Ke Au Okoa, Volume VI, Number 10, 23 June 1870 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Heluhelu akahiia ka bila kanawai a ka Loio Kuhina e pili ana i na palapala kii hihia waiwai, noiia a hooholoia e paiia ka bila.

Hoolaha mai o Mi Pilipo he bila kanawai e hoololi ai i ka Pauku 528 o ke Kanawai Kivila.

Hapaiia na hana o ka la.

Oia ka noonoo ana ma ka hale i ka bila kanawai e hoopau ai i ka Pauku 1417 a hiki I ka Pauku 1425 o ke Kanawai Kivila, no na Haku a me na Kauwa.

Mi Thompson.  E like me na mea i hooholoia iho nei e pili ana i ka olelo hooholo, ua minamina nui au i ka loaa kupono ole ina hoa ka wa kupono e pau pono ai na olelo a me ka manao i ka hoike aku, e like no hoi me a’u i nele ai i ka unuhi ole ana I ka’u mau olelo i kela la aku nei i hala mamuli o ko’u kue ia mai no ka’u hoopuka ana ka he mau olelo pili kino.  I ko’u manao ana a me ko’u hoomaopopo ana, aole au a o na hoa e kokua ana i ka bila i hele aku mawaho o ka palena kupono, e like me ka poe kue i ka bila, no ka mea, na lakou i olelo mai i na mea pili kino a pili no hoi i ko’u noho iloko o keia hale, a oia ka’u mea i ku ai e pale aku i ka oiaio ole oia mau mea i hoopuka ia mai.

Mamuli o kekahi mau mea i pane ia mai, ua ku pololei paha ia i kuu olelo ana i ka lawelawe ana o na lunakanawai apana a hoomalu koe ka lunakanawai hoomalu o Honolulu, he mea oiaio paha ia, he kuleana ko kekahi mea e pale mai i ka’u mau olelo, oiai, e pili pono ana ka’u mau olelo i ka hoahanau aole au i hoino maoli aku i na lunakanawai apau, aka, ua olelo au no ke kanawai, no ka mea aole e pono ke kanawai ke lawelawe ia e ka mea i malihini a i ike ole i ke kanawai, aole wale no hoi oia wale no, aka, ua oleloia mai no kea no palupalu ka o ka ike oia ka mea i owe ai, he oiaio no paha ia, aole no au i ao ia iloko o kekahi kula loio, malia paha o ka hoahanau e noho lunakanawai nei o ka mea i pane mai ia’u ka i ao ia i ke kula loio, aka, owau ua ao ia no au ma ke kanawai ma kekahi ano e ae, a nolaila e na hoa, ua lohe no oukou i na olelo a pau i hoopuka ia mai e kela aoao kue i ka bila, ua lilo nui ka lakou olelo i ka hoino i kela a me keia hapa nui o na olelo i hoopuka ia e a’u a me na hoa e kokua ana i ka bila aole nae i wehewehe pono mai i ke ano o ke kanawai e manao ia nei e hoopau.  Ua lohe no oukou i na olelo a pau a ke Kuhina o na aina e, i olelo ai, a ua hoopuka mai no hoi oia i ke kohu ole ia’u a me kekahi poe e ae ka manao ana e hoopau, no ka mea, aole i loaa ia’u ka waiwai nui maloko o keia aupuni, a ua hoohiolo ka i ka pomaikai maoli o ka poe waiwaiiloko o keia aupuni, a e na hoa, aole au i hele mai a pela no paha oukou a pau e hilinai ana ma ka aoao hookahi wale no a haalele i kekahi aoao oia hoi ka poe hune’na kanaka nana kakou i hoouna mai ia nei e imi i pomaikai kaulike, a eia no hoi kekahi aole loa ua i lohe he mau olelo maopopo mai ia ia mai, ke Kuhina o na Aine e, kona manao maoli no keia kanawai, ke kue a me ke kue ole i ke kumukanawai, oiai, he loio no hoi oia, aka, ua kauhihi aku ma o a maanei kana mau olelo ana, aole no ka mea e pili ana i ke kanawai.  E like no me ka’u olelo ana mamua, o keia kanawai e waiho nei ua kue maoli no ia i ke kumukanawai o kakou, no ka mea, ua haawiia i ka Moi mamuli o ke kumukanawai ka mana e kala i na hewa Karaima @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ i ka mana e hiki i ka Moi ke kala, he oiaio paha he pono Kivila keia kanawai, aka eia ka mea i like ole, o ka hoopaahao ia o ke kauwa, a ua lawa no paha ia oukou ia mea e na hoa, oiai ua kamailio nui aku no au ia oukou i keia mea i kuu olelo ana mamua no keia mea.

Eia kekahi e na hoa, a ua palapala ia mai no hoi ia’u e kekahi loio Hawaii maoli a he kanaka akamai no hoi oia, i ka hanaino ia ana o kekahi pake ma ka apana o Hilo, ka apana i olelo mua ia e kekahi o ko laila luna he lunakanawai kupono no ko laila, o ua pake la au i olelo ae nei, ua nakiikii ia kona mau lima i ke kaula a pae hu@@ia a aneane e lewa loa ae ka wawae, ua kau ua pake nei no kekahi wa loihi, a hookuuia ilalo, a o ua pake nei ua hele aku oia e hoopii imua o ka lunakanawai hoomalu o Hilo no ka hanaino o kona haku hana mahope a hoopii aku i kekahi hewa i kuhi wale ia aku i ua pake la, a ua hopuia ua pake la, hookolokoloia oia a eia paha oia ma ka halepaahao ma Kawa i keia wa e noho nei, pehea keia e na hoa.  He hana kupono anei keia a na lunakanawai i hana’i?  Oiai na ka pake ka hoopii mua aole nae i ae ia mai, a he hope ka ka haku hana hoopii, aka, na hookoia kana, pehea la ke ano o keia hana a kekahi o na lunakanawai i haawiia mai e kona hoahanau no kona hooko pono i ke kanawai.

                Hoomaha ka hale he 15 minute a noho hou.

           

            Hoomaka hou ka hana i ka hapalua hora 1.

            Mea Kiekie.  Hutchison Kuhina Kalaiaina.  E ka lunahoomalu e hoomaka ana au e kamailio uuku, oiai, he nui paha na hoa i koe aole i olelo, a e olelo ana au i na mea i haule mai mai ka waha mai o ka Luna o Honolulu, a e like me kana mea i olelo ai i ka la aku nei i hala no na mea pili kino, a mamuli oia mea e hahai aku ana au mamuli o kana ala i hele mua ai, oia hoi ka olelo ia e keia aoao a me he mea la e kapa mai ana he hoopunipuni.  (Pane mai ka Paresidena, i ka wa e noonoo a hoopaapaa ia keia bila imua o ka hale, aole e pono e hoopuka a kamailio i na mea pili kino, a ua papa loa ia ia mea e na rula, e like me ka hoike ana a kekhai kanaka akamai no na rula o ka ahaolelo.)

            E ka Paresidena, o ka’u mea mua e olelo ai oia hoi keia he mea kupanaha ka hiki ole ana mai o kau wahi palapala hoopii imua o keia hale e hoopau i keia kanawai, aka, he mau hoopii wale no no ka hoololi ae aole nae no ke hoopau ana, e aho iki paha kahi olelo e pili ana no ka hemahema o kekahi mau lunakanawai, pela io paha, no ka mea, aole no paha e maopopo loa na olelo a pau o keia kanawai, aka, no na mea a pau e pili ana i ke kanawai o na haku a me na kauwa ua olelo nui ia mai no ka hoopai paewaewa, ina hoi ua hoopai ia pela, heaha la ke kumu i hoopii ole ai a lawe mai lakou ia mea, no ka mea, he mea nui loa ia, aka, aole paha pela ka oiaio, ina io paha pela, ina la ua hiki mai, aka, ua like no paha me ka mea i olelo ia, i keia makahiki wale iho nei no ka ikaika ana, a me he mea la ua ala nui mai keia manao no ka hoopau ana no ka pono pili balota wale no.  Ua hoikeike nui ia mai ia oukou no Wailuku a me Lahaina, ke hai aku nei au ua ike no ka poe o Wailuku ua oi ae ko lakou pomaikai i keia wa mamua o ka wa he mau lau iniko a mau lau pu wale no, a nolaila, aole no i oiai na olelo i haiia iho nei, eia hoi kekahi ina ua hoole lakou i ka hookauwa ana i na kanaka maoli, alaila, no hea la hoi ka ulu ana mai o ka manao e keakea i ke aupuni i ka hoopae lima hana, aole anei keia he hoike e pili wale ana no i ke koho balota, he mea kupanaha loa keia i ka nana aku, ua kokue nui ua poe nei e pono no e hele mai na hana lima me ke kokua ole aku o ke aupuni, he mea keia i maop@@@@  kakou, aole e hele mai ana na lima p@@@@@ o na aina ia nei e hana, ke loaa mua ole ia lakou k a ike ana i ka uku a me ka maopopo o kahi e noho ai.  Ua ike no oukou maloko o na nupepa e pili ana i na halawai ma Honolulu nei, no ka hoopae lima hana, ua hooikaika loa ua poe nei ma na olelo ana a me na hoolaha ana i mea e makemake nui ia mai e na makaainana, aole no he oiaio ka luna o Honolulu i olelo ai no ka makemake nui ia ona e na kanaka ka mea i kohoia ai, ke hai aku nei au aole pela, no ka mea o ko lakou balota hookahi me A.F. Judd, (Alapaki) a ua haule oia, o ke kumu i komo ai, no ka lehulehu o na balota i komo ai kona inoa ke kumu i koho ia ai ole.

            Ua olelo ia mai e ka luna o Honolulu, ua kue ka keia kanawai i ke Kumukanawai, a ua hai mai i ka inoa o kekahi mau loio kaulana a akamai, oia o Storer ma, a me kekahi mau loio akamai e ae i ko lakou manao no ke kue a kue ole i ke Kumukanawai, i ko’u ike ana oiai aole no he loio ka’u oihana, he mea makehewa ke kii ana aku i na manao o ka poe o kahi e oiai he poe loio akamai no maanei, a pela no hoi me ka Lunakanawai Kiekie Allen, oia no kekahi loio akamai loa, a o kana oihana mua ia, aole nae oia i olelo ua kue keia Kanawai i ke Kumukanawai, a pela no hoi ke Kuhina o na Aina e, ke kumu nana i ao i keia mea he loio, a he loio no hoi kana oihana mau, ua hoike mai oia aole i koe i ke Kumukanawai, a pehea la e hiki ai i ka luna o Honolulu ke olelo pela ua kue i ke Kumukanwai.

            Ano e ka Peresidena, e hoomaka au e kamailio aku no ke kanaka i hoopaaia malalo o ka aelike i kamailio nui ia mai e ka luna o Honolulu, a eia hoi ua aelike la imua o ka hale i keia wa.  Eia ma ke kua o ua palapala aelike kahi i kakauiai e ka lunakanawai Apana o Koolaupoko, a ua hoike pololei ia, o ke kumu o keia mau hoopaa ia ana no ka mahuka o ua kauwa nei mai kona haku hana mai, pehea keia e ike no oe e ka Peresidena aole i nui na la i hana ai o ua kanaka la ma ka hana i kepa ia ai, aka, ua hoopaaia ma kahi paa o ke aupuni no kona kolohe mau i kona haku, a o ua kanaka nei no hoi ua holo aku eia iloko iho nei o na makahiki ekolu i ka Aina lepo manu, a aole i like me ka ka luna o Honolulu i noke mai ai i ka haanui, o ua kanaka nei, ua noke ia oia i ka hoohanaia maloko o ua aelike nei, a e ole ka hoopiiia ana, hookuu ia ai, no keia mea, aole anei oukou e na hoa e noonoo iho aole he oiaio o na oleloia ana no ua kanaka nei, ina ua nele ka oiaio o na olelo no ua kanaka nei, alaila, ua nele ka oiaio o na olelo a pau no ka pono o ka hoopau ana i keia kanawai.

            Heaha la ke kuleana o kakou e keakea nui ai i ka ha@a ana o na kanaka ma ka aelike malalo o keia kanawai, oiai e imi ana no i na pono ola kino a aole no hoi i hoopilikia mai i ka lehulehu, aole anei i loaa i ke kauwa he pono kaulike loa e like me ka haku hana mamuli o keia kanawai?  Ke hai aku nei au ua loaa no.  He mea kupanaha no hoi keia i ka ike ana; na kakou e kamailio ke ino o ke kanawai e waiho nei, oiai aole kakou he poe kuamakahiki, aole nae he kamailio a he hoopii mai na kauwa hana mai oiai o lakou ka poe maoli i ike  i ke ino a me ka pono, a aole hoi kakou, aka ua lawe e nae kakou ia kakou ka hana a ke kamailio, nolaila ke nonoi aku nei au i na hoa a pau loa, e kapae loa kakou i keia bila.

            Mr. Kaukaha.  Ma ka noho ana iho nei o ka hale e noonoo i keia bila kanawai e pili ana i na Haku Kauwa, ua maopopo ia’u na mea i kamailio ia mai kela aoao mai, ke aoao hoi e ku ana i ka bila.  Oia hoi ua haalele lakou i ke kumu hoopaapaa, oia hoi o ke kakau poepoe ia o keia bila a me ka hoopanee loa ia.

            Aka, ua nahae ae nei na mea e hoopaapaa ia nei ma kekahi lala okoa.  Oia hoi na mea pili kino a me na mea e pili ana i ka palapala kepa i laweia mai, mai ka aha apana mai o Kaneohe.

            Aka, ma na kalai olelo ana i na la mamua mai ka aoao kue i ka bila ua loaa mai ia’u eha wale no kumu kahi i ku ai na manao nui i hoopuka ia mai, mai kela aoao mai oia hoi.

            Akahi.  O keia kanawai e hoopau ia nei (Haku me Kauwa) ua kau ia a ua hana noiau ia e ka Mea hanohano Wm. L. Lee kekahi Lunakanawai Kiekie o keia aupuni i hala, a ua waiho loihi mai keia kanawai iloko o keia aupuni iloko o na makahiki he 20.  Nolaila, aole pono e hoololi ia, a e hoopau ia hoi.

            Alua.  O ka poe nana i lawe mai keia bila kanawai e waiho nei imua o ka hale, aole lakou he poe waiwai, aole no hoi o lakou dala i hoomoe ia iloko o ka lepo o Hawaii nei i mea e hoomahuahua ai i oihana mahiai, a me ka hooholo kalepa ana o keia aupuni me na aupuni e.  Nolaila aole pono e hoololi ia, a e hoopau ia keia kanawai (Haku me Kauwa.)

            Akolu.  Ina e hoopau ia a e hoololi io ia keia kanawai, alaila, e hoopau ia auanei ka nui ana mai o na moku a e poho auanei ke aupuni a e ilihune hoi keia Lahui kananka.

            Aha.  O ka noho pono a me ka hooko pono ia o keia kanawai ma kekahi apana hookahi wale no oia ka mea e hoopanee loa ia ai keia Bila wahi a ka Luna Hanohano mai Hilo mai.

            A maluna o keia mau kumu eha kahi i hookahua ia ai o na manao nui i puka mai, mai kekahi poe mai kela aoao mai.

            Nolaila, ma ko’u ano he lala no kei Hale a me keia Aha kau kanawai.  Ke nonoi aku ne au i ka manao aloha Lahui aloha aina, aloha Moi hoi o’u mau hoa iloko o keia hale he pono kakou e noonoo nui i na mea i puka mai, mai kela aoao mai, maloko ae o keia mau kumu eha, a me kekahi mau lala kamahele e ae i waiho ia mai imua o keia Hale mai ka aoao e kue ana i ka Bila.

            Aka, o ko’u kulana e ku nei, aia no ia ma ka aoao e kokua ana i ka bila, ma ka imi ana i na kumu e hoopau ia ai keia kanawai popopo e kau nei a e hoololi ia ae ai paha a e panai iho ai i kanawai maemae loa malaila, a e kau like ai ka pono a me ka pomaikai mawaena o na (Haku a me Kauwa,) oia kuu makemake a me kuu iini i mea e pono ai ko kakou Lahui.

            Nolaila, ma na kumu eha i hai ia aku nei, aole i lokahi ko’u manao ma ia mau kumu, me ka poe nana i lawe mai imua o keia Hale Hanohano.

            Ma ke kumu akahi, aole pono ia kakou ke ae aku he oiaio ia mau kumu.  No ka mea,  Ina e nana like na hoa Hanohano o keia Hale i ka Wm. L. Lee Palapala o ka la 20 o Mei 1850 i ka Ahaolelo o ka A.D.  1850 e ike lea no auanei oukou i ke ano a me ke kulana o Wm. L. Lee, ma kona kau kanawai ana.  He hoopono he haahaa he hilinai i ko hai ike, a ua olelo oia maluna wale iho no oua ka pono a me ka hewa oia kanawai.

            Aole oia i kaena a i hoike akea maloko oia leta i ka ahaolelo oia kau.

            “E ka Lahui kanaka Hawaii e pono ia oukou ke nana nui i keia kanawai a’u i kau ai, no ka mea, he kanawai maikai keia a me ka pololei, aole mea e wae iloko o keia kanawai, nolaila, e pono ia oukou ke malama loa i keia kanawai a hiki aku i ka oukou poe mamo me ka hoololi ole.”  Aole loa oia i hana a i olelo pela.  Ina hoi e hoomaopopo lea na hoa hanohano o keia hale i ke ano nui o kana leta e ike lea ana no oukou ua kanaloa no oia i ka pono a me ka hewa o keia kanawai no ka mea ma ka Ahaolelo no o ka A.D. 1850 i kau a i hana i ke kanawai o na Haku a aponoia hoi e ka Moi Kamehameha III a me kona Kuhina Nui.

            Ina pela ke ano o ka mea nana i kau i keia kanawai alaila, ua hiki anei i na lala o keia aha kau kanawai ke manaoio he kanawai maemae keia, aole pono e hoololi ia a hoopau ia paha me ka hana, a me ke kuka lokahi ana o na hoa o keia hale ma ke kau ana i kanawai i oi ae ka maemae mamua o o kela apalu kahiko, ke manao lana nei au pela io no.

            Eia hoi ke pane aku nei au o na kau kanawai ana o na makahiki loihi i hala aole no ia i like loa me keia au e hele nei, e like me ka pii a ua ae o keia lahui ma ka ikaika i ka hooholo kalepa ana a me na oihana hana iloko o keia aupuni.  Pela no hoi ka pii ikaika ana ae o ke aupuni i ka naauao a me ke akamai ma ke kau kanawai ana, me kuu hapa hupo hookama@i ole, ke kaena ae nei au, aole i like ke @au kanawai ana o na makahiki i hala me keia au hou a naauao hoi o ka aina, ma ka hooponopono kanawai ana.

            I na e nana aku kakou i ka mokuna o ke kanawai Karaima o ka A D. 1850. Oia hoi ka mokuna e hooakaka ana i ka aihue mai ke nui a ka liilii mai ka waiwai maoli, ke dala a i ka holoholona ua hui pu ia a ua pau loa iloko o@ kaumaha, ia mau mea a pau loa, aka, waiho mai keia kanawai iloko o keia aupuni iloko o na makahiki e 9 a i ka ahaolelo o ka A D. 1859 ua hoololiia keia kanawai ma ka hookaawaleia ana o ka aihue holoholona ua hui pu ia a ua pau loa iloko oia kanawai ia mau mea a pua loa, aka, waiho mai keia kanawai iloko o keia aupuni iloko o na makahiki e 9 a i ka ahaolelo o ka A.D. 1859 ua hoololi ia keia kanawai ma ka hookaawale ia ana o ka aihue holoholona @a ua kaawale mai ke kanawai kahiko ae a ua hooholoia ua kanawai la ma ka la 14 o Feb. A. D. 1859.

            Nolaila, i na e hoomaopopo iho oukou e o’u mau hoa i ke ano o ke kanawai kahiko a me ka hoololi, e ike e no a@anei oukou ua oi aku ka maemae o ka hoololi imua o ke kanawai kahiko, a pehea la, ua hemahema anei ke kau ahaolelo o A.D. 1859 no ka hoololi ana i ke kanawai a Wm. L. Lee i hana ponoi ai me kona lolo iho, ke manao lana nei au aole oukou e kanaloa ana no keia, nolaila, e kokua kakou i ka Bila, a e hana i kanawai maemae mawaena o na (Haku me Kauwa).

            Ma ka lua o ke kahua ke olelo aku nei au imua o keia aha Hanohano, ma ko kakou olelo ponoi iho.  He mau olelo hoohilahila loa ia i lawe ia mai imua o keia hale, ma ka noonoo ana aole i pili ia kumu i ka hilahila loa ia i lawe ia mai imua o keia Hale, ma ka noonoo ana aole i pili ia kumu i ka bila kanawai, no ka mea, aole o ka hoopa@ ana o keia mau pauku he kumu ia e pau ai ka oihana mahiko, no ka mea ke koe nei no ke poo o keia kanawai mai ka pauku 1396 a me 1416 o na kanawai kivila, a he kauawai no hoi e hoomalu pono ana i na (Haku me Kauwa)  Ma ke kahua akolu.

            He kanikau kuhi hewa loa keia i puka mai, mai kela aoao mai, no ka mea ua maopopo loa ia’u i na e holo ana keia bila kanawai, aole no e hoopau ana ka poe mahiko i ka lakou oihana a i ina hoi e pau ana a e hoi ana lakou i ko lakou aina iho me ko lakou, mau moku iho, alaila, e piha hou mai ana no ko lakou mau hakahaka i kekahi poe na ole e ae no ka mea, ke maumaua mai nei ke ku ana mai o na laina moku ahi mai Kaleponi mai a mai Nuholani mai hoi, a ua kaulana no hoi ko kakou pukoa nei, no ka oluolu o na hookipa ana, nolaila, aole pono ia kakou ke lawe a hooholo i ke kue i ka bila mamuli o keia kumu no ka mea, he kumu pono ole keia.

            Ma ke kahua eha. Ua kaena ae ka hoa Hanohano o kaua kanilehua o Hilo i ka hooko pono ia a me ka holo pono o keia kanawai ma ka apana o Hilo.

            He mea kupanaha keia i ko’u lohe ana, no ka mea, o ke kanawai e kau nei i keia manawa ua maopopo i na hoa o ka Hale kona ano a me kona io ponoi, ua ili wale aku no maluna o na Haku ka pomaikai oi aku i ko ke kauwa aoao.  Eia hoi iloko o keia hale kekahi mau hoa i hiki ia lakou ke hooiaio mai, ua hookoia keia kanawai e like me kona io maoli, a o ka hoa i puka mai, oia hoi keia.  O ka hoopaahao wale ia o ke kanaka me he karaima maoli la—o ka papalua ia o na la i hana ole ia, a me ka hoano e wale ia o kekahi mau pono pili paa o ke kauwa hana, nolaila, he pono ia kakou e kiola loa i keia mau kumu, me ka lawe ole e noonoo.

            Mamuli no hoi o na kalai olelo ana o na la i hala, ua pu-a mai kekahi leo mai kela aoao mai, oia hoi keia:

            Akahi.  Ke loheia nei na leo kanikau mai na pea mai o ka aina holookoa, aia e holo keia bila kanawai, e hulihia ana ka oihana mahiai a ka poe mahiai.  Ke olelo nei hoi au he kanikau kuhihewa ia.

            Alua.  O ka waihoia ana mai o keia bila kanawai imua o keia Hale, ua waiho pu ia mai ka manao hoohui Aupuni, oia hoi ka hoohui aku ia Hawaii nei me ke Aupuni o Amerika.

            Ke olelo akea nei au, ma na kumu hea la e hiki ai i kela aoao ke hooiaio mai, e hui io ana keia Aupuni me Amerika, oiai, aole lakou i kuka pu me ka mea nana i waiho mai i ka bila, a me makou hoi ka poe e kokua nei i ka bila, ke manaolaua nei au, he olelo i hakuia noloko mai o ka manao hilinai wale iho no i ka pono ma ka olelo o na Haku hana.

            Akolu.  Aole i akaka lea maloko ae o na kanawai e manaoia nei e hoopauia ka hoopae ana mai o na L@@a Hana o na aina e mai.

            Ke pane nei au.  Aole keia he mea pohihihi i na hoa Hanohano o keia Aha Kaukanawai.  Ina e haliu aku kakou e nana a hoomaopopo i ka manaoio o ka Pauku 1418 o ke Kanawai Civila.  E ike lea auanei na hoa Hanohano o ke Kahua iho la keia kahi e hiki ai ke hookomo i na Lunahana o na Aina e mai i hana ia na Palapala Aelike ma na Aina e.  Aole ia he mea pohihihi i na hoa.  A i na aole e pani ia keia puka, alaila, e nele auanei o Hawaii ponoi i ka hana ole.  Aole hoi malalo o ke Kanawai i hooholo ia i ka A. D. 1864-5 no ka mea, he hooponopono wale ana no ia i ka “Buro o na eemoku,” aka, o ke kahua kahi i ku ai o keia kanawai, aia no ia maluna o ka Pauku 1418.  Nolaila, e na hoa e :-Mai hookaua oukou i ka wikiwiki i ka hoole loa aku i na leo hea i olelo ia mai mai kela aoao mai, no ka mea he leo kaulike ole ia mawaena o na (Haku me na Kauwa.)

            Eia ka mea Hope, ke waiho aku nei au he wahi hoohalike.  Aia iloko o keia kulanakauhale kekahi keoni@@@.  Ua kahiko ia oia i ka @ahu nani keokeo mai luna a lalo, a ia ia e holoholo ana ma ke alanui, lele mai la na huna lepo o ke ala hele a pili ia mau kikohu lepo ma kona lole wawae, a ike iho la oia i keia mau kikohu lepo he mea e kina ai kona aahu kahiko lole, alaila, hele aku ia oia i ka hale holoi lole a waiho aku la i keia lole wawae, a lawe ae la ne lele wawae hou i ku like ka nani me kona aahu maluna iho a i kona nana ana iho a me ka poe e nana aku ana ua nani a ua kupono ia aahu holookoa nona mai luna a lalo a ua oluolu pono hoi kona kulana, a ke manaolana nei no hoi au he hoohalike maikai keia a kakou e hoopili ae ai i ka mea imua o ka hale i ke@a manawa oia hoi ke kanawai o na (Haku me Kauwa.)  Penei e akaka ai ka pili ana, O keia keonimana i olelo ia.  Oia no ke kanawai, holookoa o na (Haku me Kauwa) mai ka Pauku 1396 a me 1425 ka hapa hope hoi ia o ke kanawai holookoa.  O na kikohu lepo ma ka lole wawae, oia no hoi ke kina nui i ike ia ma ka Pauku 1420 a me ka Pauku 1418 a me 1419 a me kekahi mau kina liilii e ae ma na Pauku mawaena o 1417 a me 1425 o ke kanawai kivila.

            Nolaila, ke kukala leo maopopo nei au imua o’u mau hoa hanohano, e pono kakou e alu like, a e holoi hoomaemae i keia kanawai, a e kau hou i kanawai e pono ai ko kakou lahui kanaka, a e hookuu like kakou i ka luhi a me ke kaumaha o na kauwa e paa nei malalo iho o na hoopaa a me na hookaumaha wale ana o keia kanawai, no ka mea, ke noho nei kakou e kau i na kanawai iloko o keia makahiki a kakou e kaena ae ai.  He makahiki Iubile keia, oia hoi ma ka hoohalike ana.  “E ola e na pio e.”  A o ka noho lanakila ana no ia o ko kakou lahui ma kona mau pono pili paa iho, no ka mea, he makahiki Iubile keia, ma ka hoohalike ana.  “E ola e na pio e.”

            M@ Kamakau:

            Owau no kekahi Luna i kohoia no ka apana o Honolulu nei, mamua aku o ka balota, he nui no na ahahui, no ke kuka ana no ka pono e pili ana i na haku a me na kauwa e like me na Pauku o ke Kanawai Kivila, mai ka Pauku 1417, 1425, aka, aole au i hele aku ia mau ahahui, aole no au i lohe i ka lakou mau olelo i hooholo ai, aka, he kanaka mai loihi au i keia mau makahiki, a ua pokole na la o ke ola ana ae nei.

            Ua maopopo no ia’u kekahi mau kumu pono ole o keia mau pauku i olelo ia:

            Akahi.  He mau pauku e kokua ana i ka hoomoekolohe.

            Alua.  He mau pauku e kokua i ka haawi ana i ka pomaikai o keia lahui no na lahui e ae, ma ka hoopae ana mai i na lima paahana, me ka hoopilikia mai i keia lahui.

            Akolu.  O ka hoopae ana mai o na kauwa paahana mai na aina e mai, ua hoopae mai lakou i na mai ahulau a me na mai aai.

            Aha.  O ka hoohaahaa ia ana o ke kanaka ma kona ano kuokoa ma ka palapala hookauwa me na haku.

            Ma ke kumu akahi—Ua ike maka no au, a ua ike no ka Luna o Koolaupoko i kona hoahui aina o Waimanalo, a ua lawe oia i kekahi mau wahine i mare kane ia, a he mau wahine kane ole, a ua hoopaa ia ma ka palapala hoopaa, he mau kauwa paahana, aka, ua hoolilo ua haku nei i mau puakoali, a hookahi pulelehua nana e mukiki ka wai o kela mau puakoali, a ua hanau mai na keiki.

            Pela no kekahi mea e ae a’u i ike ai, o Paulo Manini, he wahine mare no kana, aka, ua lawe oia he poe wahine, a ua hoopaa ia ma ka palapala hoopaa e like me ka olelo ma kela mau pauku o ke Kanawai Kivila, a ua lilo lakou he mau puakoali na ia pulelehua e hookomo ai i kona umiumi loihi, aole o laua wale no, ua nui loa ka poe i lawe ma ia ano mai na kanaka maoli a na haole, a ua maluhia ko lakou lawe ana i na wahine moekolohe ma keia kanawai, a ua kapu ko lakou mau hale a me na pa, no ka mea, ua pee ka lakou mau hana kolohe ma keia kanawai.

            Alua.  O ka haawi ana i ka pomaikai o keia lahui, a haawi no na lahui e ae, ma ka hoopae ana mai i ka poe kauwa paahana ma ka uku haahaa, he kumu ia e hoohaahaa ai i keia lahui me ke keehi ana ilalo loa.

            O ka mahiko, o ka lua dala no ia a me ka lua gula o keia pae aina.  O ka mahiko, he kumu waiwai kahiko no ke kanu ko, ka mahiko a me ka wili ana, a ua ike ia no, ua la ha mua i na makahiki kahiko i hala, a hiki i ka A.D. 1834, 5, 6, 7, 8, he poe kanaka maoli kekahi i kukulu i na wiliko, a he poe haole hanai kao, a na lakou no i kukulu i na wiliko laau, a ua loaa ia lakou ke kuonoono a lilo keia hana, he kumu waiwai no ke aupuni a me ka lahui.  Eia ke kue, o ke kii ana o na ahahui mahiko i na paahana a me na lima hana o na aina mahiko ma na aina e me ka uku haahaa loa, a hoopilikia mai i ke alanui ponoi nona ka aina, a me na kumu e ae e hoohaahaa ana i ka pomaikai o ka lahui.

            Akolu.  O ka hoopae ana mai i na lima paahana o na Aina e, a me na Pake o Kina, he kumu no ia e hoopae pu mai ai i na mai lehulau, a me na mai puupuu Pake, a me na mai aai.

            Ua ike ia no keia, i ka A.D. 1847-8 paha, a mamua iki paha a mahope mai paha, ua lawe mua ia mai na Pake paahana ma Kawaapae ma Makawao, a ua loaa ke konohiki Alii o Wailuku o Naea i ka puupuu upehupehu, a ua kapaia kela puupuu upehupehu, he puupuu Pake aai, a ua loaa kekahi poe ma Lahaina, a o ke keiki kekahi a Kalaikini o Mikona a me kekahi poe e ae, a oia keia mai inoino loa e lau@ha loa nei a pau keia Paeaina, a he mai inoino aai loa, aole mau Dauta laau lapaau e hiki ke hoola, a ua ili keia poino maluna o ka Lahui holookoa, a ua ili ke kaumaha maluna o ke Aupuni, no ka pomaikai o ka poe uuku.

            Aha.  O ka hookauwa kuapaa ana ma ka palapala hoopaa.  Ua nui ka poe i wehewehe mai nei no ia kumu hookahi ma ua aoao elua, a ua maopopo ke ino a me ka maikai.

            Ma keia mau kumu nui eha i maopopo ia’u keia pono ole o keia mau Pauku o ke Kanawai Kivila, a nolaila ke nonoi aku nei au i na hoa e hoopau ia keia mau Pauku, alaila, e pani ia i mau Pauku hou.

KE AU OKOA.

JNO. M. KAPENA.

LUNA HOOPONOPONO.

HONOLULU, IUNE 23, 1870.

MA KE KAUOHA.

Ke hoolahaia’ku nei o ka Pa o Mi. Wiltze, ma Maua, Apana o Hamakua, Mokupuni o Hawaii, ua hookaawaleia i keia la, i Pa Aupuni, i kulike ai me ka Pauku 231 o ke Kanawai Kivila.

F ERD. W . H UTCHISON

Kuhina Kalaiaina.

Keena Kalaiaina, Iune 13, 1870

 

M A K A P OAONO i hala iho nei, ua oluolu i ka Moi ka hookipa alii ana aku i ke Komisina Kenela o Beritania ma ka Halealii Iolani, a malaila i hoike mai ai ua Komisina Kenela la ia Rear Adimarala Hornby o ke aumoku Beritania, e ku nei mawaho o ke awa.  Mahope iho o ka hoike ia ana aku o ka Adimarala i ka Moi, hoike aku la ka Adimarala i na’lii moku, na Kapena J.O. Hopkins, T. Bythesea, E Laeey, R. Gibson, J.F. Ross a me Lyons;ua Lutanela-Hae J. Bruce a me James Luce; a me na Commander S. Long S. Clayton, H.Hunt a me H.F. Cleveland, a me ka Pikimana G.C. Richards.

He hora paha a keu iki iho ke kamailio oluolu ana, hookuu ia ka aha alii; a holo aku ka Adimarala a me na’lii moku i ukali ia e ke Komisina a me na Kuhina, i kahi noho o ka Moiwahine Kaleleonalani e ike ai.

I ka Poakahi mai nei, o ka la ia o ka puni ana o na makahiki he kanakolu kumakolu o ka noho alii ana o ka Moiwahine Vitoria, oiai, i ka la 30 o Iune 1837, kona wa i pii aku  ai i ka noho alii.  Ma ka hora 8 o kakahiaka ua kahikoia ke aumoku holookoa me na hae mai mua a hope, a ma ka hora 12 awakea ponoi, ua kipu aloha mai ke aumoku i ka wa hookahi.  Ia lakou no hoi e kipu ana, ua hoonei nakolo mai la no hoi ka Papu Puowaina i kona kipu aloha ana.

Ma ka hora 1 oia la no, holo aku la ka Moi iluna o ka moku Livapula, i ukali ia e kona mau Kuhina a me kona mau Ukali;a maluna oia moku Oia i hookipa ia aku ai me na hanohano maa mau.  Ua hoikeike ia mai ka paikau ana o na luina moku, a mahope iho, ua noho iho e paina oluolu.  Mahope iho o ka hooluolu ana maluna o ka moku no na hora elua, hoi mai la ka Moi me kona mau Ukali i kula nei.

I ke ahiahi ana iho, ua oluolu ia Adimarala Hornby ka haawi ana i paina maluna o kona moku Livapula, a ua hookipa aku i Ka Mea Kiekie, Kuhina Noho o Amerika Huipuia, Na Mea Kiekie, Kuhina o na Aina e, Kuhina Kalaiaina a me ke Kiaaina o Oahu, ka Puuku o ka Moi, ke Komisina Beritania a me na Kapena o na moku o ke aumoku.  Ia auina la, ua lele mai elua poe puhi ohe o ke aumoku, a hookahi i hookani ma Emma Kuea, a hookahi ma kahi o ke Komisina Beritania.

I ka Poalua mai, ua holo aku na hoa o ka Ahaolelo iluna o ka moku o ka Adimarala ma kaua poloai ana mai ; a i ke ahiahi ana iho, ua hookipa aku ke Komisina Beritania i ka Moi, ka Adimarala Hornby a me na kapena o ke aumoku.

I ke ahiahi nei, ua haawi ae na haole Beritania, he ahaaina ma Hauaiakamalama, kahi o ka Moiwahine Emma, no ka Adimarala a me na’lii moku.  Ua poloai ia na poe hanohano o ke kaona nei.

Ke Kuikahi Panai Like

          O keia Kuikahi i kau nui ia e ko kakou mau pomaikai mea ulu ma ke kukai kalepa panai Like ana, --ua hiki mai ka lono o kona hoole loa ia ana imua o ka Senate ma Wasinetona i Amerika Huipuia ; a penei na mea e pili ana, i hoakaka ia ma ka nupepa Times o Nu Ioka o ka la 31 o Mei:

            “Ua hoolilo ka Senate elima hora o ka June 1 ma ka halawai hooko ana no ke kuikahi o ka Pae Aina Hawaii, a ua hoole loa ia ia mea ma ka 20 poe ma ka ae, a he 19 ma ka hoole ; ua balota mua ia aku no e hoomoe ia ma ka papa, a ua haule nae ma ka oi ana he elua ma ka hapanui.  O Mi Sumenera ma ka aoao o ke Komite no na aina e, oia ka mea kokua nui mahope o ua kuikahi nei ; oiai, o Mi Sheremena ma ka aoao o ke Komite Waiwai, ua kue oia no na kumu e hoemi ia nei ka loaa aupuni.  Mawaena o ka poe hoopuka manao e kokua ana no ua kuikahi nei, o Buckingham, Corbett, Spencer a me Nye ; a o ka poe hoi e kue ana, o Chandler a me Morrill o ka mokuaina o Veremoneta.  O ka poe e kue ana i na kuikahi, ua hoopuka pu mai no hoi lakou ma ka lakou mau olelo pale kue, ina e haawi ia aku ka (Kuikahi Panai Like,) he mea ia e hookaulua ai i ka hoohui aupuni mai, a o ka mea i hoopuka ia mai, he kumu ia e hoolauna pili koke mai ai, aole ia he pololei ; oiai, o ka poe e hoopomaikai nui ia ana, o na mahi ko @o, a he poe Amerika wale no ka hapanui o lakou.  Ua waiho ia mai no ke ano nui o keia pae aina he mau mea ia e hoopomaikai mai ai i ko lakou kalepa ma ka Pakipika, a ua hoomaopopo ia no e na mea a pau loa ; aka, o ka hapa nui o ka poe i noho mai, ua hooholo like lakou o na kumu maikai loa e loaa ai ka mana holookoa, aole no e loaa ma ka haawi ana aku i (kuikahi) panai like, a oiai, ua loaa i ke kuikahi ka hapanui o ke koho ana o ka hale, aka, aole nae i loaa ka elua hapakolu e kupono ai”.

            Ma keia mau mea no paha, e hiki ai ko hoomaopopo ia mai i ko kakou haka ana, ua haule poholopu ke Kuikahi Panai Like ; a o na kumu hope i haule ai, he mea kahaha no ia i ka nana ana.  O ke kumu nui i manao ia mamua, aole la e holopono ana ke kuikahi, oia no ko lakou la mamina i ka haule a me ka emi ana o na loaa aupuni o Amerika Huipuia ; he kumu maikai no kela, he kupono no ka a@a ana i na loaa aupuni, a he ai pakiko noeau ana no paha ia.  He mea kupono no nae ka noonoo ana, he mau wahi e ae no kahi oia aupuni nui, e hoopiha ia ai ka makalua oia emi ana.  Aka, nae hoi, ua kuia mai me makou ke kahaha nui, o kekahi o na kumu ikaika ma ko lakou pale olelo kue ana i ke kuikahi, o ka poe kue, oia, no “ina e haawi ia aku ke kuikahi panai like, he mea ia e hookaulua ai i ka hoohui aupuni mai”  He oiaio no aole keia he mau huaolelo @a ia aupuni, a aole o kakou pono ke noonoo ma ia ano.  Aka, aia no nae he mea nana.

“E hai mai ana ka puana a ka moe i o’u nei!”

            Aia io no ka paha he poe e loaa mai nei na maka io kakou nei! Ka! Aloha wale ka hoi ka aa mai a na maka!

            Aka, aole no paha ia o ka manao o ke aupuni o Amerika, a he mau manao ake a nunu wale iho no paha o kekahi poe Lunaolelo.  Nolaila, ua maopopo ia kakou, aole e loaa ana ka mea i makemake nui ia o ka panai like.  Aka, ma ka hoole ia ana mai o ua kuikahi nei, aole no kakou i ane haule hope ma ka kalepa ia ana o ko kakou mau waiwai kuloko me waho.  No ka mea, ua hamama mai, he mau alahaoo o ko kakou mau hoouna ana aku i ko kakou mau ulakolako Hawaii kuloko, Ua wehe ia na pani puka o Nu Zilani, Nu Holani a me Tasamania, no ka hiolo ana aku o ko kakou mau waiwai, i paa mau i ke kaomi pu ana a ka manamana nui o Kapalakiko ; a ua hamama mai no hoi me Iapana me ka maikai o ke kumukuai o ka makeke malaila ; a aole no paha e liuliu wale a hamama he mau ale na lakou e hooholo aku i ko kakou mau waiwai kuloko!

            A HAHUI L AHAINALUNA: -Ua konoia na Lahainaluna a pau e noho kokoke ana ma keia kulanakauhale, e akoakoa mai ma ka Luakini o Kaumakapili, ma ka hora 7 o keia ahiahi, no ka hooponopono ana i ke Kumukanawai o ka Ahahui Lahainaluna.

            H ANA L EALEA ; -Maluna mai o ka mokumahu Ajax, i hiki mai ai kekahi poe Hana Keaka Lealea, a no keia mau po i hala iho nei, ua hoike mai lakou i ka lakou mau hana lealea, me ka hauoli nui o ka poe makaikai E holo ana lakou no Nu Holani.

            H OIKE K ULA A UPUNI: -I ka Poakahi iho nei ka hoike ana o na Kula Aupuni ma ka olelo Hawaii o keia Apana.  Ua hoomakaia ka hoike ana ma ka Luakini o @@@@@@@@@, a ua hoomauia mai ka hoike ana o na Kula i koe ma ka Luakini o Kawaiahao ; a keia la ka la hope o ka hoike ana.

            N O M AIKONISIA.-            Ua lono mai makou, ua hoolimalima ia iho nei kekahi wahi kuna e holo ai i na misionari ma ka pae moku o Maikonisia ; a ma ka la 9 paha o Iulai e holo aku ai.  E kipa aku ana oia ma ua wahi a pau loa i noho ia e na Misionari.

            K A M OKUMAHU A JAX – I ke kakahiaka nui o ka Pokahi iho nei, ua hiki pono mai ka mokumahu Kaleponi i kona manawa i manao ia ai e ku mai ana ; he eiwa la me na hora keu mai Kapalakiko mai.  Ua piha pono no oia ina ukana a me na ohua e like me kona ano mau.  I ke ahiahi no onehinei kona holo ana aku i kona awa makua.

            K A H UAKAI A K A P OE K ATOLIKA R OMA : -I ka auina la o ka Poaha o keia pule iho nei, ua puka ae ka huakai hele malihini (?) a ka poe Kakolike Roma, a ua kai aku ma ke Alanui Papu, huli ma ke Alanui Beritania, a pii iuka ma ke Alanui Emma, a iho ma ke Alanui Kula, a hiki ma ke poo o ke Alanui Papu, huli hoi mai la ka huakai ma ia Alanui a hiki i ka luakini kahi i hoomaka aku ai.  No kekahi mai ka malamaia ana o keia huakai hele ; a e like me ke ano mau, na molulolulo no ke kai ana o ka huakai, i hoowehiwehi ia me na hae i paa ia e kela mea keia mea oia huakai.

            K A L AIKINI O PIUMA : - I na makahiki i hala aku nei, aole no i ano pii loa ke kumukuai o keia waiwai o na aina e mai, aka, i keia mau makahiki hope mai nei, ua ikeia ae kona pii ino loa ana.  Ua hoomaka mai ka pii ana i ka makahiki i hoakakaia ae ma ke kanawai, i $2,000 ka uku laikini, aole emi iho malalo olaila.  Mai ia manawa mai, ua hoomakaia ke kuai kudala ana, ua oi ae mamua o ka mea hookahi ka mea makemake laikini.  I ka Poaono iho nei, ua kuai kudalaia ua laikini opiuma la ma ke kauoha a ke Kuhina Kalaiaina, no ka makahiki e hele nei ; a ua liko i ka Hui o Afona & Akaka, no na dala he $9,575.  Ia laua mua no i ka makahiki i hala.

            N ANI K E A NA O LE O K A M AKE : -Aole i liuliu iho ka uhi ana ao ka e-ka uliuli maluna o ka lua o kona kaikaina, aia hoi, kii hou mai la no ka make i ke kaikuaana, oia hoi o Aikake Montgomery o Puuloa.  I ka la 11 no ka make ana o ke kaikaina, a i ke ahiahi Poaha no, la 16 o keia mahina no, hina aku la o Aikake i ka pahu hopu o na mea a pau.  Ua lono mai makou o ke kumu o kona make ana, ua moku kekahi aa koko.  He haole no o Aikake i kamaaina me kakou , oiai, ua loihi kona mau la i noho ai me keia lahui, ma “ke awa lau o Puuloa.”  Ka nui o kona mau makahiki a make aku la, he 54 me na malama 2 a me na la 3.