Ke Au Okoa, Volume V, Number 12, 8 July 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 122. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 122.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

Pela ko Amevika Huipuin, ko Pnniui, a me na unpuui kuokoa a puu o Eui'opa, a lilo 11 u kaunwai maikai oia mau aupuni, i pomaikai uo ko aupuni o Hawnii nei. ' Ainila, c ac !;oko nku nu i ka pnlapaln hoolo a na kanaka i na luna haolo, no ka moa, oia ka iniikemako o na'lii o Beritania, a me pa'lii o Fftraui, ame ke aupuni o A.m< i rika Huipuia, o ka uaauaoo ke aupuni Hawaii ia ia iho, pela ko'u lolie. l'enei : ka olelo a ke'lii wahine Victoria o Beritaūia a mc ka Moi Lui Pillipi. ,o. Faruni. 0 ka Moi ke'lii wahino o ke uupuni huiia o Beritania Nui, a me lrelani, a ine ka Moi ke 'lii o ko Faratii. E manao ana oia ma ko Hawaii pae he aupuni makaukaui kahaua pololei pu me ua nupuni e ae, nolaila, noonoo iho la laua, ua pouo ke aelike laua, i ka manao aku ia Hawaii, ho kuokoa ia. Nolaila, ua ae ia mai ke aupuni o Ilawaii nei, e hana me ka naauao, a e hoohalike me ka hana aua o na anpuni naauao o ka honua. Nolaila, aole he pono ke hoole ia na luua haole, ke loaa ole na kanaka, na'lii naauao o ke oupuni Hawoii nei. I hou mai la na elemakule; kahaha ! e ike maka nku ona no kakou. Aole no paha e lawe ia mai kanawai oia mau aupun no lakou no ia mnu kanawai, a me ko lakou pomaikai; no knkou no ko ktfkou mau kanawai, a me ko kakou mau pomaikai, ma ka kakon mau hana ana. Aole paha kakou he poe kauwa na lakou e hoopilimeaai wale aku ai ma ko hai aknmai lauaun, ka i no ua ike no kakou i. ka pono ame ka hewa. Aole no paha i ao iao Kamehameha I i ke kula jiui, aka, ua kaulana konu inoa no ka pololei o kona hooponopono ana i ke aupuni. Ke manao nei makou, aole loa e manaoio e ae mai ana o Kamehameha I i ke akamai ome ka inaalea ona malihini. 0 ke akamai a me ka noonoo hohonu o Kamehameha ua hilinai oia ma iho, a ma ke nkamai i loaa iloko o kona aupuni iho, aole oia i paulele i ka hai, a nie na maliL'ini haole. He mau haole ka Kamehameha, ahe haole kauka o Naea, a ho inau haole kapeua o Mr. Kapena Papa, Kapena Koki, a me Kapena Winihepa, a he nui loa na haole hanohano me ke akamai i noho pu me Kamehameha, aole uae i lohe ia, ua paulele o Kamehameha i ke akamai a me ka maalea o na haole, aole i lohe ia, ua komo kekahi o na haole i,ka ahaolelo kuhina alii o Kamehameha e knka pu , 'i ka pono o ke aupuni Hawaii. Aka, ua lohe wale makou, ua olelo wale ia, ho haole no Beritania ka haolo i olelo ia Kamehameha. " Mai malama ika hnole ho poe hoomakaulii ka haole i ka aina. Nolaila, o ka hoolaulea ana i na haole o ke kumu alakai ia o lilo ai o ke aupuni I ka liaolo, a o lilo ai ka lahui Hoftvaii i poe kau" wn kuapaa; a mnhopo e iko ai kakou i ka oiaio. A e loho iake kuo ana o kalahui malihini i ka poo kupa o ka aina, ho poo liupo, ho poo naaupo, u he luhui ilihuno paluualolo a ho uui na olelo ino o puka mai ana ma ko lakou mau waha, a o»kela mau olelo, ho innu 01010 e hoawnhia anu i ka luhui kupao ka aina, a ho mau 01010 ia e hoohaahaaia ai ka lahui, a o huli uku ka manao o na'lii mahopo o na nialiliini, a o koohi.pu mai i kona luliui oia ko makou manao aloha i ka Moi a mo na 'lii, aka, e hiki iu makou ko hai aku i ko makou manao, aia no ia ia ka nana a ino ka noonoo. Na'u no ia e waiho aku iku kakou mau olelo imua o ka Moi a mo kona kuhina. Owau no kekahi o kau poe kauwa liilii, o imi ana i ka pomaikai. S. M. Kamakaū. Lahainaluna, lulai 22, 1845; Aloha maikai ka Moi, Ua noho kau kauwa ma na kuaaina i kein mau malama, a e hai ana no hoi i na pomaikai e maluhia ai kou aupuni e ke'lii, a o pomaikai ai kou lahui kanaka, nolailn, kupu mai la ka manao iloko o lakou e hoike mai. 0 na olemakule a me na luahiue, ,ua kauohn mai lakou ia'u, o hai aku i ko lakou aloha ifl oe ponei : Ko hooikaika noi makou i ka pulo i k( Akua, e haawi mai oia i ka m.aluhia i lea Moi Kamehnmeha 111, a me na'lii malalo ihliona a mo ka luna hoopii, a mo na luna' nui o ke aupuni (dia na luna haole)., E kokua ma: • ko Akna ia.lakoii a pau, a nana no e haawi mai i ka hoopomaikai i ka Moi i na'lii a me ko mnkou noho ana, ko nu mokaainuna ouu ino ku hoomaikai alui i ke Akua, o haaw mai i lea mahlhla. Aloha maikai ka Moi Kiiinehamoha 111 a tt)o ha"lii. ; I aku la au,.na'u « lmawi aku 'inp k'a lioilu aku i ko onkou aloha i ka Moi, a ina o hai

uai oia i kon« aloha ia oiikou, "alaila, niv po.nuikai kakou, na hoiko mui oia i koni* maibc» a H)e konii uloha in kakou. A na ko Aktm o huawi mui i ka Moi Kanehameha 111 me kona kuhinai ka pomaikai i mo ka molnhia. •' E ola ka Moi i ko Akua, a o malnhiako■uvaupur.i." Na kokahi kauwa liilii, e noho a\ia ma ki\ .naluhia o ke anpuni. S. M. Kamakau. E S. M. Kiumikiui—Aloha oe ine ka >luoln; E hai aku oe, me ke aloha olnolu ikn i im elemakule a me na lualiine kahiko mai o'u knpnna mai, Ua makemake nui au i nu pono kuhiko a pan,' e lilo i mau pono 'ioolilo hou ia. 0 kekahi pono a Kanu'hanelia 1, i hai ne ai i na inakaainana kahiko. I'enei . "0 ka luahino ame ka elemakule, ■ hele no a moe i ke alanui." Oia mau poio no, a me kekahi man pono e ae a pau, e iimu iio ia mau pono kahiko, ke knpono nie ni aoao hou i hni mai, a e hoololi ae .i keka!ii mau pono kaliiko ma ko uuo hon e pono ai ia aoao hou i hni mai uie a'u. Nolaila, au 1 lioonoho nei i mau lnna haolo/i mea e ike

muopopo ia ai na pono a pau ma na anpuni nui, aole au i hownoho i keia mau luna hai>le ine ka hoowahawaliu i na kunaka kahiko o Ua aina. lTmoi>"ho ia no, no ka hiki ole i ko'u puali ke hooinaopopo i na huna ma na aina uui i huipn mai me kakou. Eia uo ia'n ka hoopau i ko lakou noho lunu anu mii H'awuii nei. A no ka maopopo ia'u e hiki ai ke hana pu me ua mnu ltmn hnole la mulailu, nolaila, ke han» nei uu, a me ko'u puali me ua mau luna haole lii i no pono o na uina e hui mai, a me ka pono o ka aina i uno hou ae, aole no ka hoowahawahu i na pono o ko'u/lnau kupuna. Nolaila keia huawi ana i ka waiwai i ua mau luna haole la, me ka manao e pono auanei na luahine a me na elemakule kahiko o'u kupuua. E ake au e lilu ka hana i ko'u ;nau makaainana, k'e makemake lakou, a me na puali olii o'u. ona makaainana makaukuu i ike ika hana ma ke ano hou i keia Wa hou me ka pono: eiu no au ke malama nei, Eia ka inoa o kekahi; o G. L. Kapeau, he kakau<>lelo nana luna muUma waiwai o ke aupuni; a e maopopo uuanei ia hana ia ia, a ua makemake au e nui ka poe pela. Pela wale no ko'u manao e noho nei, rae ka manao o lilo na pono a ko'u mau kupuna i mea ole. A i mau kumu hoi nana eao mai ia'u, a me ko'u mau puali alii, i na hana o na aina naauao iloko o ko kakou aupuni. 0 na lii a lakou e maoao nei e haawi i keia mauoihana; ua maopopo ia'u ka hiki ole o Leleioh'oku o Poki, ao Keoni Ana; he mau hana ka lakou no ke aupuni, a o kekahi o !akou, he luna maluna o uo mau lnna haole la. 0 keia mau puali alii o'u, aole e hiki ke hana 1 ka oihana a'u i haawi ai. v Ke lana nei no nae ko'u manao, a hiki i kekahi manawo; e hoi m«i no keia oihana ia kakou, ke naauao na'lii opiopio. Ua' maopopo no ia'u ka pono o na konoolelo Huwuii, aka, oole e hiki i na kakaolelo Hawaii, ke lilo i knkaololo haole; nolaiia, ike uu he pono, Uoho au i muu kakoolelo haole, e pono ai la aoao o kokou. Nolaila, hoole aku i na palupala hoopii a na mukaainana e p'au nu knkaololo haole, ma ka pono o na kakuolelo Unwaii. E nu luahine a me na elomakule, he alohu oluolu o'u la oukou; nolaila au e kamuilio pu ■ alui noi mn o S. M Kumakau la, oiu ka inea ku pono ke hai mui i ko oukou alolia ia'u, e pono ui kakou, o ku nohu hnpaueu ano. K AMEHAMEIIA. Nuuonu, Oahu, Augnte, 1845. 1 ko kukou heluhelu unu i ko moolelo o keia maoao nlii, a ua hoolnha ia ma ka manno uloha uupuni o ku Moi Kumehnmeha 111. Ua hohonu mnoli ke uloha o ka Moi i ka lahui makauinana kupa o kn aina. Ua maopopo kona aloho i na elemakule u mo nu luuhine.'un maopopo konn paulele i kona lahui kunuka, a me r.a keiki a kona poe makaainana i hooikaika i ka imi naauuo, a ua kokua oia me ka oiaio a me ka hooko anu e lilo nu oihana o bona aupuni i koou iiiuu punli alii u me kona poe makaainana kupa o ka aina, noke koena o na hana hiki ole i kona lnhui'; oia liano i huawi i na malihini haole, me lta lana o ku manao o ka Moi Kainehameha 111, ohoihoi ia mai no ua hana i haawi ia mu ku lima o no lunu huolo ko nuuuao na'lii opiopio mu ka olelo Beritama, u ma ka booi<onopono aupuni mu ke uuo kahiko o ke uupuni Ilawaii, i hui pu ia moi me na pono hou o na aupuni nui nuauao o kuhon ua. '

Eia kekulii;t) ko ka Moi Kamohameliu 111, hoike aua mni i kona numuoio maoli o kona nuau olii i ikn miio>li oku i kona mau mukaainuna, a kupu mai ku olioli, a me ka hoihoi o ka nauu o na makaainuna. He hana nuuuao keia i hui iu ine ke aloha, a he kia hoomuimo iloko o ka puuwoi o ka lahui kupa a me nu malihini o ke aupuni Hawaii, » hilu i lta pua-. anoano o kn honua. , KA. lIOOLII.O ANA Q KA MOI KAIMIIAMpII A, 111 i MAO KAllllU HAOI.E. Mahopo iho o ka hooj»ii aua o na makaai-

nana imna o ka Moi, no ka makemako ole o na maknainana e hoolilo ka Moi i na haole i mau kuhina, a i mau Inna haolo, a no ko ka Nh>i hoiko ana i ke akea i loho ia kona manao aloha i koua lahui, aule e hiki i kona. Jaliui makaainnna, ke paiio i kolakou leo, a ua ae maoli aku lakou, ua knpono ka manao o ko lakou Moi. Nolaila, na koho ka Moi Kamehamehn 111 i mun kuhiua haole ma na oihana i hiki ole i kona mau puali alii a me kona mau makaaiHalo Alii, Apcrila 13, 1810. "1 keia la, iloko o ka Ahnkukakukamalu ua hoolilo ka Moi i keia mau kanaka i mau kuhina nona malulo o ke kanawai hoonohonoho i mau knliina alii i hooholoia i ka laii9 o Okntopa, 1815. 0 Robcrt C. VVyllie, Kuhina no ko na aina

e, no Hawaii noi. • 0 G: P. Jud(J, Kuhina W.niwai. 0 William Ricluird, Kuhina Aopalapala. 0 John Ricord, Kokuii Lunakanawai Nui. A hoolilo in, alaila, hoohiki ia lakou no ko lakou oihana, elike me ka olelo ma ke kauawai. Nolaila, e hoolaha ae oe i ka lohe i keia hoolilo ana. Keoni Ana. Kuhina Kulaiaina. A hooliloia keia poe haole i mau kuhina uo ka Moi, a na lilo lakou lawelawe no ka Moi ma na hana leulemo a me na hana kuwalio o ke anpuni Hawuii. Ua hoike ia ko Hon. Rubert C. Wyllie ukaniHi a me ka makaukau i kana oihana kuwaho e pi'i ana i ko no aina o,va me ka inoona huole i hiki mua mai ma Hawaii nei, a tne ka lilo mua ana o ko Huwaii nei i lahui e hookipa mua i na haole a me na nialihiui o na aina e, a eue ka hoomaoao mua ana o na lahui ona aupuni e, i ke aupuni Hawaii, he aupuui i komo mua i ka launa ana me na o ka honna. Ua hoike akea ae o Hon. G. P. Judd i koiia makaukau i ka hoopono.pono i ka waihoua waiwai o ke aupuni, a me ka makaukau i ka imi ana i ka waiwai o ke aupuni e puka ai ka loaa, a ua kanlana kona inoo, i ka nui o ka loaa o ke aupuni, a piha ka wai-1 wai o ke aupuni, a hu iwaho. Eia kekahi mea i mahalo ia e ka lahui, he kuhina keia i hilinai i ka pono o ka lahui kamaaiua kupa o ka aina, i ke au o kona noho kuhina ana, ua hoowaiwai ia na kanaka naauao o ka aina, a oia ke kuleana i komo mai ai ka pihoihoi i ka naan o na mukua e hooikaika i ka hookomo i na keiki iloko o na ku'la, a e hookomd i na keiki iloko o ke kula nni o Lahainaluna, a oia ke kumu i kaulana ai na keiki imi naauao. oka haawi o keia, kuhina i na oihana o ke aupuni i na kamaaina kupa o ka aina, he mea ia e olioli ai ka naau ona makaainana kupa o ka aina. Ua hoike akea ae la o Hon. John Ricord, oia ke Kokua Lunakanawai nui o ke kumukanawai oke aupuni. Ua makaukau keia kunaka i ka hookahua ana i na kanawui o na aupnni naauao o ka honua, a ua hoololi ia ke ano o ke kanawai elike me ke kupono i ka luhui kanaka Hawaii, no ka mea, ua hai akea ae keiu kunaka naauao a ka Moi Kamehameha 111 i hilinai ai, uole he kupono o na kunawai o ka palupalii hemolele ke hoolilo i kanuwai no na,aupuni o ka honua, aole lio kupono i ke !iuo oka noho ana o ka* luhui. 0 ke kunawai o ka palapula Hemolelo, na pili ... kanuwui a iiw na pono o na kanawu' o ka palupala hemolele, i ka lahui a ke Akun i hoolilo mai oi i liihui hooilinn no ko ulu mau loa, oia ka luhui Indaio, na mamo hoi a Aberahama. 0 nakanawai o ke aupuni o lloma; oia ko anpuiii o kahonna nana i hoolilo ua unpuui a puu o Eui'opa, o ku aoao komohuna o Aaiu a me Al'erika i mun pauuluau i na makahiki he nui lou niainuo o lesn Kristo, o mahopo mui o ka Kristo, a ho unpiiui nui loa i ka w. o na lunaololo a leau Kristo, a na kapaia ke uupuni o Roma, o " Ke'lii Wahino."

Ako, aoho e kupono i na konawai o ke aupuni o R 'inn ke hoolilo ia no ke aupuni o Hawaii nei. Pel« oa kanawai oke aupuni o Alebiona a me Furani a me no aupuni a pau o Europn a me Ameiiku Huipuia, uole knpouo i ka Inhui Huwuii. 0n« kunuwai kupono ika lahui Hawuii, o na kanawui e kupono ana i ke ano o ka noho ana o ka lohui Hawuii, a me ke ano 0 ka nina, a me ku mea i maa i ka noho nna oka lahui.- Ina e lawe ia mai kekanowai o keknhi lahui e, a lilo in i kanawai no kokahi lniiui, ho kumu ia o pilikia ai ia lohui, no ke kupono 010 oia konawui o like me ko ano o ku lohui, aka, aole noe he howo ke lawe wa-

le mai i na konawoi o na aupuni e, i mau ku mu hoohnlike.

■ Ke uianoo nei ke kokou mooleio Hawaii; ua oiaio a'kupono i ka pomaikai o kela olelooo a kela kanak» naauoo a me ke nkamai hohonu i na konawai o na aupuni o ka honua. Hp pono e nnauao lta poe hana kou kanowai o ko aupuni Hnwnii, n e hoohnlike i nn knnuwni e liko mo ke ano a mo ko kupono i ka lrhui a mo ko a'no o ka uiun kalii i noho.ni ka laiiui. Aoho nae ho howo o na kunawui o na

aupuni o kn linnun, ke hlo i mau kumn hoohalike, a i mau kumu naonoo nn kA poe imi kamwoi e noonoo i ke kupono a mo ke kupono ole, i ke ku[»no ole o Kel* konawoi i lualu# b imhaehaea-kekahi. lahui e r _ a e lilo. ia i kanawai hnopilikia wale i ka lahui Imalihini io mnu knnawai. Ein kekalii mau httna kanlnna a keia kanaka'; o ka hana anu i na kanawai a me ka mahelo ana i na oihana i kupono i keW Kuhina alii keia Kuhina alii o ka Moi Kamehameha 111. Ua"kspaia kela bnke kanawai, "0 ke K&nnwai Hoonohonoho i na hana i haawiia i na Knhina Alii o ko Hawaii Pne Aina." Iloko o keia mau makahiki, ua paa kn lima akou a me ka lima hema o na Kuliina i ka hana, a o na lah o na oihana a pau a na Kuhion, na pili kff lakou man lima i ka hana, aole mau knhina hana ole.

O kn oi o na Kuh ja ma ka nui o na oihana e pili ana i kona oi iann. Oko Kuhina Kalaiaina, he nui na lala o ka oihana Kalaiainn, a ua mnnamana hihimanu kona mau lala, a ua pili aku ku oihana Kuhina waiwai ma ko laua papa hookahi, a pela ka oihaua Aopalapala, ao ka oihana oko Aina e, a oia ka oihnna i hihimanu-«le-o na lala, a hookahi no hana nui oia oihana : O ka nui o na palapala a me na kaao o na moolelo o kela Luna keia Luna i hoonohoia ma kela aupuni ma keia aupuni. (Āole i pau.)