Ke Au Okoa, Volume V, Number 10, 24 June 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 120. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 120.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

A ua lilo o Kulua Kuakini i alii oopa, a iko ka poo i hahai o kau mulnna o lakou ka makau ika make. A ho nni nu'lii i koi ia Kamehameha e mako o Kuihelelani. Ia Knmehumeha ma Wuiunm:, hoouna mui o Kamohamoha ia Kepanlani ma, e 01010 ia Knlaimoku e make o Kuihelani. Hoolo o Ka> laimoku ia Kepaaluui ma, aole e muko o Kuihelaui, a haawi nku o Kalaimnku itv Kepaalani i ka nina o Kuihelani ia MannuUiu a me kekahi mau aina e ne, a e olelo aku ia Kamehnmeha pelu. Uu lilo ka h'ai ana o ka wawne o Kalua Kuakini i mai uui lon, a mai make, a ua kii mai na makuakuiie o Kauhiwawaeono me Kokuamanoha e lawe i Puuloa, a eualaila kahi i lapaauia ai a ola. I ka wa i Uoi ui na'lii i Hawaii, o Kalna Kuakini no kekulii, a ua hoolilo ia o Kuakini i ai.kane ua Kamehameha, aole nae i makemake o Kuakini i keia ano hoaikane a Kaineliameha ia ia. Pela mai o Lonooiakaihonua. Ua ao ia o Kuakini i ke ano kahnna o ka wa kahiko, a nu hele oia e kapn i na heian a ine ua loulu a pau o Konn, ika e ola aua kona makuukane, a ua kapaia kekahi inoa o Kiipalaoku. I kekahi wa, ua ao no oia ika pulo anaana me kona kahu o Keohokopuui, o Kalouulu ke kuino; Oka pnle lolohi ka iuoa. Aka, he kaunka nunuha une, aua noho uialio, a ho lokomaikai me ke ahonui, a ua hoopunahele i kana poe aikane, a me kona poe kahu. I ka wa i holo mua ai ka Moi Liholiho i Oahu me na'lii, o Kuakini keknhi i hoomakaukau i ka holo, pu i Oahu me ka Moi, a ua lawe i na wahi ukana e hooili i ka waa e lawe i ka moku. Hele mai la ka Moi Liholiho, a ku i ka o Kuakini. "O oe kekahi e holo pu i Oahu? Ae;" wahi a Kuakini; "Eia ka aina o Hawaii, e noho, he ai o uka.'he ia o kai, lawe ae no ai; o makou ke holo i Oahu." 0 ka noho ana o K.uakini, oia ka lilo ana o J. A, Kuakiui i alii aimoku no Hawaii, a ua like me.he alii Moi li. ka hanohano a me ke kiekie, a ua ai alii no i ka pouo o ka la- 1 kou alii, wahi a Kuakuii. āole pola i ke au | 0 Kamehameha, e nana i ke mele Koihonu o Kuukini. 0 keia oliana p.lii hookae uo keia ia Kamehameha. O Kaahumanu laua o Kalaimoku wale no paha ua mea i haawi i ko laua naau ia Kamehameha o keia ohahā alii. KA HDLI ANA i KUAKINI IKA PONO, He alii inu ram!i o Kuakini, a he alii lea- j lea, he hula, a he alii kokua i ka poe aihue, I aia ma kona alo ulii ka poe kaulana i ka aihue, a ua kaulana ke awa ku moku o Kailua Ika aihue ia oka waiwai ona moku. I ka make ana o Kahekili Keaumoku ke kaikuaana o Kuakini, a na kii mai o Kuakini ma i ke kupapau o Keaumoku e hoihoi i Hawnii, Ua lawe mai T?'icVlni i kekuhi kanaku aihue i kapaia o Pookeokeo. Ua nihue ia ka hale kuai o Mr. Newnlu oia ka hale ia Mr, Lanni ma ka Roicila Hotelo. He aihuo wii keia i ke ao, a ma na leaa ka hoohikihikfnna 0 ka waiwai, a luia ka loi pukoawo i ko alanui, i ka malnma o Fob. i ka A. D. 1828. 1 ka huii ana o Kuakiui i ka pono o kft ololo.moikai a ke Akua, na pnu kona kokna apa i koia liowa ino, « me ka hookonokono | ana o aihuo i koia liowa ino pilau o ka aihue 1 ka waiwai o hai mo ko aloha ole. ' I ka huli o Kuiikini uia ka poho o ka olelo a ko Akua, a ua huli pu kana wnhino alii o Keoua, a ua huli ha'lii a pau o.Kailua maliope o laua, n me nn'lii holookoa o ka mokupuni o Hawaii, o ka aialo īne ka poe aikane pnnahele e-Knakini, o ka'wa ia Kamehameha mamua, a o ke au ia Kpakini e noho. ana ma Kailna ua like, ua helo a kunpun ke one o Kaiakekua. No ko Kuaki'ni lilo ama i alii haipule, kuknlu ae la oia i luakini uo ke Akna ma KaiJua, he luakini nui loa, o Mokuaikaua ka inoa. He lai pea ke pili laau o waho, o ka halepule nui keia.i.kukuluia ma keia pae aina. ' A mnh.opo kukulu oia ia Muhikl ma Waimea, ho luokinl nui, ia Kaluhikiola ina Nunulu i Kohala, ia Eleio ma Hnmakua, m Huili ma Hilo, h6> poe !l\ kini ( hui kaulana wale no koia i kilkulūiia e Kuakini, & ma kaīiA niaa kiiuoha,' ;3?o)tt o Kuolo Olaa u iniv Kau. Pola ko Kuakini kokua ana e hoo.olo, ika pono o olelo a k,'i. Akua,. aua holo io no a ! ulu ka olelo-a ko Akua, ao ka iko pu kokiilu rpo ka naanao i ka lahul liplookoa, ma ka iko pulupalo. , ■ Aka, nlu kokua 110 inu ano houmana i ica pooilioaie 'pope lcivlnvih(i,;a ino ka ay»o Kaiolika Rpba i hiki hopo mai,

0 Kuukini ke ulii nuia nuna i hookipa nnui i ka poe Kiitoliku Roma nii kona inokupuni o Hawaii, i ka \vu e hoaa io nna ko ahi o ka hoomnau o ka aoao kalnvino i ka aoao pule K«tolika R(ima Hna ka paeaina o Hawaii nei «a liko kn hoomann ia mo na ahi o Kilauea 1 hoohehoo ia ina pohakn a lilo i wai, Aku, i ka hiki mna ana o na kahnna Ki\tolika ma mu Hawuii, na hookipa o Knakini me ke aloha i na kahuna, a ua hookipa ma kekahi hale kahiko o Kaahiunomi in Keaho, a maluila i noho ui'an kaliuna u makanknu ko lakon hule inu ko kahun a Kuakini i haawi okti ai no lakou. Aka, ma na wnhi kauwalo aku mni ko alo alii aku o Kuakiui, uia malaila ku hoomaan a mo ka haknka u mo ka wawahi i kanhale a me kft hno i ka ai o na waena a ka poe hainnaua, a ka poe kahuna Katoliko Honia i ma ko lakou aoao.

0 Kuakini ke alii i ano kahiko iki aku ' ka wd i lilo ai ke nupuni i aupuni kumn'kanawai no ko Hawaii paeuin.l. Ikawa i lilo ai ke kumuknnnwui aole oia i hoomaōpopo i kt\ \vaiwai o ke kumukanawai, ukn, ua hoonoho i mau lunakunawai, a i mau Innaauhnu no kona mokupuni, ana pololei kekahi raau huna, ao ka nui he kekee kn nui o ka hnna a na luna,

0 ka poe luna hanu kekee me lea mawae i ka waiwai o ke aupuni, oia no ka poe aikane a Kuakini i lioopunahole ni, a luna malama waiwai o ko aupuiii, aole he loaa mni o ke dnla maoli o Hawaii, o ka mamaki wale no, nolaila, hoepii aku ia Kuakini, n eia ka Kuakini e olelo mui, e ai no au i ke dala o Hawnii nei, aia au a make, alaila, hoihoi aku ka waiwai no ke aupunL' I hoonoho mui kuu alii a me kuu liuku e noho au i Hawaii nei eaii ka niomona oka aina. " Lea no ka apa ia Hnwaii ika moku nui." I noho mai a lile hoi ha ka ua o Hilo.

1 ka make ana o Keoua kana wahine, ao'e a 'aua keikī, aka, hookahi ana kaiknmuhi" ne i loaa o Kamenele, na laoa o Kauia opio haaheo ka makuahine. Mahope mai o ka make ana o Keoaa, ua loaa-'kekahi wahine opiopio, a ua niare ia lana ma Hilo i ka A D. 1839. 0 Punahoa kn inoa, a o kanu wahine ia a liiki i kona la i make ai maKailua, ijke 53 o kona man makahiki a me na malama keu, a i ka la 9 o Dekemaba i- ka hora 9' 0 ke kakahiaka, 1844 He alii maikai, aole 1 elemakule, a no ka oopa, ua nawaliwali mau kona kino, a ua kaapa olnlo o na wawae, a oia mau kono mai i make ai. KA MOOLELO O KEKAULUOHI. Ua make o Min'ama Kekauluohi ma koDa hale pohaku ma Pohukaina i ka la e 7 o Inne, i ka hora eono o ke kakahiaka i ka A. D. 184S. A 1 ke 51 o kona mau makahiki a me ua malama ken, a i kala e 7 o June make iho la ia. Ua hanau ia o Miriama Kekaulnohi ma Keauhou i Ko.na Akau Hawaii, i ko A. D. 1794, oia ka makahiki mamua iho O' ka holo ana mai o Kamehameha a me na'lii o Hawaii e kaua ia Kalanikupule ke keiki a Kahekili ke'lii o Oahu i ke kaua ma Nuuanu, o ka makahiki i kaahope, oia kaimakahiki i hanau ai, i ka la 27 o lulai, be 28'kā~Epate oia makahiki. I kj» la 27 o Manli i ka malama o Kiiulua, hanau o Kekaulnohi, he )a kapu i a o ke kapu Kane. 0 Kekauluuhi ke kaikamahine makahiopo a Kaheihf'imalia, a he kaikamahino oia 110 ka ,wu heu ole o kona makuawahine, oiai e kupu ana ka ikuika o kona, a mo ke knkilakila o ka ui a me ka hnnohano o kc liino, i ku maikai a me ka oikelakela; a o Kekauluohi ko keiki makaliiopo oia ohana oJii a pau, nolaila, ua lilo o Kekauluohi i keiki punalielo loa i ke alo o na keilii a pau a Namahana a me ka ohana alii a Kekuamanoha, n mo na pilikana mau lioahunau a mau makuakano o Kaahumanu. A pela i lilo ai i makahiapo o hooili ai na kupnna alii o na niooku auhan a pau o nu'lii mai Hawaii a Kanni" [E uana i ke mele Koihonu o Kekauluohi] a penei hoi. 0 Kokauluohi ke kaikamahine a Kahoihoimalia w. a laua o Kalaimamahu k, ke kaikamahine a Namah'ana i Kaleleokalani w, a laua o Keaumokli k, a Kanekoa k. ko koikamahiiie a Haal<su w, a laua o Kekemalolokeakaluoi k, ke kaikamahino a Kalelemau.li w, a laua o Haae k, ke keiki a Kepoo "w, a lana o Kaauaua nui a Mohi k, ko keiki a Umiiwiula w, me'Mnliiololi k, ke kaikamahihe a Makakualonokinl w, a laua o Ilikieleelō k, k'e kelki a Hinaii Kauhiuhape w, a lauo 6' Pua k, ke keiln a Keliio)6nooknl(unakua w, rtb Oahu. o laua 6 liiilikikuuhine k, ke keiki a Hakuukalal4pu»kea w, a latia o Keawonuia ft, Pinea yt, a o Keonopiplm k, )co, kiijkamahinq o a,Pue, a lAim o Uakau k. . i'O Hakau ka 'Moi ko keiki a Piiioaoikolani ko kaikaina o Waoialōa. ūa'lii wahiiie o Oahu kii waliiiiu a Liloa, nona, ke kuauna kapu a inoi kiv pwiepoo pohuku o Liloo. •. 0 liiloa k« i iioho ia Hana' : ke;lii' o Maui lianan 0 Kapuki(ii V, neiho ia Umi a, Liloa k, )|iMitm o Kliiokaioa k, ,o Kapulani w, o KeoawoainuuuH k, o Keawenuiuumi k, ka i no-

ho i'a Koilinlawai w, ke kuik.amnhine a AkaliiiiiKapu w, a luna o Kah 'kurniiliur. k, ke' iii kupu o Kanai, nona ku pnhu kapu o Holoholoku, me ka pohuku knpu iloko o kn wai o lulani, hanau o Kanaloukuauna, ke'Hi i paweo ia na maka i kn uhi moli e Kamnlalowalu ke'lii o Maui. 0 Knnuloakuaana ka i noho ia Kaikiiani w, ka mua J Makakaualii, hunau o Keliiokalnui w, U" Keakealanikane pio luua, hanau nu niahana olun, no Kauai a 110 Hawaii, a o ko Kauai kni oln, oia o Kea-ku-Kaniuhnnu w, noho ia Jwikaqikflua k, ke keiki a Makakauulii, hanau o Keakealoni w, ku moiwnhine, noho inukuaktfiK! kniwilowa k, oia o Kanalonkupulehu, huuau| 0 Keawe; o Keukeulnni w, nolio kaikunaiie ia Knnekauaiwilnni k, ke keiki a Iwikanikaua o Onhu, hanau o Kalanikauleleiaiwi. 0 Kalnnikauleleiaiwi w, u Kauluhennuiokamoku Imnau ka inakihi.po a Kalanlknuleleiaiwi o Kekuiapoiwa Nui a Knulahea [ E nana i ka moololo Hnwaii mua i kakau iae Mr. S. Dibeln me l)avida Mnlo ma Lahainaluna i ka A. D. 1835''a me kekahi poe haumana, no ka hoole o Ulumeheihei ine Anwne, aole i komo o Kekniapoiwa na Keawe], 0 Keawe k, ke kaue hoi moe naha ia Kalanikauleleiui wi ka wuhine, hunau o Kalaninuieeauinoku k, o Kekela w, o Keeaumoku alii keia o Huwuii i kukuln ia ai na waa i Apua ma Kualoa a pau i ke puhi ia na waa 1 ke ahi, 0 Keeaumoku ke kane'o Kamakaimoku ka wahine, hanau o Keoua k, noho ia Kamakahikuli, hanau o Kaiaimnmahu, nohoia .Kaheiheimalia o Kekanlnohiomano, Aole i pau na mookuauhau o keia alii, a e pau ka mni o ka mookuauhau kupnna alii, aka, i ka wa kahiko ua kapu loa, aia maluna o ke'lii ia ia ka noho alii moi, ia ia wale no ua mookuauhau kupuna alii a pau, Aka, ua haiia ko na'lii mau kupnna alii maloko o na mele Koihonu kupuna alii, a na hookomo ia na kupuna alii iloko o na mele knpuna, a pela ua mele koihonua o na keiki puouhele: a na makaainana. 1 na e nana kakou i na mele koihonuakupuna o Kekauluohi, a ua hoolaha ia ma ke Kuokoa, alaila, ua maopopo. ia kakou/ aia maloko, ua hookomo ia na mookuauhau kupuna alii o Kauai, a mo n° mookuanhau kwpuna alii o Oahu, a me ko Mani, a me ko Hawaii, a o Kamehameha a me na'lii a pau, na lakou i haku i keia mau Koihonua knpuna "lii a pau, Ma ke Koihonua waa o Kekauluohi, ua hookomo ia na'lii a pau, ua maopopo! malaila, he kaikamahine alii punahele loa o Kekauluohi. Ua hoolilo ia nu'lii a pau, a ua hookanwule ia kela poe alii keia poe alii, ma ka lakou oihana kupono, penei : 0 me Kalanihelemaiiluhaokamokn, o laua na'lii nana e hoomakauknu i ke koi no ke oki ana o ka waa, a laua e amo ke koi a ooki i ka waa. 0 Boti Kamauleule ke kahuna alii nana e oki ka oulu, a oin ke kahuna nana e hoowaha ke kalai ana.o ka wahn o ka waa. 0 Kamehameha ke kahuna nana e knlai me ke kupa oloko o ka waa, a rae ka hoopololei o ke kaele. < 0 Kaahumanii ke kahuna wahine nana e kauo i kai, a komo ka wua i ka hulau. 0 Keliimaikai ke kahuna nnna e kapili ka waa j a paa. 0 Ukuneheiliei, o Kaikioewu, o Kotrhou, j o Kawulookaluni, o Koaknnn, o Nuihe o Kalaimoku, o Kahekili Keaumoku, o Kaluuikonahulo, a me nu'lii e ae a.pau, o lakou.ka poe na»a e hoa ka waa, a o Kaukuna Kahokili ko knhun/ipule uana o 1010 ka waa. 0 Kaineliainoha ko knliuna nui, o Poke ka pule, o Kaneohakini ko 'kua, o Kukailiinoku ka inoa akua o Koknulnohi, a ino na inoa akua e ao. 0 ka lil«. ana i kaikamahino puoahele o Kokauluohi i.na makua i nii knpuna, a me nu'lii,a pan, aolo pnha ohana alii o, ao ,i hina 010 iho imua, o ka hanai lioopuuahelo ana ia KL'knnlnohi (koe ka ohana nlii kupu a Kalani Kelii Kauhilanahoniia, a Kaulnheenuiokamoku o ia iu Mnui, ua koo aku ko lakou kapu ahi, o na kapu hookapu o Hawaii ka i hina.) j Penei: Ua hookae ia o Knwnhine e Kanhnmann, no ko kukua ana o Kuwahine i ka j pau o Kekauluohi, anwe kumakena ae lao Kuwnhine i ka hiiahila, he hana kaulana keio imua o na'lii. ■ Owai o Kuwnhino ? 0 K.uwahine, o ke kai kamahine ia a ko Kumehumeha. kaikunhine, mailokō o ka halo puupuu liookahi,' mailoko (-iliiai o ka opu o Kekuinpoiwa. 0 Kalanikaulihiwaakan)a Piipii |ca .mukuahjno o Kuwahine ke kaikamahine a Kekuiopoiwa, ko ka-i--knmahiue a Kiikelnoknlnni, ke kuiknmtthino a Kalanikauleleiaiwi a laua o Keiiwe. * 0 Kaikioowa ka omknakane o Kuwnliine, o Kaikioowa ka mea i kueo i ka hookuo a ICaalni'maMu, ,a kii aku la i kokaolelō , a kuauhau, o Kauloaiwi -ftika.uwai no MoTo r kai, a naua i i ke mole o ' Owelakalani.' Ina o makaikai kak.ou melo KoiUonua o na kaiknmahino a me na koikikano a mo ' na moopuna n Namaliana i Kaleleoknlnni.Eia k« mon maopopo In.», ua hiilani ia kā ao«o ma Maui, a ua hophaku ia e lakou ka

ohnna alii k«p U a Koknulike, a o ke a.-.ao o H»wnii, aolo i hapai ia, aole i hoohaku ia kekahi ohana alii o Huwuii, ua liko wale no lakou a pau, o mua no o hope, a o na wahi kapu kua kahili no mailuna a lalo. (Koe ia Keawemauhili) ua olelo ia o Kekaulike w, a Kauhiokekn, na Kekaulike nui o Maui.'a ololoJkekahi poo, n# Keawo no. O kahaku mole nana i hookiokie ae i na 'lii o Hawnii, <tialoko o aa melo Koil>onua, •» Kalaikuahulu, a na ia haku mele Koihonu a hoohuipu i na'lii o Maui, Oahu, a me Kauai, a hoohuipu i na'lii o Hawaii, mahopo iho o ko kau» i Nuuanu, oia ka monawa i haku ia »i « Kalaikuahulu. " O uiui a wan kialoB, J> knhi mele kupuna n Keaulumoku, ake, ua hookae ka poe akamai i ke kuauhnu no ka Inlau o ka haku ana i na kupuna o ko Kaoai poo alii a me ko Oahu, lie lala pili wale ko Hawnii, aole no lakou ia kupuna. Ma Knhaluu a me '.Coaubou na aina i hanaiiu ai o Kekauluohi, a o Namahaua a me Kenumoku tia kupuna nana i hanai, a.lle lei hulu mamo milimili ka moopuna nana kupune oiawa. 0 Kalaimamahu ka niakuakane o Kekauluohi, hoonoho mai la oia i konu pokahu ia Kahikahcar.a na, i poo kahu no kai na kaikamahine. (Jiole i pau.)