Ke Au Okoa, Volume V, Number 13, 15 July 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 122. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 122.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

0 ka oiluma hoonn kuleana aina, he lnU keia oihana no k» Oiliann Kalaiaina. Ile oihana nui loa keia iloko oia mau mnknhiki, a \m koho ka Moi i mau luua mii no ka oiliana " lloona knleann aina," ii ua hookolmia tno , ka sila nui o ko aupuni, he alimn ko lakou iiui, a he Inna nui Pnresidbna kekuhi o lnkou. 0 ka nui a keia poo luna, oia ka hookolokolo a me lea hooiaio ana i ua knleana aina o kela kanaka o keia kunaka mai Hawaii a Kauai, uiai na'lii a na makaainana, mni ka poe kiekie ana malihini. ona aina i mahole ia e ka Moi Kamehanieha 111 me na'lii a me ka poe i loaa ka aina mamua aku o ko kau ana ina knuawai. ITa ninhele aku ka Moi i ka aina, a o kekahi hapa no ke nupuni, a o keknhi hapa uo ka poe mea nina. A he kuloana ko na makoainnna i noho ma koln ainn ma keia aina, a ua hiki ke hookuloana i kn lakou mau ainn, ma kahi a lakon i nolio paa ai, a i noho paa rae kon.-x ohana mai kahiko loa mai, a un lilo ia i knloana aiha ponoi no iakou, a o boo t ii Inkou ma ka pnlapala imua oua poo Luna Hoona kulenna aina la. Ua lona ka wniwai nui i na kiunaaina kupa o ka aina ma keia kanawai, a ua pilikia uo hoi kekahi. " t Ein ke kumu i pilikia ai kekahi poe, o kn naaupo, oka hoopilmeaai, a keakea keknhi poe ulii, a me keknhi poe mea ainn, a ua pili pu ka manao o ka poe naaupo, a noho lakou malalo o ka hoopilimeaai; a i keia wa , ua kuai na 'lii i ka aina i na haole, a o ka poe mea kuleana ole, ua pilikia loa lakou, a oia ka poe e kipaku ia mai nei e na haole e hele aunna wale ana, a lilo i poe kumakahiki, a i poe kauwa hooluhi kuapaa. O ka poe ioi aku ka pomaikai mamua o ka poe kamaaina nona ka aioa ; o na lahui malihini, a ua lilo-'kuokoa ka aina, a me na pomaikai no lakou, a o ko lakou ola ka i malama maikai ia e ke anpuni me ka malama maikai ia oko lakou hiamoo, me ke kiai ia eke aupuni. Oka lnhui ponoi nona ke aupuni, aole'lakou i hiipoi ia e kona aupuni. Aole paha peltf i ike ia na nupuni nui kuokoa oka honua. Ua iko ia na aupuni kuokoa o ka honua, ke npho liilii nei na kanaka o na aupuni kuokoa me ka mōlu o ka hae o kooa aupuni ame kona aina han<*u. A ina 0 hoopilikia kekahi aupuni i ke kino a me ka wuiwai oia o kekahi aupuni kuokoa. Oke kumu iho la no ia e pilikia ai ia aupuni, a e lilo ai paha. Aka, o ka lahui kanaka o Hawaii, ua noho auwana lakou nJa ka honua, aia ma na mokupuni o ke kai, a ma na aupuni nui o ka honua, ama ua aina puni 010. Heaha ke kumu o ko lakou auwana ma na aina e, a ma na aupuni oka honua ? oke kauinaha ma na"kanawni o ka ainn, wahi a ka lakou olelo. Eia ka wa i hele nui ai na kanakn, i ka wa i huli nui ai na'lii a mo na knnakn i ka palnpala, a ua kou ia ona'lii na kannwni lioomalu lahni'o na'lii, oia nn liannwni e o.'o 10 nui ia ana ho mau kannwai misionari, oiu ka wa i liolo nni ai na kanaka ho mnu tausani ina aiua o Kahiki. A oiu ka wa e no'no nui ana nn kannka o na moknpuni o nn aina o ke kai ma Hnwnii nei, a no ka makau Ina kanawai, a na pnu ka ike nni ana m fl Hawnii noi. Oa kaulana ko nupnni o Hawa--11 i ka wa i Jilo ai ke anpuni o Hawaii i anpuni kumukanawai, • Aka, ua knkali mai na knnaka Hawaii i k pono o ko aupuni i ko kumukannwai a .me na kanowai na aina e. Eia ka lakou i lohe mai, he pomaikai no na haolo ke kumukanawai a mo .na kanawai o ke aupuni Hawaii, a na uoho lakou a pau'i ka make ma na aina o.' Eia ka olelo hoiko a ke Kuhina Kalaiaina Keoni Ana (John Youog) iloko o ka A. D. 1846. '' oka nui ona kanaka maoli i huio i Kahiki i keia makahiki maluna o na noku liaole, be 651, he uukn ia, no ka /uea, i kelealii ua auaia na kanaka maoli, aole o holo i Kahiki a hiki i ka wa e pau ai na luina maliuka i ka holo. Aole i loaa ka nui o ka poe i hala, a hoi ole mai, ua akakn no he nui lon, nola nno e hlki ko helu ia, nole pnho e omi nui mni i na lauaani ekulu ka poe e holo.mau ana mn ka monnn. I keknhi inannwn, ua holuhelu in ma |*npaelo i Kahiki o 400 hnneri knnuka Hawaii malaila, a ma Keomolewn, he 000 haneii, ua helu ia ma Paita i Peru he 50 kahalima, a ua lohe tr)akōu, aohe awa mi koi« monna i helii 010 ia o ku Huwnii, ein hou kelinhi ma Nnnetukoto, Nu Bcdefoda, Sag" Hnrbor, Nu Ltidnnn, n mo na wahi o ao o Amoīika Huipiiia. Ho nui wale keia poo i holo aku a hoi 010 mai, mn koia Pae nina. Hu 15

liiki lie 15 i holo aku." ' 0 k« holo mnu i kahiki i kcl\ mannwn i koia mnnawn mo ka hoi alo mui, a ho knkni- j kuhi kn poa i Imi luai i Hnwnii nei, a ko m n- j hunhua nei na kanaka Hawnii m» ira aina o. I Ain niu na Puo «ina' o uuhi■.-- <* « hio nn Puu ainn o Mnikonisia nin ma No Zi! uii a ma :ia nina wnonahelo o Knlil'oniu, u ko noho nlolin ino. Uiv lioike aken ne la o Hon. Willinm Rikek;\ oin ke Kuliinn no ke uo pnlapa'ln. Ho knnukii keiu i\iiinkmikiui nui knna oiliann o ka hoonannno ma ke «opnlnpala i kn lalini, a he oihnua nui koi» i knpono i ka pomaikai 0 na'lii a me na ninkaainaiui o ka hooikaika Ika imi ika nauuao. oka lnhui a me k:i aupuni naauao, oia ke olelo ia he anpuni pookola. oka naauao ko kahua mum e hulj a e uoonoo i ua mea pohinilii a pau o kela ano keia auo, ka pomaikai a nie ka lako, ua kukulu ia mnhope o ka naauao. He make hewa hoi ka nnauao ke ole ke dala. 0 naaupuni naauao Pookela o ke ao nei ; eluu wale no kuliua i kukulu ia. "O ka nnnuao, !\ oke dala. " De make liewn na aupuni nui 'lie haneri miliona na kanaka, a he mali milio!na lehulehu ka nui o kela aupuni keia auJ>uni, a uele i ka naauao a me ke dala ole, n liolu. ia nupuui. •

I ahona ke aupuni Hawaii i ka hooikaika j ka naanao, aolo paha ho aupuni ma ka ho'iua nei o hoohalike a> i ke ano ike holo'okoa i ka Lahui i ka ike heluhelu pnlapala, iloko iaha o ke 50 a me ke 60, e loaa ai hookahi nea ike ole i ka heluhelu, ko hoohaliko 'ia 'na ka averik(i. oke kumu o pupu ai ka looko atia i ka hann a ka naauao, o ke duln >le. Aole mau kauaka Hawuii i kapaia he uau ona kaiiaka Hawuii miliona, a he mau ,ia hanori tausani, a pela mai a hiki i na heu o lalo. Aka, oke apukele ana o imi ika iaauao a me na ike palapala ; ua lilo ia i ;eehina.wawae no ka JLahui Hawaii. Eia *:oe o ka halo ana iho e alakai maoli ma ka 'iuonoo ina mea pohihihi i ike ole ia. Ua I iaa ia mea i kekahi poe, a oia noonoo, ua inule pu. ! I ka lilo ana o Hon. William Rikeke i ku'iina no ke aopalapala, ue- panlele ka lahni tolookoa ia ia, aka, aolo oia i kaapuni e ike * na kula mai Hawaii a Kauai, a oia ka Pa»esidena oea luna hoona kuleaua aina, a ua ua ka lima akau a me ka lima hema; a he uvn oihana nui i kn i ka pomaikai o ka laiui holookoa, a me ka pomaikai oi kelakela na lahui mnlihini, e hookahua ai i ke kulaa, e oi ana i ka pono o ua kainaaina, ka nea i ike ole ia ia Kamehameha II a me Kaīehameha 1, a ina Moi i nohoanpuni mamua 'ku. * 0 ka luna hoona kuleana aina ka Hou. W. »1. Rikeke i holo i Maui, i ka hoomaka mua Ina o ka oihana hooua kuleana. Ua hana ia na kūleana ma Lahninn, a ma pVailuku keknhi, a olko Honolulu ka nui, a . ke kuleane o na'lii oia ka poe kulenna i, hookomo muo, a o na kuleana o na haole, l~a ike lakou laTin hamamn ka puka, a ua ; lo nn oihnnn nui bko nupuni i ko lakou poe , ko ai ko lakou mnkemake e hoomakaulii j i, a noho ko lakou poe lnunnu, ho hoo'mnliniali i nn'lii, n uu lilo i kn lon i ka aina a kn

c .i.o kuhiko i uua oi, a me oa'lii, a o laa ka 'iO " lie oahn ipu'nunnei o pna i lta hu.nuhumu," wahi o lta poo knluiuina lioliiko, ko kakali riei un poe launaa nei o ka mn- ? nwn. Aohe alii nui o ke oupuui Iluwuii, kw liou mai ana mahopo e hou o i Ua Pae Ainn hawoii, ca nahahn liilii. O ke ola nnn o ku Pne Aina Hawaii ; o lia ,non aupuūi Uuokoa. O ka Pohakaij a me na Haleuma mninlo o un nupuni kuokoa noi, aa kauliilii ke kiuwaiuhulu. Ua hnna o Rev, William Richard i kein oihana elua rne ka pololei o knna mau lioiia, oole i lohe ia konn inoa, un hookoloko:o oia i na kuleano me ke akahele i ko ka j.-oe haahao. Aka, iloko o kona makahiki e Percsidena ana o na Lnno Hoona, aole , hoomakaukau na mnkaoinana o hookomo ko lakou mau kuleana, o ke ano naaupo keahi, o o ke kookea ia kekahi, a o i-kekahi >00, ua nlunu wnlo aku i ko hai mau nīna a 'iio na kuleana o ka poe naaupo, o ua lilo mn :o hai inoo, a me ka poe i malimali ma kn ioopunipuni i ko hai nina, Aka, ua liana ia p"" ''ina hooua kuleana ne ka hoomanawanui i holo pono kiv lakon tana, a ko io no Ua lakou hana, a lilo ia 'i lomaikai no lrti poo kupa o ka aiua, akft, o ':a pomaikni i oi aku, oia ka pomaikai i loua <! ua malihiui, nia ke nno o ko lakou kuleana iimilnmil.u o ka noho kuloanaole ma ka.aina. Aka, o ka haiolelo mua ana a ko leuhina .10 leo aopalapala, oia lioi o Hpu. William i kona lilo mua ana ma ka noho laWolfiwo ana ma ka oihnna Knlinin Aopalapo■a, a o ka manana ia i hookaawel'o ia ma ko, 'aipuni īlawaii na pōo oihana niii o ko anpnii i ka A. .0, 1840.- I ka malāma o Augntu ■'j.a 1, Peuei kana liaiololo inua iloko o ka Minololo imua o ka Moi, na'lii a mo kn poo i

kiihoin, muhope iho o kona hoolilo nna i Kuhin,v Aopulupalu. " No ke knuohu ann mui n ka Moi ia'u; Ko wniho nku noi au imu* o onkou i kn moo. 1010 o ke aopalapnla on,. n\u keia pno ninn. Un p:\n ka hoomnknuknu mnn nna i na liua o pni ni i kn 01010 maol'. e na misionari Amen'ka i ka MoncWv niun o lannnii i !;n A. 1). 1822. Aia la no ke pni mua ana o kn Pi-a pa mua. Komo koke iho la o Kamehamehn 11, a ke'iii Knuikeaouli, n nie Nnhiennena, amo nn'lii ene -iloko o ke knla. Maniun o ka pau ana oia mnknhiki, knmailio pu iho la lakou ma ka palnpnla iloko o ka olelo Ilawaii. Kokoke hala !ca makahiki, liiha aku la na kula, a komo na kanaka a me na 'lii ike kula. I kahope o ki> makahiki 1824. līooikaika loa na'lii e laha aku ua kula n puni na aina n pau, o ka uuku o na kumu ka mea i liiki 'o ai.

I ka hoi nna mai o Keknannoa, ke Kiaai na o Ouliu, o Kanehoa kekahi o ka poe ahn olelo, n me kekahi poe e ae i mnke, i ko la kou lioi ana mai Berit2iiiia mai, hooikaika nui kn poe ao. la mnkahiki, paiia kekah mau poolelo, a me kekahi palapala n ke'lii a me Nahienaena, a me na'lii e Hoomn ka ia ke pai i ka olelo a ke Akna i ka ma kalii 1827, a i ka mokahiki 1832, paa be Ka uoha Hou i ke pai ia, a i ka makahiki 1839 paa ka olelo n ko Akua i ka knnaka Pai muu ia kekahi mnu pepa helu, i ka ma kahiki 1821, a hookaka mna ia ka poepoe o ka honua, a me ke kaa o na mea o ka lani i ka 1824, "'

0 ke kanawai mua e pai mua ia ina ka olelo Hawaii, no ke awa o Honolulu ia a ua pai ia ika 1825. oku knnawai hoole i ka pepehi, i ka aihne, a mc na hewa e ne, ua pai ia ika 1827. Ua pai mna ia ka Palapala Honua 1832, a ma ia manawa mai, ua laha aku na pnlapala a nui wale ke ano, iwaena ona kannka lie nui ke ano. Pai mna ia ka Lama Hawaii i ka A. D. 1833, a ma ia hope mai, ua paiia ka nupepa ma na ano e ae, aole manawa loihi i pai ole ia kekahi nu? p epa. Eia kekahi man buW i paiia. 0 ka Helunaau, Helukakao, Hoailonahelu, Auahonua, Anahuinakoln, Anaaina, Holomoku, Moleanahonua; Anaili, Anapaa, Anahonna Poe-' poe Lani, Anatomia, Akeakamai, Hoikemanawa, Hoikeakua, Hoikehonua no ka Palapala Hemolele, Helemalihini, Kalaiaina, o na kanawai a me na buke e ae, he nui loa i hanaia ia manawa. 1 ka hui ana, 80 paha buke ; mni ka manawa mai o ke knuoha mua a na'lii e hoolaha mua i na kula i ka makahiki 1824, ua malamu nui ia na kula e ke aupuni, a no ke ka nui oke kaumaha. Mamua loa, i ka inakalnki 1836 ; mauao nui na kula ma Howaii nei e na mea koikoi o na aina e, a hoomaikai mai lakou. Ua olelo mai kekohi Lunakanawai nui o Amerika Huipuia ; o Kent kona inoa, ma ka buke II aoao 199 ; a pen'• " o lra hoomaka aaa i na kula ao, a me ka hooponopono ana oia mau mea ma ko Hawaii Pae Aina, he mea kupanaha, ahe mea i mahaloia'i " I ka hoakaka ana i ka moolelo o ka palupala ma ko Hawaii Pae Aina, he pono o hoakaka ia ku hookumu ana, a me ke ano o kekahi mau kula nui i keia manawn. O ke kula i pili nui ia oukou i na'lii ; oia ko knla Alii ma Honolulu. Ehiku mokuhilu mai ku hoomaka nna oia kula, oia no i Inila no keiui a pau a na'lii nui, a ua hanaiia lakou. Ua hoopomaikai mai,-ke Akua ia kula; oole i Jcomo ka make iloko oia po, aole hoi i hooki nui ia ka hana oke knln no ka mai. Ua lilo na haumana a pau i ohana hookahi, a ohana lealoa, a ua lilo lakou i hoapili i koknhi i keknhi, a pela no ka pili &na ina kumu. Ua manao mua ia ku hooknmu ona iloko o lakou, i,ka manao nna i ka pono, a mo ka manao i ke Akua, no ka meaHhaloko o laila ka poina.ikai o na haumann, e hiki mai ana ma keia liope aku ma Hawaii nei. Eia ka lua o ka manao, o ke ao aku ia lakou mo ka olelo Enolnni. Uo lona ia lakou ia, o oi aku ke ak&mai o kekahi mau mea o laliou ma ka olelo Enelani, mamaa o ko lakou akamni i kft olelo Hawaii. Onn mea iao mnu ia maloko o na kula Enelani, oia na mea iao la iloko oia kula. Ua hoomaka ia keknhi mau mea pili i ka naauno nui ; .o ke anaainn, nn mea uilo, na mea hui, ko . akeakamni, ka hoailonahelu, ko aohoku, h me' ka moolefo ona aina e. Ua holo mua ni haumana, a mahaloia lakou, a ira lealea ka lokou mau kumu; n pono no ko lakou makua, ame ko koia'aina, ke hoolana ia ko lakou manaOi A loaa mai in lakou keknhi mnu makahiki hou, n kuoo, n hookumu pnuiu ka pono me ka inakau i ke Akun iloko o ko lukou naōu, alaila, nole e nele ke nupuni i ka mea i makenioke nui ia, amo na'lii o pono ei. Aia ke> woiho la imua o lakou ka ike hohonu, a me kn Lotera a paU n kn olelo Enelani i 'inen e poiio ni, n i mon e lealea ai Inkou. Aia ka knu nei imun o ko Inkoii alo.ka moa hooika-. ikn mnu. in lukou i kn imi .nknmni, a tnij ke' 'kupnnW mv men o hnnohnno ni, pia ka tnakoiiiiiko o keia uina, a mulaila e puu ni ko ko iiupum homaheinn. ( Aole i_pau.)