Ke Au Okoa, Volume V, Number 28, 28 October 1869 — KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. »1. KAMAK.U'. HKI.U 3. Ponei ku mooleK Hoina ; Va hanauia 0 līoina a Aikiuinka, mu Ilawaiikunuli i Knuwiki lu» Hana i M.\ui. V;\ hooimumo ia konn wnhi i hauau t\i, a nft H:\nn oia i hauai ia ai uia n nui, a o kami wahino o Lun-molu-koa, a o UlmnalH'lion kokahi inoa, no Ukt\ o Lui i W:\iluku i<\ wahiuo, a ua lilo i ! wnhine m\ Henui ! Ponoi ka nioololo a ka poo knhiko o aknka aiko Homn mo.'lolo ; " () Heina u Aikauaka, Ko'lii o Kanwiki, 1 lianau m, i IL.wniik.uuili, ī Knpnooknhi i Knlnlu, 1 ka lai i ka niakani kahi aoao, 0 Punahoa la ko owo, Ka na i Knwalakii, 0 Kunkaha ka piko, ka piko o ko'lii, Lawea iluna i iM:\pnwena,_ i 1 kn hnla o Mapuwona, Ile'lii no Kniholnlu i Moknhano, i 0 Wnnanaiku knhna, Ho kahun olina na Hema, 1 <V,i n loaa ka wnhino, ! 0 Liiainnhean o Lnamnhnhoia, ! Loaa Knhai ke koiula a Homa, K anhna hookihi ka malania, Kna i kn il i'i nlna, Ouo i ka hi:\:v nkoln, Ali.i, alima, nono ka malama, Holo līoma i Kal iki, Kii i ka Apoula, 1 oaa līoma lilo i ka aaia, Hanle i Knluki i Kapaknpnknua, Waiho ai i Ulnpnnpan, Ilniln na mnks\ o īīoma." Mnloko o koi;\ moolplo, na ninopopo loa ko H«n\a wahi i noho-f.i,'a n\e konn holo ana 1 Knhiki, o me ka poalo ia ana o kona mau mnkn, a roe kona mnke ana i kuknlu o Kobiki. 0 Knhni nui a Hemn. Ua hnnnuin o Kahai ma Knhalolukaei i lao no Wnilukn, a ua 01010 ia kona mooielo. he keiki ikaika lon o Ka!m\ s ua holo oin i Knhiki e imi i kona maknnkano ia Hemn, ans loaa o Ho- , Kn- i knln o Kahiki, na poalo ia kona mau maka e Kaaaianukea a Knne. ! Penei ka olelo i ololoin mn kona moolelo ; "0 Kahai nui a Hema, Ke'lii o uka o Loiloa o Haunaka, 1 hanan i Kahalnlnkahi, 0 Kaumoilani ke ewe, 0 Knnlnhole la ka piko, 0 Halaahnila ka aa, 0 Keianimnkua i Kaopi kahua, 0 ko anuenne ke ala o Kahai, Pii Knhai, koi Kahai, Ae Kahai i ke koinla Hema, Hihin i na mnka o Alihi, Ae Kahai i Keannha, He annha be kannka ka waa, llnna o Hanaiakamaīama, 0 ke ola ia i imi ai i ka makua, 0 hele a i ka moann wehiwehi, 0 Hnluluihalekumuknlani, Ui n\ai kini o ke akna, Ninan Kaoe «-Kanalon, Henha kan huakai nni e Kohai ? 1 imi mni an i na m»k j o Hema, Aia i Kahiki i Ulnpanpnn, Aia i ka aaia a h.nhamnnia a Kane, Loaa nku i knknlu o Kahiki, Hoi inni Kahai a luna o kn moku, Kanhe i Kan noho i Pninhna, I Mauaha la i Kamnhaloloa, I Knnlanakehoa la i Knlne, I Unnlau ln i Knilioalono, 1 ka pali o Molilele Knhai, Hanle i ka lua i Knilikii, W«iho i ko kalia i_ Kahnlni, 1 Kenhukn la ke'lii o Knhni." mnopopoka moolelo o Knhai, mai kona wahi i hnnai' ai, a me kann m«n hnna, a me kona wahi i hele ni, n hiki i kona wahi i mabe oi, a me knhi i wniho ni kona knpopau. 0 Wahieloā a Kahai. Ua oleloia no Kipahnhi keia alii i.ka moolelo a keknhi poe, aia ma Punolnu i Knn no Hawaii kohi i hnnan ai, aka, ain ma Kipahulu knhi i noho ai na knpuna o Wahieloa ma, a pela o Lnka. 1 kR moolelo a kekahi ppe, aole i noho o Kahai i Kipahuln, o Wniluku ko Kahni oina haoan, i kona wn opiopio, na holo oia i Kahiki, o i kono hoi nna mai, ma K'au i Hawnii kona aina i pae mai ai, a na lonaknno wahine no Knhnku i Knu, o Hinnuluohia, aia ma Woilau i Kan ko Wahieloa wnhi ihnnon ni, a pela i aknka ai m(i ka moolelo penei: " Wahieloa o ke'lii o Kau, II hanau no i Wnilnn, I Ninole la i Konloiki, 0 ka waihu o Kanila ka piko, 0 Waimaknnnlno ia a Kaulnwai, Ka aa ko ewe o ke'lii, Lawe ia i nka i Kennnakaualehu, 1 iniihi". e ka Mnkuniimi, I liunaio e M.akunlnlama, 1 eli ia o Makaaelilua,

I Ui:> 0 Mnk.lMaUn, I p.Mipon in o Miikiiīiponpou, j 1 kikooiu c Mnkmikikoo. 1 hi»a in o M.'ikmilioli», ī-o;ui iu Lakn i Anannikili, 1 Anmnnknlu i kupnli o Knpinni, llnil'A o \V >\hioWv\ i\s\im\ ho\ o Lwka, l.Mk n i hoilu.i n k \ moku, l kn-hmowo o Miup, l':»0 i K ipnhlllll, l Al io i Kuiimnkiiiii, 1 P;i p;i iiliiann, Wniho no o Wnhioloa iwalio." I'a m:\opopo ko \Vrthioloft n\oololo, i\ nw konn \vi\hi i liminn i\i, ;\ nu' knn;v nuiii hnna n nio koin\ wiihi i mnko ai :\ mo k»hi i hnnn iu :\i koi-:\ niiiu iwi iloko o K.numikanalohu, rt IW' ko kii mi\:ilot\ :ui:\ a k:u\'\ koiki o L:\kil, i k:\ l.n:iliinokiiik:\pii n,\ni\ i luinu na iwi, h |)i> innkHiikau o L;ik;\ i ka poo k:inskn pa;\knpomi, a na lo:ia n:\ iwi o W.ihiohm, t\ nn lukni:\ k:\ poo ononii o k;\ m:\kn iknno. U;\ hoilioi ia n:\ iwi o W.ihiolon i Papa.ilnBn;\ i K:\nni:\kani no Kipnhnln i M:\ni. Aiu m:i P:ip:inlniin:i kahi i olplo nian ia o knnnkn ho nnnlninn i wniho :ii n iwi o Wnhiolon, a nio na waa a I/ika i hoihoi mni ai i nn iwi. 0 ī.nka a WnWlon l T n nni nn wnhi kanlnnn o koi" kiip-.,ia :ilii, a knpiina.hoi o ka l:\hni Hnwaii. 0 Kipnlmln ka ainn kanlnnn o kiuin nnii hann, ain ma Kipnhnln knhi k'inlana o ko knlni ana i ka wnn, n o loaa ' kn poo mnkemako o huli i nn kupna knhiko ko imi akn a loaa, aia ninnkn o K nnnknhinuhinu knhi nui o ka p >o oopa, ain ko knmn o ko-a i oki mna ia o Lnka, a nio-kn lna i poo ai o Lnkn i ka ohi nna i ka lnlaknmnholo, nin mnkai o Alaoiki kn linlohalan o Lnka i kapili ai i iu\ waa o kii i k;\ mnknakano ia Wnliioloa i ILiwnii, o Ku'ihalnn k» inoa r ka halohalan o ī<nka. I kn olelo fi k v ;kahi poo nia Kipnhnin knhi i hanau ai, n ma Hilo kahi i noho ai. I ka 01010 ■» kpkalii poo ma Hilo knlii i hnnnu ni. A ponoi ka nioololo : *' 0 Laka a Wahioloa ko'lii o Kipnhnlu, 1 hniiHn no i Hilo, ī ka na i īīailimann i o Laa, I ko onenli ; ke oneken, I Mnln.iiuili i Mnhinnkea, I ke one lanena a Kane, 0 Honokanwnilani kahna, 0 Ohole i Kaipalnon ke evre, 0 Makaolnnnkihi i Knanakapu, 1 Kolopulopule ka piko, I uka i Wainnnenne ke aa, I Halai i Moknnlele/ I kai i ka naln i Huin, I Hikanui i Knlnninnla, 1 ke one i WHi'olamn la i Waiakea, I Mikaku i Knohe i Niuaknpea, 1 Moknoln la i Kannknokamnnn, I Leleiwi i Knmnknhi o Lnka, H:\hiln kapnni liea ke ko w,\a, Koke ko wnn, pile ke nnle waa, Ui ke pale waa i;?hi ke p.ile waa, Walii aa, wnhi o Lnkn i l:a waa o Lea, Makonkaualelui hookeikei i ka nuwna, He hnena na Ulu ia Laka Wahieloa, Haulo i Kualoa, I Mokolii i Mokeahnkele, I kni loiloi i Apnn i ka? mal'oo, I Mnkamai la i Wainhole, >. I Haleuln la i Waikane, I Hakipun i Kunlon, I kni i o Ahnnnlnko, 0 bnka hoi a Wahieloa, Nnnn hoi o Lnannn, Na Luannu i hoihoi n ka moku, 1 ka ninn ewe o Maui, ' Pae i Koholaloa, I Ninkahi i Anwa ke'lii o Laka, ■ Hoi no i uka kn waihonn, Hoi no i ka pnli kapu o na'lii, He kiai Kalnkahi no Kakao."Maloko o keia kuomoo, ua niaopopo ko Laka nmolelo i ka poe huli moolelo, na hana ia e ka poe ike hohonu o ka wti kahiko, a ua hiki hoi i kn poe pulopula o kc ao ke hoomnopopo i knlii i hannu ai pr kupunao ka wa kahiko. A i ka mnnao e huli i loaa, o keio moolelo ke knmu alakai nnna e knhikulii i na wahi i olelo ia ma Kipahulu, ma Hilo, a ma Koolnnpoko o Onhu. 0 Luanun a Laka, o Lnannu ke keiki a Lnka, o Hikawnelena ka mnknwahine, he alii wnhine oia no ka tm ka paahoa no Wnimea i Kanai. I kn loaa ann o ka hapei i ke keiki, na hoi oia i Knnai, i ka hookokoke nna e pne ma ka nina, n» hnnau ke keiki i Poo mnkai o Wnimen, na poho ke keiki ma ka mawae o kn pola o nn waa, a na lun iloko 0 ke kni, a tia kapnia ka inon o Lnn, a no ka waiho ana o ke keiki iloko o ka nnuu o ka hnian o ma Knpnle i Lanunka1a no Wnimea i Kauai, ua kapaia ka inoa o Luannn. 0 Lnannn a Laka ke!lii o ka mooalii o ka mookuauhan o Haloa, o Luanuu ko i hannn 1 Knuai, a na lilo ia i kupuna nlii no ko Knnai, aka, ma knno moolelo, no, hoihoi ia mni koiia knpnpan ma On"hn. Ain ma ke anahnna ma Puiwa i Nunnnu. 0 Knmeii n Lunnnn. O Waikole ka aiun hnnnn o Knnien i Rwi», n o lenna waliino o Popoalnen, a o Popomaiili no Kaalaea ma

Koolnupoko keknlii inoa. 0 Pohnkainn a K-uiiva, o Knli iknhnkoa i Opuhuo makni o Ki'linkn ina Kau i Uawuii ko Pohuk »• ihi i h iieui «i, i\ o kona luipapau :u,\ uia Maliiki ni:i \\ nimoa knhi i waiho ai, 0 11 u:\ ii Pohnkaina, o Knpnaiuianaku kok:\hi ino.\ o ko Uiw makuakwno, ma i Maui kona aina hanan, aolo koia okaiHna nana ka haiau o Apnhua ninnkn o Wninoo, ho po» koiki nkn lakou na koia Hua, o Hna a Knpnninnuinku keia, o Hua koia unna i hana ku hainii o Luakona a mo Waiio e koknko ana i Kaponln, ho alii pmii knun koia o koia Hna ko nlii nana i knkolu i na h:\inu >' Honuaula mo Kuawnlu ma Kauwiki i lTftnn, a n:\na ko knun i knpain o Knniulniopio, ma llnkalan i Hilo k:\hi i kaua ai mo ko llawaii, a ua lnku ia ko llawnii, o Kalaaualomakauahi ka laou kaua a Hna, I'eiioi kf moololo o lluu : 0 Unn a Ko'lii o L:\ht\i. -a, 1 hnnou no i Knhoma i Kannha, 0 Lol.'nniknaknniau kaluia, 0 Waiie ko ewo, 0 Lnnkona ka piko, 0 Kannnla kn na, 1 Hnloili i Knhili, Noho j Wnniilna, Hana kapu ia Honuanlo, Hnhau i ke-knun i Kaniuhoopio, 1 haka i Hnkalau, ī pa -ia Kaona i Hikianakala, I ili ia Kaua, ī palo ia ia Kalaanmukauahi, I ka laiiu knpu n Ilun, lliuilo i Kohoni i Kiikewo, 1 kn pa i Niun ko'lii o Hua, īīoi īio i uka ka wnihona."

1 ka nnna ana ma ka moolelo o Hnn. Uo han: uia o Hua mo Lahaina, a ua nolio oia nu\ Lahaina a nui, a hole oia nia Wniuannlua Honn, a un nolio oia malailo, a ua knkuhi 1 na haiau kaua nonn, a ua holo akn ma Hnwaii i ke kaua, a i kona hoi ana me ka lana.kila, a ua hoi mai oia ma Hana, I kona wa elemakule, ua loaa oia i ka mai o na hoihoi ia mni oia a pae i Kiikewe no Waihee, a ma Niua kona wahi i make ai, aia ma lao kona knpapau. 0 Pau a Hua. Un hanau ia keia alii o Pau nia Ohikilolo ma Wninnae, no ka mea, no Ohikilolo ka makuw.'ihi„e o Hikiinolulolea, a ua noho alii no o Paii a Koawanla, a i konn kokoke ana e make, ua hoihoi ia oia i iao no Wailuku, a ma Kalaeokalaau kona wahi i make ai, 0 Hua a Pau. 0 Huanuikaīalailni kekahi inoa. Ua hanau ia o Huanuiikalolailai ma Kowalo, no ka meo, no Honolulu kona mak nwnhine o Knpohaakia, ke kaikamahine a Lekin. Ua oleloia kona anpuni, he alii maikai a ol loln o kn noho ana o na makaainana me ke kuapapanni ka noho ana, ua kapaia kona anpnni he nnpnni lai, o ua kapaia kona inoa o Huanuiikalaiīai. Penei kona wohi moolelo : " 0 Hua a Pau k^'lii, No Honoluln a me Waikiki, v 1 hannu no i Kahua Ia i Kewalo, 0 Kalia la knhun, 0 Makiki la ko ewe, 1 Kanelaan i Kehelmna ka. piko, I knlo i Puwna ke aa, I uka i Knhoiwai i Kanaloahookau, ' "Haule i Honokohau, I uka i Kapnnukini, Hoi no i uko ka waihona." 0 Pnumakua. Aolo moopopo na Huanuiikalailai keia keiki o Paumakno, no ka mookuauhau o Punaimun, o Pnnmakua, aia ma kona moololo t maopopo ai, aka, no ka hoololi ann paha ma kn nooo kano, a o ka Huanuiikalailni kaikamuhine paho o Manokalililani, a oia kn i noho ia Paumakua, a loaa mni ka lana keiki o Hano. P°nei ka mooīelo no P.i imukna : " 0 Paumaknn o Kekumakoha, 0 ka m:.ka ia o Puna o Kekumi.>.una, 0 ke'lii o Koolao o Moknpu o U'upau, 1 hanau no i Kuaaohe, 0 Kii ln ke kahuo, 0 Mololani ke ewe, 0 Halekou ka piko, 0 Mahinui ke aa. i I Kapoa i Holoholomakani, 1 Puiwa la Waihoukalua, iMoelana la i Lnlnku, I Kaneohe la i Heeio, Hanle i Lunai i Kaunolu, I ka pali o Kaholo, i Keonaakanoio, Waiho no o Paumakua." Ua maopopo ka moolelo o .Paumakua, kona oina i hnnau ai, kona mau aina i noho ai, katia mau hano, o me kahi i woiho ni kon» knpapan ma Lnnai, i Keanaakanoio. 0 ke* ia moololo ko ko Mani poe akamai i hai mai ma ka lakon moolelo, u o ka moolelo a ko o Oahn poo ike me ko akamai i ka hoonoh.onoho ana i ka moolelo ma ka mooknauhon o 'Puno, ua nni loa ka moplelo i koe o Pnumokua, a mo kanu mau hann, a mo ka holo nnn o Paumakua'i na aihn o Knhiki, a me knno poe i lawo mai, mai ka paeaina o Kohiki

mai : " O Paumakunkaliuii o Mooannimua, 0 ko'lii nnnn i helo knkulu o Knhiki, A ko kai aken (kookoo) .'0 niiiuo o n\nini o knmn mio, x 0 nt> ia mniloko o Auakahinu." 0 Halio. Un haiinnin o Hnho mi\ Knnikua no Waialna, n mn Kalnkon, n mn PoonmoKo " 0 Koakilani maka o Hnho n Palenn, Eko kahiko poo\vni x o Kniu'kna, Ho nka \vnona he kai kela nkn, O Knlnni o. Kakao a Kahokili." 0 Palonn o Hnho. Ua hniinu in o Palona mn Mokae i Hana, a mn Kaluaopnlona no Kal'hi ma Onhu Kona lnaknpapnn. 0 Hnnnlnanni, :i mo Hannlanikl. Un hannnia lana elna ni.' K:\hinihiniula no nana Ua knpnin ka inoa o koknhi moknainn o Maui. mnmnli o ka inon o koln man koiki a Pnlena me Hikawainni. n no ko Inna lilo nna i man kupnna no ko Hnna Inlinikanaka, n no ka ninikai o kn laua linna, nolaila, na knpaiV he'lehele nnn o kn ninn i nhnpnnn i Oknna. a i mol-nninn, i ka wn i mnholo in ai ka nina e Knlnihnohin i kp au o Kakanlampo, Mn ka mnhele nnn n knnwale ko Mani moknpnna nlii, na hoomaoponoin kn moonfii o Mnni, na lona pono ke hnli ma kn mooMo knhīko a ka pop akamni hohonli mn ko H.innlnniki mookunnhnn a h'ki i ke nn o Knhekili. .Un hor.mnopopoia ko lnkon wahi i'hnnnu ni, a mo kn lnkon mnn hnnn, a me k"hi i wniho ai ko Inkou man knpnpnn. E like nie ka hoomnopopo nna a ko o Onhn poe aknmai, na hnnnia knhi i hnnnn n me nn hnnn, n mo kn Inkou mnn knpapau mni a Wakon n lu'ki in Kmnnhana. Āl. '• , Hnwnii mooknpuna nlii mni a Hnnnlnnn'. i hiki 'kp nn o Knmehameho T, nolo i hoon.'.i p>i ift knhi i hnnnn ai a ttip ko lakon man knpnpnn, he kakaiknhi nn'lii i mnopopo ko inkon wahi i hnnnn ni, ahe koho • .ile kn nni, aole mnu hoike, a he mau hoonohonoho moolelo i honaio e ka poekahiko. Aka, e hanaia no nae eke Kaknu Monlolo, ma kokahi mnn men i hnnnia e kn poe knhiko i nkakn ka monlolo knnnhan o H»nnlnanni, a hiki ia Kamohnmeha T a me na oihana nni e maopopo ai ko keln a me ko keia

v 0 Hulihonnn ke kane o Kpnkahnlilnni ka wnhine. o Kn.muhonna~ ke knne o Haloiho ka wnlu'ne, na knpa akn ka lahni Hnwaii, o lnkou kn pnlipaa ona kanako, mai ia Inkon mni n hiki i kn wn ia Wnken, me Lihanuln, nn pukn mai na'lii ma o Hnloa, pnka mai k* aoao kahnnn ma o Lihannla, pnka piai fca nono kannka ma o Maknu In. I ke an ia Waia ho nlii hana ino, in wn. iho aku la na 'iii ilalo, a pii mni la ko lnlo ilnna. Ta mrinnwn loha mnnnmano nn'lii, i keknhi wa, ua lilo na makaainana i alii, a na lilo na'lii i mnkaainana. T ke nn o kekahi man alii mahope mni o ka noho hniknn nna o na'lii me na mnkaainnna. Ua hana na'lii i mao hoailona e kaawale ai ke'lii oiaio, a ua ae na kohuna ia man hoailona, a ua haawiia i ke Akoa ka ae ana. 1 0 ke okipoepoe, o ka hoailona i oe ia e ke Aknn. Ikawa e okipoepoe »i ko ke'lii' omaka, no hnawi ia mai na hooilona kupninnnha he lehnlehn ma ka lani, he hekili me ka nila, he pnnohn me ka nakoko, he onohi me ka alewnlewa, he annenue me ko olni a mo na hoailona i wanana ia e ke kahuna no i iko ole ia, a ua hnopanpaa ia, a i ka wa e hoopaapnaln nna, a no. wnnnna ke kahnna imna o ka lehnlehu, a ua hanwi io moi kahooko ona i ka wa i wnnana io, he mau mea ia e pan ai ka hoomaloka o ka lehnlehu. 2. oka Aha, oka ahn ka hoailonu alii, ho knula lino ia ua hili \a a loihi, aia mnwaho o ka pilka komo o ko pa o ko hnlealii maloko o na pnloulou, oin ka nha iwaho, a o kfl" aha iloko, aia maloko o na pohn pulohlon ma ka pnka komo o ka halealii, ua kan ia ka nhn kapu alii no ka Moi wnlo no. 0 ke knnnka i ike ole ia aole alii, a i hanle wale iho keia mau knnla hoailona alii ilalo me ke knn ole io e ka lima knnaka ilalo, ua maopopo i ko lehnlehu a pou, he alii nni keia, oa oi kona knlnnn nlii mamua o ke'lii e noho ma kn noho Moi nupnni Bna. Uahoomaopopo ia keia man hoailona elna o ke.okipoepoe, a me ke kaula aha aīii, mahope o ke «u ia Puuoimua me Hemo, a mamur. o ko au ia Hnnaīaanui a me Honalaaiki. Maloko o'keia wa ko poe kaulana ike pkipoepoe o na. keiki alii .Moi, a me na'Hi ;-ifui kanlano mai Hawnii a Kauoi, ia wa o Leimakoni mn, o Aiwohiknpna mn, o Hiku ma, n Knnoalono ma. o Knunimaik'aluni ma, a me ka poe koultinivi 'olelo in no ke okipoepon he nui loa, o uo olelo nui ia ma ka lakon mou moolelo, ka hekili, ke olai, ka uila, ka punohu, ka alewaiewa, ka nnkoko, ka onohi, a me ka waiuīn. a me na hoailona kupaianaha a ke Akna he lehulehu loa, ma ko lani ilunn, ama ,honna ilalo,- Ikawa e hoikeia mni na hana kupaiannha a pau loa; alaila, iia mnopopo i ka lehnlehn a paujjapuka inni he Hoalii ; a na pili pu na hoailona eluo iloko o keia. o ke okipoepoe, a ine' ka la e linnmi ai. Ua maopopo iko keia paenina ko hoailona o ka Ia hau o ka poe Honlii. ' (Jloh i pau )