulike, iHh pololei, i ka pomaikui o ka lahui, a me ka ulu nna 0 na oihana hooulu wmwai, ame na oihana ulu l''.buik«n»ka. A i hana ole ka nhaolelo i ka pono koulike, h« uwaawa ka hope, lie mulea, he awahia, he k«niuhu, he uluhua, he hooknumuha, he hoopilikia, 0 ke kulunnlnna kn hope.

Ua hanain ke liumukonawai o na aupuni nui i) ka honua me ka ho'iknhe kolio, u mnlo-

ko o na knun, » ma ua knmu hoolimalima i nn knua a me ka hmikohe koko e loaa ai ke lunnu knnnwai Aole nupuni Kuristiano, a he nupuni nanuoo ino ka honun, i lianwi wnle inni ka Moi n rn« na'lii i ke kumuluinuwni no konupuni a no ku luliui. Ua puuli'le nui na Moi mo 'lii i ke uupuni kumukanawai ole u pfln kekalii mnu nupuni ma Euiopn i keia mnnn, O ti« aupuni leumiikannwai ole aia ke l<urnuknnuwai u me na knnnwni ma ka mann Mnia o nn'lii O ka Mni a me nn'lii aloha anpuni, a nloha mi.kaninana elike me ko Hiiwnii nei poe alii,' olniln ua oluolu » kuapapnnui ko lahou anpuni; ao nu'lii nl<,|ia ole, ua knniuhu na makaainnna. O ke kaniuhu o ni mnkaainann o na nupuni kumukanawai, he knniuliu hiki ia ke hoopii imūa o kona makua o ka ahuolelo, he kwpono pnlia, n he kupono ole paha, a o ka' ahaolelo ka mea nnou o wehe a e hoopaa < like me ke kupono a kupono ole, a oia ka pomaikai o na anpuni kumukanawai. A poo ke kumukannwai a me na kanawai, n lilo ia i mau mea mnna maluna o ko aupuni a liln ke kuhiukanawai i kilo linka nana o hoopnnnpono i ko ka Moi maa kule«na iloko o ko nupuni, a pela hoi ko na'lii a me no mnkaninana, a ua knu na hana, u o ke kumuknnnwai a n»e na kn.nnwai ka mua niwia (i hoahewa, a'e noapoao m«i ka hana a ku' Moi-, a na'lii n mo na mnkaainnna'. I krt wa a ko Moi i hnawi ui nn ke kumukannwai a me nn kanowai.e kokua i kn pomaikni o na'lii a me na mnkuainnna, ia wa i ike ai n« muknainann i keknhi inan pumaikai, na loua iu iakou. - 1 ' I ku wa kurtiukanowni 010, ua huikau wale ka noho anu o na makaainaua, Ua lioopuna-

hel« in koknhi n ua noh« kAumnhn kekahi hnpn 1110 ko knniuhu O «a, nuhnu le-huh-hu n nn'lii mnlalo iho o ku Mni na «uhnu * knniuliu ni 11 „ mukn..i.t«nn v . (Aoieipau )