Ke Au Okoa, Volume V, Number 15, 29 July 1869 — Ke ano like o ka olelo Hawaii me ko Malaea. [ARTICLE]

Ke ano like o ka olelo Hawaii me ko Malaea.

Ma ka nupepao NVini o ka Poaono iho noi, mnkon i ike ilio ai i kekahi palapnla a keknhi inea, o pili ana i ko ano like o ko kakon olelo Hawaii mn kekalii hnn nie ka olelo manlea ; i komo nlai i ka mana o ua men la ma kn helnhelu atia i ka huke i kakau ia e Wallase no na mea e pili ana no na mokupuni (J Malaen. Aia malulo ae o keio e pakui ae ai makou i kekahi [iapa hopnna olelo i like iki ko ano o na hua me ku puana pii ana paha me ko kakou o Hawail nei.

Ho ninaii paakiki no, ka lioomaopopo a m« kaik'e ia rtna o kahi i hiki moa mai ai <, ko kukon niaii kupima. He aweawoa Walu no nne, me na k.imn iKioiaio kupoho ole ku hoomaopupo maoli ana, mai ia Papa a me Wukea io m&i paha ka hoomuka mua aiia mai oko kakoli man knpuna kinohi. Ho mea pohihihi no ia i ka nana nna aku, ina, e hoomaopopo ia e like me ko kakou kulana uaauao i keia \cu. «a olel« ia 110 e kekuhi poe no Bulabola\ai, a no Nu Zi!»tii mai ko kakon mau kupuha,—a ua hoopnka ia iho e kekuhi poe, ua manao ia no inai ko kakou mau kupuna ;ame he r nea la uae i ka manao o kekahi poe, he poo olulo pae mai ko kakou kupuna, mahope iho o ke kaiele ana ia i ka moana, a hoopae ia mai iluna o keia mau pukoa uliuli. Keka.hi mnu kumu i mnnao ia ai, no Nu Zilani a n« Bi>labola mai ku kakou mau kupuna, no ka moa, ma tia inoa o na akua mana ia e knkou, a maloko no hoi o kekahi mau mele kahiko o kakou, ua puka pinepine na hua Kahih,. Aolo ma ke ano like wafe no ona olelo, aka, ma ke ano kekahi o na hana maa ia kakou, ua ane kulike loa ; a ma kekahi mau mea ua kulike loa.~lna, e nana ia o ke kiko a me ka hapala ana i ke kino, he mea maa mau ia kakou nei i ka wa kahiko. Aole e lilo ana f;ekahi i ka'nalia a i wabine maikai, ke ole e kiko ia. No kakou nei kekahi alii i kaulana ma ka pßele ana ia ia iho, a ua hoolaha nui ia mawama o kanaka.

Ma keia hana maa noe he kiko, ua hele mua loa aku oNu Zilani ia kakou, oioi, ua hoino loa ia ka helehelena maikai oke kanaka, ua kahuli ae ke kii mau i haoau ia mai ai, i kii panio, me he kanaka hoolealea la no ka hale keaka lio, Ma ke kiko ana, he uhi hoi ka olelo ana i ka poe kahiko, aole kakou i hele ino loa ma ia mea ; oia hoohaukae ia, no ko kakou mau helehelena, aole me ka paele ku loa, e hoohewahewa ai kn makuakanē i knna keilii. Ua k»u palena ia no ke kiko ann, e like me ka wahi iki ano mnhinn o ka po pahn o Hilo, ma ka maha o ke poo ; kekahi mn na lima b me na wawae, a komo lon iloko ona uka. Un ulono ia nne, he oioio paha, aolo pnlia, o keia nno liana mno, ua lawe ia nku mni Hawaii, i kn wn hoa la, aole maiipopo. Ma koia moa, o ke ano like ana o keknhi mnu hunolelo o knkon mo ko keknhi mau Lnhui ao o keia mau mokupnni oko kai, mn ka puana ana a me ke ano io maoli pnhn; a i 010 ia ma ke ano liko ana pnhn o kekahi in'iu hnnn maa o knkou, ino ko Inkou—no[e pahn he uinu kumu maopopo in e ike ia'i, nolaila mai kekahi poe o ko kakou mnu kupuna, n me ko kakou mau kupuna maoli pnha. He mnu wohi kumu awenwea nae pnha ia e honolo ia'ku ai i ano puwa mai ke. aloula, Aka, ina ma ia ano like ana o keknhi mau hopuna olelo, a miu ano haiia maa paha, heaha hoi ke kumu e hiki ole ai in kakou ke olelo, o nn kupum oia mau wahi mai o kakou aku nei? No ko lakou nui anei, a puipui o ko lakou mau mokupuni ka mea e mnnaoio ai leakou malaila liahi i nolio mua in'i, a mihope mai knkou ? Pela pahn.

O ko kiikou olelo Hawnii, e liko mo kakou o noho nei'i kēin wa maamuama, uo nno lilie nō ia kne ka olelo Beritonia i kona wa pokeo, ke pilia ponō 010, e lawe mau mai nnti mni kelo o me keia 01010 mni, mo ka hoohalilte ana'ku, i kumu e puoi ni ; a &610 e knkali ka 01010 nna. Ma kokahi ona huoolelo knnawai u mo kekahi mnu hunolelo e ao, ua nihnmo tnai knkou i kekahi mau hunololo Beritanitt, i loaa koke ui i» kakou ks puni ana o ko ano, » aole hoiso kakahili ke knmailio a mo ke ana> Oko kukou 01010 IXswaii no hoi i koin aiaanwa, ua nno kahuli ikToe, ao|« na« mfi ke ono ona hua ; nko k mo ke .ano oko kokau ana. Ho kakaikahi paha o koia wo, ei hiki ke kamailio,e like rne ke nno o ko kumiiilio nqn, lie liancri makalnki > kanhopo iu) noi.

Ke huli ao no h'oi kakou e nnoa i ke ano a I mo ka puana tna<ili o kokahi mau melo kahikoo Hiiwaii nei, lie ano pohihihi no ka iko ana ina punna maoli. Mu koia mea, ho meo houoli ia mnkou, ke ike aku i kokahi poe j aknmai o kakou, e hapai ana i ahahui imi pft- J lapala mawaena 6 kakou nei ; i hiki ni ke h.u--h i na moa naauao ma rs mea palapala, Eia iho mnlolo nei, |ta pnpa hu:i'c!elo Malaon, nin keknhi ololo'oin pni; moko, oia hoi ka olelo Toto ; :i un ano liko in mau hun ino ka olelo Hawaii, ma ku ano a pela no paha I ma ka puana nn» (?), i hnawi ia ma ka P. C ! A. oka Poaono iho noi, o koknhi haolo : | lli'h] Ahi j 11111 11)11 Kutu Unku I 'longiie Lilu Alelo T(>oth Nihi Niho Watn Wai Wai B.inann Fia Ma, - '*<>* Hiuuia l'iihn Hrid M ii ii u Manu lioal W ua Waupa . ('i'eounul, ~. Nyu Nin Mai Mai l'O - ' 1 Muta Maka Fo»tlii>r... . .Hnlu Ilulu Fing(ir Liiiia hato Liina Hiii.i) I.inia ' Linia Hoiul l'oi Poo Wood Mai Maikai llouae H»li ilale H ot Pelah Wela Rain Hora Ua Honel Lalani Alanui Ti\vo ,'Rua Elua Thri:e Tolu Ekolu l'"our Ha JCha Five.... . ... T,i mft Elima Six Noh Krtno »S(,' v(!ii Hil.u Ehiku Eight Walu Ewalu [ Nine ...Siwa Eiwa Pilikin na Ua poe mahiai o Kaliakuloa, i ka poe Kalepa o Kona Hawaii.

Ma ka ln 10 o lune i hala aku noi, ua kuuoha iho kekahi poe kanoka o Kona, i ka poe mahiai o Kahaknloa, e hoo i ka ai na Inkou, ke hiki aku ma ka la 19 oia malama, no ka mea', ua maa lakou me na poe kaneka nei i ke kuai poi, 2 piha o Wailele, he moku kiakahi, i lawo pono mika ai Aka, ma keln kauoha nua, a ks poe no na ka inoa. Koko, Kaoi, Samuela, e hoa hou i ka ai no ka makau, e kii hou ia mai, aole no i kii hou ia mai, ua ai la, aia no ke waiho la ma kahi i hoa ia'i. E pono i ka poe nnna ka makemake e kii koke, o poho loa oukou i na aole oukou e kii kake ae i na pai al, a oukou, no ka me«, o kn mea e kakau nei ua koho mai kekuhi o keia poe ia'u i Loio, e hooponopono pu nie oukou, a ua ike no hoi ,au i ka moku kiakahi ia'u ma Waipio, ua haalele au me ka ike no ia Wailele moku. Eia ka'wa pai ai a lakou, ke lolii nei ma Kahaliuloa, me ka"\iilinai i ka pono o ka ole--1o aelike e, ua ku i ko kolale keia haalele ana, no ka mea, ua hele lakou ma kahi e e kuai ai no ka poi, nolaila, aole e pono ke hana pela o pllikia kou mau koa aloha oiaio. D. B. Mahoe. Honolulu lulai 20, 1869. Ka pouli ana o ka la :—Ma ka nana ana maloko o na nupepa haole, e hai ana a ka Poaono o keia pule ae, la 7o Augale i ka auina la, e pouli pilia ai ka la. Aole nae e ike ia ma o kakou nei ; aka, ma Asia akan, kowa o Berina a me Beritania Amerika. I ko makou hai ana'ku i keia mieo, i kekahi wahi kanaka, no ka pouli ona o ka la i kn Poaono o kein pule ae, i mai la kela, "he lohi loa hoi ha na ; e pouli piha ana no ka ]a i keia po a no." Ka ii'ūhao o Pele.—l ka Poakalii ilio nei, ka lawe ia ana »e o ka ipuhno o " Pele," mai lea Llnle h.lna hao mai, ma ke Alanui Knlepa a me ko Alanui Papu, a hiki loa aku i kai o Ain,> Hou. Oiai, ho umikumnwnln tauBani ka nui o na paona o keia ipuhao, aole no he linna mani.; !ca lawe ana a hookomo i i kona wahi i iunnaoia ai. He men inahaloia no nae ka hanaia ana o ia ipnhao ma ko kakou o Hawaii nei Hule Hnna Hao.

Ka waapa mahu :—Un raaa a ua kulumo iho nui hnkou mo ku iko una i nn hnnp altamui ako kennka me kn muhu. Ua ike knkpu i nq mokumahu nui mo na i«)okuahi kaua liilii, aka, raa ke ku ana uiai nei o ka mpko Gahtea o ke Koiki Alii, aia ua hiki.mai he wanpa, a.na ka mahu e houholo., He moa hou no ia i ka iko ana o ko kakou mau maka. Oka onegini mahu, u» kau ia iho iluna oke kino oka waupa. Hc elua onn mau hmla, aole ma na aoao e liko moka kakou ike i na moku nui ; aka, aia mahope, ma kahi o ka hoo mamua iho, ma kela noao keia noao ; a e ume ana imua a ihope 0 liko ino ka makeinuke oka mea hookele. Aka, kahi 0 ka mnhnlo nui, o kona holo launn ole, nie he mea lu, aole in< kiimnhu a moku pea pnha 1 holoholo iho moloko iho o ko k.ikou nei awa ioiae ka holo mamuu ona. O kona holo, ua olelo ia„he umi milo moona i ka hor» hooknhi. Aka, i liolo loa paha iu ma ke kei muliuo, a aolo paha e like ia holo ona uja ke ke kai hanupanup.a. Mamua, ma na aoao, a mohope o knu ai ka poe ohua —o ka hoononoho wuie np ka haos, ija ka mahu "o lowa ana lni la." Oka hana nui oun waapa nei, o ka lawe ana m»i ina luina o ka moku e ku ana muwaho i kuln noi ; nolo no hoi e omo ko alu aku, hoi mni *iiu ; a un lona mai makou,.mai kn nuku mni o Mamaln,. a hiki i ka uwnpo, ul.iipa no uunute. Maalalii no hoi ka liauu a ka nmhu.

Ka. makk axa—o Kiuihakiekio keikikāno aJ. Kauai mo I{. Kaenaku. . Ua make loa rna ka la 5 f rulai 1869. Ku nwe mmamina ncm\ nmkna, ame na mea pili īa l4uti mawalio ok» pahnkupapuu. Ua loaa itv. laua liookahi kaikanuihiiii!, o.ouo-keikikane, ehiku lukou, o nii pokii hope okolu kai lowe in, a koo nn keikiknne imia eha, na ike lakon eha ina buko limolo, na W. 11. Ooleai ao ia lakou. Ko inaliaio kiekie uei na makna i ku Akua,. nana iio i hanwi mai, a nana no e ako iaiaau opuu pua roflc opiopio noluko o kona keena nani li>a nmluno, a mnlaila o mohnla nian ai, aolo 8 uiae hou n>a ia aina lani moloau. Nolaila, o im mnkna i kn-ponli ka mniian, e lioomama ao i ka inanao kanmaha, aia maluna na pokii mn ke nlo o īoau. "No ka poe elike mo noi ke aupnni o ka lani." A* Waimea, Knuai, lulai 8, 1869. Ka Maniwa oai.aīea : _1 ko ahiahi ?oa. kolu, ke kn ana mai, o ka manuwa mo kpna kapona, ko Keiki Alii, ke Duke o Edm.'l)oro, Fn hanlele na mokn nei ia Nu 7-ilani i ka !,•] <2 o luno, a ku tna Taliiti i ka la 1-3. Va haulele ia kila i kn la 2 o lulai, a nei tna Ililo i kn la 18, a ku loa mai al ia nei ika I'oakoln iho nei. Eia iho malalo nei kn papn inoa o na'lii moku : Kai'Ena—ET. R. 11. Ilnke o Edinebora. Luna Nui—R. S; Aeieano. Nn Lulanela—G. R, Oeneage, W. B Mcllfir<īy, A. A. Fitz G(:orgo, Kmneia Uomilly, Jarn«B W. Hamsay, Lord Charh s Reresford. Liilanela Hookele— W. H. Uradley. Kapena o na Manne—īiuheU F. Taylor. Lulanela 1 o na koa—Lrniicis H. Poore. Kaltunajiule—Rev. J Milrier. Kauka 0 kt Duke—l)r, Alexander Watson. h'aulea —W. S Powell. Pnuku—Tliomas Bradbridge. fViti ki Nui—Johu Sear. Na Hope Lulanela—Johu S. Hallifnx, G. R. 0. Eyi'ex, Kdward J. Felloweu, (*ny Manwaring, A. 0 Corry, Chaq. C»mpbell. Hope Lulanela Hookele—James K. Vcitch. Koki■ a Kauka—W. H.'Symes. JVg Kokua Puuku— Chas. E. Jarves, Ediiniml II '■■'ey, W. o Greenslade. JVa fYili Ki—Gcorge Booth, George Lucas, James Nels<in, W. T. Ray, Lawrence Moftnu: 0. S. Jcrden. Kohua fVili ki—ThomaB Osborne. Meo. Kipu—Wm. E. F(illerton. •Alii Waapa—Wm. Pearce. Kamana—Richard Earl. i Poe Pikimana—C. W. G. Aylen, Geo. Neville, H. T. Dorrien, Hon. A. G. C. Howe, P A. C. de CreBpigny, G. H. Yonge, F. P. Carey, Edwaid PoiiBonby, H. A. W. Onslow, Bobert H. Archer, A. W. Paget, A. E. Thom»s, E. B. Eyre, Frederick St. George Rich, H. 11. Moore, W. H. D. Gale, A, W. Browne' Pikimana Hookele—-H. W. Wild, H. •S. Penri.