Ke Au Okoa, Volume V, Number 5, 20 May 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 110. NQ KA NOHO ALII ANA O KAUIKKAOI'LI MALUNA 0 KK AUPUNI, A IJA KAI'AIA 0 KAMEUAMKUA 111. Eiu kekuhi niea o ukuakn ai, lie kulonna pau ko im »Kik<i:uiKii>;i nia kn in;i. 0 kn lewt\ ole o kn olwuu, ;\ me na Inuiauna o kn oln\uu in;\i ii!\ knpun;\ inni, ua aknka i keli\ kannka i keiu kanuka ko aini» knniiipaa, ;\ llio ki\ niuu liooilinu o kelu ohanu o keia uhaiin inui nu ki)|iiiiKi mai, oiu ku ainaowe <> iiu kupiinu. Hi kukuikahi ka hele ann o nu ki\niiku mn kol'i wahi keia wahi o ka aina, u \ ruati k . ni'ho unu o ko Kona kiumko, aole e hele w»le aku ma Ewa, a imi Konlau, a;>le bi>i e hiki i ko Ewu ke liele wale aku i Wuialna, uiv uloha kela kanaku keiu kanaka i kona uinu haiiuu ilio, a i kona ohuna, a me ke ewe ainu o kona muu kupnna. Aole o ku uioinonH o ku uina, uole o ku inoino o ka ai«a; aole o ku wai ole, u ine ka nina wi a panoa, ua pau loa ke'aloha, aole e hiki ke hoowahawaha. 0 na kannka o nu ainu panou, aa, wui ole, kuunea, aole e pan koua uloln> ke noho oia ma ka aina inaikai, e uke no oiu e hoi i konu aina inoiuo, oin inoino i ka ma. lihini, he niua aloha ia ia ia. 0 kela aloha i paa iloko o ka naiui o nu kanaka u puu, o ka aina ewe o na kupnna Uoko o na niakaliiki o ke au ao pulapala, a mo ka holokahiki, a nie ka liele nna i ka hookamnkama', oia na kumu nui o k;\ auwaiin hele ai ka lelinlehu, a kiunauiua, ua inea aea wale nei, alailu, liele m.ii la nu niaknu me ua hoahauau a me kalehulehu, a hookumaaina ma ka aiua e, aluila, haalele i ko lukou aino, a tne ua hooilina o na kupnna; ua ike kakaikahi ia i ka wa kahiko, ma ku lawe pio ia i ka wa, a ua lawe ma ka uina e, a i kā" wa e lanukila ai, ua hoi no i kona aina one; hanau, a o ka poe i nohoiloa me nu'lii, o ku poe lawe aikaue in, a i lawe punuhele ia, ak», r aole no nae e pau ko lakou aloha i ka ainu one hanan o na knpuna. 0 ke knleana paa o na kupuoa ka inea i mau ai aua o na makaainana ma kahi hookahi o kela oha* na, o keia ohaua, o kela hanauna o keia h;<nauua a niau loa ma ko lakou mau ainu hanau iho. O ke kuleanao ke'lii Moi a me na'lii, a he ku'leana lewa ko lakou malnna o ka oinp, o ka moa, o ka loaa, a i huliliia ke au oia alii, a ua hulihia ka poe i noho i kona au, a o na 'lh* noho hale me na koaohiki, o lakou no ke ,kuewa i ke alanui, a o ka poe kamaaina kupa o ka aina, aole e hiki ke hele, pela i ka»laua ai kela olelo a ka poe kahiko. "0 ko luna pohaku no ke kaa ilalo, aole e. hiki i ko lalo pohaku ke kaa, o ka malihini no ke hele ana, aole e hele ke kamaaina " Ua olelo ia ke'eahi poe alii Mi.i a me na'lii lie mau aina kuleana paa ko lakon ma keka* hi mau aina ahupuaa i ka wa kuhiko, aole nae i akaka ke kuleana ole o ka poe kainin na-kupa e noho pua ana inuluna o uu ainu la, eia kekuhi, he p<»e kanaku kuuohu lou inni keknhi poe e nohoai,? nmluna o ua aina ln, a he poe knhiko lou mai na knpnna mai. Pela i ukaku loa no rm niuUuainnna ka aina. 0 ka wa i paewu ai ka uinu, o ke au o Kaliekili Ahiimaun, a me ke nii o Kmi\»>lianielia I. Ua lawo wule ia ka aina o na'lii kahiko a, me im kiiniauina kupa kaliiko o ka ainu, a oia ka mea i paewa ai ka aina pna o iia kumaaina, a ua hauwi kela muu alii nmlihini i ka aina i ko la.ua iiiuu ulii me ko luuu mau puali koa, aka, ua nolio nele ku poe kamauina kupa o ka uin»,- a oiu kekuhi wu i haalele ai i ko lakou mau one hnnau, a lielo aku i ku aina e, aku, o ku hapanui ua hoomau i ka noho ma ko lukoumnu niua one hanuu, ino ka ike ia no o ko lakou mau aina hoōilina o na kupuua a uie ua hooilina o ua kupuna. Aku, i ka wa i hookauwale ia na mea kuleanu ekolu e ke kumukuiiuwni; o ka Moi, o na'lii, ii me na inukuaiuana iloko o ka uinn, alniU, e wuiwui ku Moi i konu inau la hanu iloko o ka mali.ma, u e waiwai na'lii iloko o ko lukou inau lu huuu; a e wuiwui nu makaaiuaua i ko lukou inaii la huua. Iloko oiu n>au makahiki mua o ke kumuknnawui a me na knnawui, uu pohihihi' ka pono, a ine ka poniuikui niii ke kumiikunawui a ina na knnawai, mi kiniiuhn kekahi poe, a ua hoopua keki.lii poe, a o kekuhi poe ua iniikemuke i »11 la huna ma ke kunawai', u ua pohihihi ka pomaikai. 0 ku hoohanu ma kahi'loihi, he huua,hoopnhpaa ii\. -0 kn lilo nua o ke aupnni i nupuni kumukanuwui/he kuinu'oli<ili lou id no ni\ hu<)le, a nii iko mna puliu. lakon lu, e lilo nni iinu ka uitiu i ua huolo mu ko kiimukiuin wui a me nii kainiwal, a o nu poiiiiiikul pii kokuhi o ke aupniii kokuhi e lilo no na inulihini, a o ka po'muikiii pu kokuhi' o nu'lii a e oi ului auu ki\ poniaikai e loua'i ni> inalihini mamnu o ko na kamaaina kupa kahiko o ka aiun, a 6 lilo

n:i ktmi!iuuni o kn nint\ i |>oc kniipan, n ~ k t I ll'O O llli HUllihilli Uil pno l ! llonlolio iil, n o 1(» Uh> i) nn o ku t\im\, Ue i\pi\op«o Ui\' hiki o hiko'i niiiu nlolo, :» nio kn hikon { tmiu noi nnn, n wuil'o wnlo ilio no i knhikulu lielo i\ kti wnwao. 0 ki\ pne imua i kn ! ko puhi, t\ i wrli' k;i mulnikoa, :\ i ai i Imli weo nuii» knu o ka lakou kuaana linpnn, aolo lakv»u e ni i ka inomnna o ka 1,«k,.u noonoo «na, aka, ua lilo ka lakou inau poiin i imi ni, i I niiiu kooliina no ka poo a liikou i matino 010 I ai iii) liai koia pomaikni a lakou e wolo mna | noi i ko pulu, a o kahi au uoi i na liokoko, ! (lie ikaikn liilihowa walii aka ololo). Aia i ! kahi o kalii i nolio ai ka poo muia o ai ka io o ka lakou uian hana, ho pepeiao ko lakon o hooloho, uii hauh' ke kuana miiama ka |ine uina o Hnwaii. Ho inaii wahi liilii ka hikoii i hooinakaiikan i ko lakon wuhi u oioi na mnka o na o„; he ain ana ka, oia ae ke kanaka luea me ka maiau i na hana a pau loa, na iko i na loina a pau o ka aina, a o na kanawai o pii ai ka poinaikni n me na w'iiwai o ko anpuni hi? moa liilii ia ia nei, a o na kanawai e pii ni ka pouiaikai o ke anpnni, na lawa i koia kauaka a e pilia a Im ka wvuho- | nn o ke aupnni, I 0 kt\ pakak'a ale a uie kn pakaka nalu na | ike ia aku ka iioe i ka liulili, a me ka puu j kai i ko kaiel' - o ka (iiiipuiia, aka, i ke kahii i ana i ka ln , ua liko pu k« mainala nni onn I mnka koi. ine ka pne kalai hoe koaio o Punkapelo; aole i oi ko akiimni o kn mali'uini mainua o ka poo kulai knpenln knhiko o ka Hawaii, aole i hni ia ko akainai a me kanoonoo o na kan'ika liawaii lio nnii iioko o ke akamai o ka malihini iloko o ka aliaolelo. i

0 ke akunini liuwawa o nu jnre naanpo o kn poe i iio ole iu, oiu' no ka i himko ia ma ua hihia waiwni, a me na hiliiu hewa, a me tia hihia nui e pili uua i ko ola a me ka mnko. Auhea ka oi a nie ke ukamai kanlana e ike ai ka luliui [Inwnii. Ua hilinni ka maku luhui Huwaii iu ]?ev. Willinm Rikeko, oia ka haole mna nana i ulukni i k» munao o ku IMoi e houlilo i ke aupuni Huwnii, i nupuui kumiikauuwui ke nnpnni o Huwuii nei, u e hoopau i ke aiipnni munu ulii nui, A nu ko io no elike me k'onu munau. -,Pu hilinui ku lahni holookoa iu Hon. J,,hn Eic.rd; <>iu ku huole loio inua uunu i inahele mua -na oihaua knliinu o ke anpuni, e mahele hiiu i na oihunu knpono i kelu kuliiiiu i ka keiu kuhiun,''a ine nanihaiiu e pii ui ka wuiwui kuloko, a ine ku wuiwai knwuho, a me na uihaua hoomulu uupiini, a ine im .>ihniin hoonnauao. Ua knpuiu kuna buke kuoawui o ku buke kaiinwui " Hi.onolionoho Uihuim Kuhina Alii o ko Huwnii Pue Aiua." JUa h-ilinai ka luhui hol»okoa iu Kunkn.oia ka haole i hoopouopouo i ku oihunu kuwuh<> a i hooikaika nui i ka poinaikai o na'lii a me ua makaninana, a oia ka niea i hooiknika tuij e hookna i ka aie o ke aiipuni mai ka noho 'na Moi kahiko mui, a ua puu ioi ke ka.;, a ua ike ia ke aupuni he aupiuii waiwai, a ua koe iho ke d»la ma ka wnihonn dula anpimi, a ua ike iu ue la ke luipnui Hawaii, he aupuni moukuka, a o ka lahui ua hanai» ia i o Hoku la. Hooikiiika ke keiki i ke ao palnpala a me k:£-nanuno e komo aku iloko o ka hnle o ke nkuinai, hooikaiku ka mnkua i ka hnna m.ihiai, a me ka liann e nlu ai kalii pono kino. A oin poe haole ka poe haolo inna naua i kuknlu mua na pouhuna, a i hoonoho inua i ka pohnkn o ke kihi o ke knmnkiinuwai. () lia poe o koiu wa i kupaia o lakou ka poe akumni, he poe hiwo pohnkii lukon, a he poe hahau i ka nole a lnkou knhna akamai e kaulanfrWkii lukou mnu inon, a kapuia ko lakou n»nu inoa oka poo, Uuwaii. "He poe uu miuinu pulu alanla na lnwniu." Pelu i lilo ni ke akomni a me ku nauiiao o ke kannku Iluwuii. hc kaioleha, u lie kai knakoa i ke.ala. 0 ku luik'ihial-u ka wa kupono i ke awakea na olehn ka makn, u ua onini kn ike aole lnkon lie poe pnkolnki iluilin, un like no ko lnkon wuhi ike me ka poe malihini, aka, tin paoa ka iwi o kela poe, n ho poe i pili ole ia e !;e lolena, he uuku no kuhi ilee, akn, he poe welo hiialan nne, he punkiika no, aole i lania i kn hnle pua kaona o ke knlia, o ka pii no ia a hiki i ka panepoo. 10 Ut» honknn w:\lo ia na la koe.le, he n»'.»il lu pnuhno kekahi inon, he inon lion ia no ku paa puha i kn huo.o ka poq noho ia ln, ka mea i knpnin akn ai ia ln, lie la pnahno, he !a koele no kn inoa knliik.i, no ke kikikoele he pan loa ke nno i ku liele i ka huna. Ekoln la hana o ka Moi u ekolu la hnna o ua'lii konoliiiki nina, a me nu hakiiaina iloko o kn niulaina lu>ok«lii, a iloko o ka innkahiki lio !i(j o ka Moi, 11, he 3() <> nn konohiki, u lie 12 lu hiuia n na inakaii liiiina, a i liele ke knn:.ka i kuhi loihi i ku imi dulu o ko kino a o ku aiuake ului lu no i ku ukn auhnii lu lnuia.

Aol'e |»el« i ilu) in i kn wa k»iniw«i oli'. iu* iiinii ln kiielo īio iiik' ku i ilte i«, nole i like k;i liiuiii imi iiii npnnii n |>iiii, iini ki'k.ilii np.i n:i, 11 ii iinkn liiīl ini ln hii 1111 ii nii l;aii;ikii, .m lc hil<i i ku 12 I» 11iitiii ii'kn iiiiiknlnlii, u o nn.lu lninii, lie uiuu Iu lnum kekuhi o puinnikiu liko ui mo nn hoauina inalunii o ka nina.

| iim iu pn no kn ainii, „ iin |,i hiiiin wulo n.i „ I na liak iinii,;, „ i,,0 „„ koii„hil i ko h'iolilo ma I k»-p» i) kn nin«, a i,,,, ho hanai pn in ks* hft- j | !>'■• H m, hoaaioa, „ ka ai o loaa i lia I» o kn ! liakiiuina ku 111 o '.(a piiu,,, nlaila, pnnnano j ku puua me nn liouuinn, :toU* ** henn» k;t aina n„ ka h.ialolo i ka la lialia, a 111:111 la lia. ' na, aia ka homo o ku h„aaina a nole i ka au liau „ ka makiihiki, „ia ka hown o homo ai jo ka hoaaina, U.i lilo ia konohiki n h ,kn- | aina i niakna r.i na hoaainn inalnna o koiia ; j nnm nhnpnaa, a man iliaina. a p >1» kn nui o ! j na konolnki a mo na ln.knaii.a; n o kokahi ! | poo alii, a maii kouohiki a man haknainn, aoli' i lik'e pu ka Inma a na linku, nn hookan- ; uialia l„a, a ua llookaunmha nw ka «:00, imle, ! hoopili i ka pnliipiiln ma ka popoiao, a no j lakoii ka aina paa „lo i na hoaaina, a oia na ' kom.liiki a uio na hakiiiiiuu paipai nina o ka wa kahiko. 'Ua pili nia! :ki kn paipui ainn,n tno ka bookniiiniiliu a na'lii a mo 1111 ko'.ohiki i ka wa i hookunnioha, a ua pau k„ke nao ko h,k„n j I hookanmaha no ka paa ana 11111 ko knnawiii. | j A uiv lilo nao ko kanawai i kanhihao 0 pau ! lai ka lnkon 1111111 lnina kekee. Ua Ti„„mnnao jia ke alnlia oiaio no ka p„e konohiki i hann nio ko ah.lin. KA HOOKI'MU ANA (IKA AHAOI.. 1.0 KAU KANAWAI I ka nialinna o ()k:i(.„hn i l<a A. D. 1848, u:i hookninnin kn ahaolelo kan kanawai 0 k» Moi a 1110 na'.ii nmoli o !;a aiua, a mo na'lii i honalii i.i o ka Moi a i no ia o na'lii ma Lu«ohu i Lnhaina, kalii i hookumn ai ko knhna mna 0 k:i ahaololo l;au y kannwni, oia l<a h„o--k:ihnn inna nna o ka liiki o mi'lii h.l„lalo a j mo ka p„o kakalahi koikoi e knu kanaw-.i. I ka wa leiliiko o ko anpuni, noln e hiki wale akn na'lii/a me kn pon kaukannlii n mo k>i poo hooUapnhi o ka Moi a mo na'lii iloko o ka ahaololo, tia kapu loa. 0 ka pono a me kn hewa ilaila, o ke ola a me ka mako okk Moi 11 me na Knhimi, a o na'lii nni i »e ia, o lakou w„le no. A inn e makeuiake ka Moi a me na'lii i ka poo kaknolelo me ka poe knlaiain», a nib kekahi poo nke akamui e k<>n>.■ mai-Vknka pn no k<-k >hi mea p„hiliihi, 1111 pono 110 iiij he kuakahi ki> liikmi knk» pu ana i I' l ' manawa a pau Aka, o kn Moi w:il„ 110 ko nha"l<-i„ knk.ikiiki.nia 111 o,e ka p„e kaolelo, kalainina, kuaiihnu, ka noe kahniin, a me ka poo ako akamni, a o ka me» i I n'o i keia poe nkaiimi II 1110 ki> ;Moi alaila, ka Moi o hai iikn i kn 01010 hai i na'lii, a o na olelo 11111111, o kn M.o, a o keia poe-hkaruai, na nalo m olelo, a ma ka hooko aua e ike ia ai iwaho. Poln i ike ia ai ho manu ko ka Moi, a nio na'lii a me kn poe ake akamai e nolio ana ma ka aina. Akn, ua hala aku la ka pono aka poe kahiko, a ke imi nku mn ka pono, a m» ka. pomaikai aka wa hou. I ka akoakoa ann o ka ahnolelo, eia ka linim nni a v ka M„i a me na'lii, o ka hookupaa ana i na honali: nhaolelo, a me ka hooponopono hou ana i ke kumukanawai a rne ka hoomahiiHhna hon oua ike knmnkanawai, ame ka mahole ana i ka nmnii o ka Moi, i ka mana Kulp'uu, i ku mana Kiaaina, a me ka mana o na'lii ahaololo, a me ka maua 0 na Luuakanawui kiekie a hooluiawnle ia ka hana a na Lnnaauhau, a ine uu Lunuknnnwiii. Ua hana ia kekalii uiau knnawai e pili iina i ka hoowaiwai ai l; , i ko iiupuni, a 1110 na kamiwni e hoomalli ana 111 a ka hana, u he nni na kanawai i luinaia iloko o keia maknhiki. 0 Rev. Willinui Kikeke ka mea hookahi nana e hiinn ko kaiiuwni, alaila, lawo ia mai la imua o ku l\loi a mi! na'lii, 11 helulioln ia ko kanawai i iiiunao ia a hoapono ku Moi a ine lia'ln a kakau ka i'l'i., „ ka Aloi a ko Kuhini, Nui, alaila, lilo i kannwai 110 ko 111, pnni. Olelo aku o William Kikeke i ka Moi 1, mo na'lii, "Aolioho pono oke aupuni ko lih. 1 na'lii wu11: 110 ka ina'l,l, oke kau'i ke kai,:,wai maliiiiii o ke aii|)iiin, 1,0 ir.'ea ia o hooha luliala n,,,i ai 01, niakanim.iia 1 ko kaniu«h.< o ko kanaw.ii mnluna o lakoo, nm Amerii;.i a ina Bei'itania ama na aupiini o Eunipii, >> na makaiiinana kokiihi mea uii.na 0111 ko kao ann i ke kmiawai, a inu e k.uimi.ha a mniii:, 1111 kanawai, aoli: lukou e hoohalahala i ki' kaumali», 110 ka rne», o 'na m.'.kaaiiuiua ko kahi i hana i'ke kauawai." "Ua ne ka M„i ame na'lii,'" Ua hnnaiii ke kanawai 110 111, inakaaim.na o hiki ni i ir.i niakiiai.iana ko koho i ka lnkou linnaka i makoni ke ai o komo i ka nhiiolelo 0 linii» pn me na'lii i ke k»nuwui 1,0 ke nupnui. 1 ka iihnololo o ka A. D. 1841, i ka mala 'iiii o Aponla, Ull akoakoii ka lihaololo knn kauawal o ko anpiini, a na i)<>lni mni ka M>>i a me ua'lii o kn :.h,iol.'l>i m.i Lniiohu i Laha ina. ln inaliiihiUi, ua kolloia kekahi iiiail kauaka e na mak.oiimiu'i <! n..li<> pu j k» ah >• oh-lii, i l(„h, I» kt.il, o;D: M.ilo' ine K lanwiii Ma ll'l,'a o L. Koli.u» llnliii, oia n*. liliinmak.miiian 11 niua i i k>, nhiiololo kmi kii ; llawni 1110 iui'Hi, II o ka wah» hoi ko|a o na inakaiiiionia i ekeitui ukii i k» poiio o nn inaki.ainanii imiia o na'i.i 11 e welie ne i ke ■ knhi m .11 pilikia, 1, e uhi ilio i kokahi mau ; pllikia 11011, ukn, ii„|i' i 11111 11.1 pilik ia a ,ne <1 k.l a.ihnil Ak 1. 11-, niil -K./he „ "l!oin', l'l.a . 11111 iile o ua .1 tiiiuiiiakaa 1 m.nn, o hikou k» w - i'lia' olelo o ini inakuainaiiu, e n„ho niia ma ua (.#<,/» i j)au )