Ke Au Okoa, Volume V, Number 7, 3 June 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 118. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 118.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

0 kkkahi mau mka kaih.ana i ke au o ko KAl'Ll'Oll) NOHO KI'HINA Nl'l ANA, A lIIKI I KoVa hai akea ia iia luum nui k-aulana o !<e aupuni Hawaii i ko au o ko Kekanluohi «oho kuliina nni ana no ko aupuni Huwoii, aole paha noho nna kuhina t\ noho ana o ke nn o na Moi ai aupnni, i oi ae ko kaulana o ka moolelo o na pilikia kuwaho, elike mo ko uu o ka nobo kuhina alii ana o Kekaulnohi, a iio nu pilikia kuloko iho kekahi, ame ka hiolo walo ana o na pilikia, a me ka puka ana akr oke aopuni ika lanakila loa. Aia ;f iko o Kekauluohi i ku mnka a me nn knpapau o na e'.ule a laua i hoonna aku ai o imi i ka pomaikai kuokoa o ko aupmii o kona alii Moi, a ua loaa mai na pomaikai la, a ua ike kona maka, aole nae i ai i ka hua oia pomaikai uui, a ua make iho la oia i ka la 1 o lune, i ka Ā. D. 184?..

E huli hopo hou ae kakou e nana i ka uioolelo o kekahi poe alii i make i ke au o ko Kekauluohi noho kuhina alii ana no ke aupnni. Eono niakahiki a me na malama keu elna o Kukauluohi i uoho kuhiua nui ai no ke aupuni, a he nui na'W i make iloko oia inau makahiki, a ke lawe mai nei au i ka moolelo o kekahi poe alii nui kaulana i meu e hoonianao ia ai ka lakou mau hana maloko o ka moolelo Hawaii i na hanauna mahope aku nei. Ka mooi.elo no Kapiolani. Ua make o Kapiolani i ka hapa mua o ka makahiki 1841 ma Honolulu, a ua hanau o Kapiolani ma Hilo i ke au o ke »upuui o Hawaii ia Kalaniopuu, ikaA. D. 1781. 0 Kekiki paa ka makuawahine, ko kuikumahine o Kameeiamoku ke kaikuahino o Ulumeheihei Hoapilikane, a o ka makuakaae, oia no o Keho alii nui, a he alii kapu i ke au o Kalaniopuu, oia wale no ke'lii i hookapu ia ma ko Hawaii kapu olii, a oia ke Ke-. awe i wililua i pakaawili ma ke kuauhun a ko Hawaii poe akamai i ke kuauhau, a n«na e hele mai ke kuanna me ka pa.ep.ae .kapii o Liloa, a me na nioi i ohi ka eleele o Kahonkapu i Pakaaiana, a no ko Keuwemauhili alii nui me kona kiekie, ua miHamina kekfthi poe aiii o Kona i kona, wa i hoopua pio ia ai ma Napoopoo i ke kaua ma Mokuohai, nolaila, ua hookuu malu-ia-o Keawemauhili i kiai, o Kanuha ka ihoo, a no ka*frtonao i holo like i kekahi poe alii no ka hookuu ia Keawemauhili, nulaila aoho i hoopilikia ia o Kan'nha, a ua aiakai ia o Keawemauhili raa ka manna a hiki i Paauhan i Hamakua, a lilo i Moi alii no Hilo. I ka wa e noho kaua ana o Kamehameha me na'lii o Hilo, mai make o Kapiolani, i ke anhee ana o na'lli o Hilo i ka nahelehele, a 0 na kahu malama i'a Kapiolani, ua la-we lakoei a kiola ia Kapioloni iloko o ke opu limn amaumau no ko kaumaho, a no ke kokoke mai o ka pilikia, aka, o kekahi kanaka i kona hele ana iloko o ka nahelehele, a loho oia 1 ka 100 uwe o kekeiki a hookokoke aku la oia e ike maka, a i kona ike ano, aia no ka keia leo' ūwe keiki o kona haku no ia, ua kiola ia, a hopu iho la oia a holo aku Ia i ka nahelehele me ka naan kaumuha i ! ;oha haku, o Hoomii ka inoa oua kanaka la, Eia kn mea maopopo loa ia kakou, mai make o Kupiolani, ina paha i enemi, alaila, ua mako i ka pepehi ia ; aole paha i ike kola aoao he kaikamahino alii keia, a o ka moopuna n Kameeiamoku ma na hiakuakane o Kamehna ua pepehiia, a ua make me ka poino loa, aka, o ka mana no o ko akua ko mea naua i malama, a ua hoopakele ia kona oliy I ka manawa i make ai o Keawemauhili-i ke koua ana me Keoua Kuahuula, ua hui na 'lii.o Hilo me Kamehameha, o Kapiolani kekahi i hoi mai me Komehameha a me kona poe kaikunano ua keiki a Keawemauhiii. . 0 Kokikipaa, he kaikuahine uo oia no Kamehameha t ao Kameeiamokiv me. Kamanawa, o loua no na makuakano o Kekikipao. Nolaila, i ka make ana o Ke«wemauhiU ia Ko" oua Kuahnula ma Alae i Hilopaliku, neiīaila, ua hoi moi ia o Kekikipaa a mo kana kaikamahine o Kapiolani mahope o Kameliameha, a ua honaia mo ko kapu ,iipa Kealia i Konn Hema, a i kona nui ana, ua kukulu ia i. triou lioiau knpu akua uo Kopiolani, a *ua helo o Kapiolani o kapu i na okua,'' elike ino,.kona kapu alii, rio ka men, ua kapu.i nu'lii wahine kahi.l.o.n loa o.na heiuu, oph6 alii wahine a nie im'wuhmo e pakole'i ka niake ke hōokokplee ma ia waln, aka, o ua'lii wahina kupu loa, elike ke kapu trie ko ko akuu ko knipn, ua komo lnkou.ilokp o na liftii»u ; h.nloopapn, li un ai īna inea lan oloko o na hemo,' Pelu ko Kupiolani kapu i ka wa kahiko,. a hiki i

koim \va i n\ii ui, a ua U-hiilelHi un l<iu\n n na'lii, a i kY\va i hono pnu ia ni laua o llniha Naihe, u nohp paa mni laua, a i ka wn i luilo «i na'lii i Onlni i 1?a Pelelon, o Kapiolani inu kokahi i liolo i Onhu nn> Kainehiimelin, ui ka noho o na'lii nia Oahn, un hiki ip.ii Ua mai nhalnu i luipnio, ho nini nlinlan okuii, a ho noi iin'lii u tnc na knnnkn i mako i kela inai nhiiliiii inai Hawuii a Kiiuni. O Kapiohini keknlii i loaa i kn mai aliuhm a l)f* leloi ka laiKiho a he ke oln na ke -'kua. Ika hoi ana o Kninelmnieha a mo na 'lii i Hawaii i ka hunkni nlii i knpniu o Kaniaukuni, o Knpiolnni kekahi i hoi i Uawaii, a noho pna nm ko Inna aina ma Knnwalon. I ka muke nna o Knmehumeha nia Kamakahoiiu i Knilna, a ua kaa'kumnkena na'lii « Kapiolnni kekahi i kaa kumakena pn me na 'lii me kn lealea a ine ku ike 010 iho i na \vahi hilahila a me ka naanpo, »a kapa iu kela hana hilahila, he kumakena aloha alii.

ī ka puu ana o ke kunu niu Kuamoo no ke kniiii oiuoa, a me ka laimkilu lon onu o ke uupiini uinoE. 1 ku wa e hukoko una ke au[jui)i uinoa, me ke anpuni uiknpu, lie kanulna ko Kapiolani me kuna kane i ke anpnni aiuoa, a i ka laulaliu lon ana o ko aupuni ainoa tna Kailua, na liolo mai o Kupiolani e ainou me ka hooneuooneino o kuna kane i na tnea kahiko, aku, no ka lanakila loa <> ke aupnni ainoa, ua pau ke kanalua e noho i ke kapn kaliiko o na 'kua kii.

Uu koe mai ke knpu alii ia Kapiolani, a he alii kapukapu ma kona mau maka, a im makau fea poe i maa o!e ia ia.

Ua uluula kona mau maka ke huVi aoli e lauua pu ni'e na wuhine noauoa a kuuaina, aole kekuhi e naua pono aku, i kona mannwa 0 nana inai ai i ke auaina a me kaaha kanuka, a o ka mea e nnna pono aku ia ia, no ke ano hanohano alii hoi, a no ka ,akahi hoi o ike aku i ke alii. 0 ka'huhu mai no io, nolaila, ua makau na makaainana o ko laua aialo .ia ia. Aka, mu k» lealea ko Kapiolani maoao a ma ka oua rama, a ma na lealea i na hana he nui elike me ke ano muu o na'lii, aia tna kuhi a ka naau e lealea ai, aia mulaila ka manao a me ke kino pn, aole e hoolohe ia mai na olelo ao, a ua lilo na oleloao i mea hoo-iluliua i ka naau, he kukaikulīi na'lii i mnlama i na.aieloao. I ka wa o ka Moi Lihol'ho Ka.tivehumeha II ma Oahu. Ua hoomaopopo o Kapiolani i ke iio palapala, ua huipu laua i ke ao palapala me ka moiwahitie me Kamehamaliy, a ua hoo'ikaika loa laua 1 ke ao palupala a ine ke kakau pa'apala, a ua hooniaopopo o Kapiolaui i ka ike palapala a me.ka ike kakau, a ua hele pinepine i na kula a na misionari ma Kaw-aihao, a ua ike i ka heluhelu a me ke .loikaulima. 1 ka wa i holo ai-k-a Moi' Liholiho uie ka Moiwahiue i Bcritauia, a ua pau ka hoohaunaele n.ui o ke Bupuni. a ua emi mai ka ona 0 na'lii, a me ka lilo loa i ka lealea huli}, a me ka aha ume o ko po, a tne na lealea paumaele a pau. 0 ka manawa i holo ai k'a Moi i Beritanio, oia no ka noho ana o Keopuolani ma ia lealea pu, o ka ike palapala, a me ke kakau, oia ka mea i n>anao nui ia, aoie i ,m«nao ia ka hoomana Bna i ke Akua, oia kekahi pono nui e loaa ai ī ke kanaku, oka, na loho pinepine I ka olelouo a na misionari, a ina na haiao i na la Subati. Aka, he alii wahiuo akumai nae o Kapiolani, ua kakau oia i na haiao o pan a na kahuna a me ka poe haiolelo ma na la Sabuti, a na kakau iho oia ia mau haiao a pau me kona limn, a ua malama i ka pulo aina, a me ka pule ohana, 1 ko Kapiolaui ma hoi ana i Huwuii, a noho ma ko luua aina ma Kaawaloa, ulaila, ua liapai ao no o Kapiolani i ka oib<yna'lvcipala-' pala i ko laua ai ulo mo na makuainann o ko laua mau aina o Kaawuloa me Kealakokua, he mau »ha halawai hooikaika kokuhi, n ua hoolilo ae no oia i kekahi mau kanaka i makaukau mua i ka Pi-a-pa, i mau kumu ao. Hooikaika no o Kapiulani i ke ao me ka hoohuli i kana kane ia Naiho e huli ma ka pono, aka, o ka ohana akn no ia o he a Kaluaapana, uka, ua hooikaika pu lana ma ka pono, a o ka poe koikoi o Kamakau ma, o Kepookulou ma, a me ka poo kaukau a'lii a pau, ua hnipuia lakou a pau me Knpiolani. Alaila, ua kaulana ko Knpiolani inoa he alii haipule. Holo no o Kapiolani i Kailua e hnlawai pu me na kahunapule, a mala-' ila, halawai ai, no ke kii ana i ka manaoio, a me ka mihi ana i kona mau hewa, a ua lilo o Kapiolani i m'aleuahino kaulana no ka pono o.ko olelo a ke. Akua, a.i hoaaloha no na niiHiouai'i, * Eia kekulii, i ko Kupiolani. nianaoio ana i ka olēlo a ke Akiia, a' mo koha paulole ana 111« kona naau; a uia koiia manuoi.o ijo liipuwalē na akua i hooaknu ia e kona poe kupono, a ua uiunuoio oia o na ahi ai houua a me na ohi pele, nō 'lehbva kela miiirmea i hana, noliūli», oole oia i makaii i ka pelo. 0 Kapioluni ke alii. wāhine i'holo mua o ikei'ka lua o Pele, i ka A. D. 1823. Ua nui na kului ukua Pele i holo.mai imua o Kapiolani, mc ka olelo inni nolo p'iuo in ia 1 ko iho ilulo o ku lua o Pole, o muke oe i ko

ukun. 01, lo aku o Kapiolaui,.-" O lehoVa ke Akua nui iiana i huna ka. lani a nie/k;\ honua, a nana no i hana i ka pele, a o iho aku no an ilalo o ka lua o nana i kana nnui huiin kupanaha." He makau amo ka woliweli ka hele nna mn Kalnaopele, n o ka poe n pnii -.e mualo ne ana mn ko aliiuui e kokoke ana i Kalimopele, o ka alana a me na molnii walo no ka nii'ii hiki ine ko kanaenae anu o ka >o liole luinkai kn men o pono ai, me ka lalau ole iho 1 koknhi iiinu lau nnhelehele a nio na hua ni kokoke i k:\ lnu o I'ele, o punia mni o ko awa a me ka ino, a o ka mnke maoli keknhi, a nolnilu, ua mnkau ia me ka weliwoli ika \va kahiko. Akn, o Knpiolnni aole oia i kanalna, ua hiolo ka miina o na okna i hooakna ia o kanalm, a o ke nkua nooa ka n)ana, oia ki nknai inuia ole ia e ka liina o ke k •.iiaku, oia ku koluknhi hemolele.

I ko Knpiolani hooko ana ma ka inoa o lehova ke na lunakilu oia maluna o na kaula o Pelo i wanana. walinhee mai e make. Nolaila, na kauluna o Kapiolani, oia ke'lii wahine mua i iho ilalo o Kuluaopele

Mai ia manawii mai, ua pimlele nui o Ka piolani. 0 Ichova oia ke Aknn, 01» hoi ko 'lii mau loa. Nolaila, im hooikaika o Kapiolani me ka liiilani nna mn ka pone o ke akua nui, a me k i hooikaika ona e komo ma ko Ic8i) pa hipa. 0 Knpiolani keknhi hoa mna o ko'leau EkaleBia ma Hawaii noi. Uo ko' mo o Kapioiani iloko o ka pa hipii o Icsu Kuristb, a ua B"betisoia e komo i kn Ekuleeia o kn Haku, a i haumana na lesu i ka niaJam» o Okntoba ika A. 1825 M«mua o Kapiolani o Kaahomanu ma, a mahope hoi o Puoiki Batimca oia makaliiki hookahi.

Na hana a Kapioi.ani. A lilo o Kapiolani i alii wahine kaulnuano ka haipule, alaila, ua hoolinahaa ia kona'ano »lii, a ua lils oia i maknahine no ka poe makaainana iiuahau a rae ka poo ilihuue, a ua lanna pn me kela niea, me keia rnea, uā kamailio pn, ue olelo pu, ua ohumuhnmu pu, na haipule pu me ka poe haahaa, ua hele e ike i ka pne mai, i ka poe pilikia, ua kokun aku i ka poe ilihnne niiwaliwali, o kima niuu mea niakau ia, ua pau. 0 na elemukule o ua luahiiie a me ka poe haipule a pan, aole lakou e makau i ke ku aku imua a "Kopiolani, he lioaalōha lukon no ■ Kapiolani, ua rnakankau ka papaaino a Kapiolaui e paina pu ai me ke uloh«; aka; o ka poe liewa, ua wiwo lakou me ka makau, aole e hiki kokoke iiiwa o ko Knpiolani wlo, noluila, ua kuu nku o i kanawai ikaika maluna o ko lauamau ainn ma Kuawaioa a me Kealnkekua, no ka inu rama, o ka mea e inu i ka rama, e uku oia i elima pnaa anana, a pela ka moekolohe a me ka hookainnkania, ka hooinauakii a me keln hewa keia hewa malunn o ko laua itnw aina. He wahine nno haole o Kapiolani, 0 tiu oihana e pili ana i ka l;a wuhiue haole oiha na, oia maoli ka Kapiolani. Ua 'inakaukau ku Kapiolani poe kaikamahine ulo ; i ke knwili paluoa, i ka hoomoa palaoa, a me ka hana ana i mea ono, na kaula owili palaoa, na knpa, na palai, kela ano mea ai keia ano mea ai, he-pnpnaina i maknukau i na moa ai hnole ko Kapiolani papaaina. He nialo i hanohano ko Knpiolani, ua henohano me ka inaemae ka 1010 o na wiihi',<\ ua lilie me na wahine haole, ho pukiki wule no ke kapa o na kaikamahine lawelawe i na mea ai. He pukiki ke kapu i komo mau ia e Kapioluni,. onu holoku lilina ona nno a pun, hu ha"le wahine ke ano o kona lua; ua makaukau n/i hinai humuhumii mit kona Hnia liema, e liii una i meaihana nana ma keln wnhi ma koia wahi, n hia na hiilo misionavf. Ua ike ia o Kapiiilani, he alii wahine hoomnnnanna ole i ka munnwa; inn e noho o Kapiolani ma ka hnlo, o ka humuhumn no kn mea nui, a o ka iini i na hana hou n na wahino misionari, Ina e hoio-iio-o Knpiolniii i Kailna, a i nka o Kuapehn, a-ma kuhi ona misiiiuari, o ka noho kopakahi w/ile n» kona e holo ai, mo ka. hinai hnmuhumu no ma kona lima, a ina e holo ma Maui a o Oaliu, oiu no kona ano mau, a u<i kapa. aku na'lii ame na kanaka ia ia, he aliiwahine haolo. Ina 6 hele o Kapiolani i na S»bati, nia maloko o kona hinui, he Baibaln, he buke kalnna, a he penikaln, a o ka haino i oleluia e ke kahunapule, na pna i ke kakau ia, a nie ke ino o ka huiolelo a ke kahunai

1 ki\ w» ioa o ka olel» a ke Akun, aole i nnuhi i» ma ka olelo Huwaii, aia ma ka Imiuo u ntt kahiinupule mn na lu Snl>nti e loho ia.ui ko pa»ku ole.lq o ka falapjila Hqmolele i ku hai poolelo in i n« lu Sabati a uie im Poakolu o_na kahuiiapule. U» nni «a pnuku i kakuuin e Knpiolani ma na buke kulana, na nni luina.nuuuao, a i ka w» i pniia ai k» un lilo knna buke B iibala, i hoa mo.e nona, ua inuholo oia i na ma,navva a ka la; he manawa lrjnmrhtr-rmtt}nvnL paina, he manawa haipnle, ho manuwa heluhelu mo ko kulo Buibu!a i ka ohana inp kona ainlo, ho miinnwa no na halnwai anniiui wahine, ahe nuuiuwa 0 hnlnWni ni me na kumu miaionni-i, a ua kokoke no ko Kapiolun'i me Naiho maū pn halo tn'e tia llale o ka laua niau kimin miaiotittri ma Knawiiloa. (Āole ipau.)