Ke Au Okoa, Volume VI, Number 16, 4 August 1870 — HE KAAO NO PUAOKAHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]
HE KAAO NO PUAOKAHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.
KELO 8. Aia malaila e akaaka ai kou bapai, a mekon hapai ole. ae mai la hoi o Makahanaloa, ia wa do i ku koke ae ai o Puoeo a hoi aku la a hiki i kona hale, a hai aku la oia i kana wahioe po na olelo a ka laua hanai, a pan kaaa olelo aoa lalan akula oiai kaoa o-o laau mahiai a me ka lakukn a liana wahine, a paa ae la ma kona mau lima, a hele hoo aka la oia a hiki ma ka hale o na hanai, a ia ia i noho iho si i lalo, olelo akn la oia ia Makahanaloa, eia na mea elua a'u i kii ako nei, a ma keia mau mea elua e maopopo aj ke keiki kane a me ke Kaikamahine. nolaila, ke olelo nei au ia oe.aiano nae i kau mea e lalau ai o laua nei, nolaila, e lalau oe i keia wa, na Puueo ka huaolelo lalou e lalau aku ana o Makahanaloa ma ka lakuku ia wa i olelo niai ai o Puueo ia ia. He oiaio na hapai oe, a e hanau mai ana oe he kaikamahioe, e like me ka'u olelo ia oe mamua, oiai, ua . lalau iho la no oe tna ka ka wahine hana he kuku kapa, a pau kana hailona ana, hoouna aku la o Puueo i kekahi kanaka e hele ma Kau a me Kona no ka ono a ke alii i olelo ia, nolai)a, tia hele koke ke kaoaka me ka hakalia ole. Me ka hai ia aku o na olelo kaumaha ia ia, i na e loaa ole ia ia ka Hilu a me ke Kolea, alaila, he make ka hope, oia ke_ ano mau o keia lahui ika wB,kahiko he hookaamaha wale ia no na mokaainana, a me kekahi mau pilikia e ae he nui wale oia wa, a oia ka naai o keia au bou, o ka noho kuokoa ana 0 ke kanaka me kona mau pono a pau loa, a na ke kanaka wale no ka malama ole i kona mau pono kino a me kona ohana, a pau keia mau olelo i ua kaoaka nei, ku ae la oia a hele aku la me ka malama pono i keia mau olelo, a ua'hiki mua aku oia ma Kau iala no, a ua loaa keia mau mea elua ia ia malaila i kekahi la ae, a hoi mai la uo oia a hiki imqa o Puueo ma Hilo me ka haawi aku 1 keia mao mea eluaī a i ka ike ana ihooi Puueo. ua hooko pono loa ia keia mau olelo e ua kanaka la, nolaila, ua haawi aku o Puoeo i kekahi aina ma Hilo, oia ka uko hupono no kona luhi, a he mea maikai ia iwaena o laua. Ika loaa ana aku o keia mau mea elua ma kona lima, hele aku la oia a hiki imua o kana hanai Makahanaloa i akn la ola ia ia, e kuu haoai, eia ua ono nei au la ua loaa mai nei, nolaila, e kali i ka ono a me ka ai ana o ke alii, ae hai aku au i ke ano o keia mau mea elaa, mamua ae o kou ai ana, ae mai la no hoi kaoa hanai me ka manao olnolu. 0 keia i-a he Hilu au i ono ai, he i-a mai-
kai ia, no ka mea, i na i ono kekahi wahine i keia i-a, alaila, he keiki noho malie loa ia, i na he keiki kane a he kaikamahine paha, a e kaulana auanei kona noho malie, aole he mea a koi wale aku i ka makua, a me kekahi mau mea e ae, alaila, e hoopuka w aumei keia huaolelo, nana nku no hoi i ke kaikamahine a Makahanaloa, noho maU» launa ole, kohu Hilu no hoi, ke ano, a ua nui ua keiki
i hoohalike ia me neia i-a, nolaila, e hai e no au i ke ano ia ne mamua no keia i-a au i ono ai, be kaikamahine noho malie keia i kona wa uuku, he noho malie loa, a i na e hiki aku i kona mau la oi kelakela loa, oia hoi ka manawa e hoomaka mai ai ke ano o kona kulaua e hoopili mai ai i kekahi mea ma kona aoao, a lohe ia kona inoa ma ia mea, alaila, o Tabiti ka aina e noho ai o ko kaikamahine iloko oia wa', a uo keia olelo a Puueo pela, pane koke mai la o Makahanaloa ia ia, heaha la ka mea e hele ai oia a n»ho i Tabiti ? pane mai la hoi o Puueo, aia ma kela ono' ou i ke Kolea, no ka mea, no Tahiti mai kela manu, aole no Hawaii nei i lohe o« e kuu hanai, nolaila. nau uo i haawi ia ia e hele i ka aina e, e like me ke ano okou ono aoa i kela manu, heaha la hoi auauei !ioi kana, tūe ia wBTe aku no ia, aole ia e ili mai ana me knua mahope aku, he maka ko kaua e ike ai a o ka pau no ia o ka laua olelo ana no -ia mea a hiki wale i ka manft<va i ikē l<>a ia ai o ka hapai ana o Makahanaloa i ke keiki, nolBĪla, e waiho ae kakou i ka olelo enu no na mea i olelo mua ia, e huli ae kakou a nana aku i ka haoau ana o ka mea nona keia knao. Ka hoomākaukau ana o Punakoa i na mea a pauno ka hanau ana o kanamoopuna. I ke kokoke ana aku i na mahina mua o ka makalii, oia'paha ka hoomaka ana oke fCau,'e like meknmea maoika helu ana o keia lahui mai ka wa kahiko a hiki i keia wa kahiko a kakon e noho nei, a ke maa nei no ia ano helu iwaena o kakou me ka poma ole aia hoi ua hoomakaukau mua no o Punahoa, ika li'ale no kana moopuoa e hanau mai ai, amekekahi maumea e ae he nui wale, a lako pono keia mau mea, aia hoi, he mea mau ia Punahoa ka hele' pinepine aku ma kahi o Puueo e ninau pooo ai no ka mana'wa e hanau ai, o kana hanai, a hiki wale i ka hoomaka ana mai o ke kuakoko ia Makahanaloa, i kekahi la, hoom&ka mai la ka nahunahu keiki ana ia Makahanaloa, e like me ka mea mau i ka poe hanau keiki, a no ia mea, kupu ae la kona manao e kii aku ia Puueo e hele mai e nana pono i ke ano oiai, he malihini oia i ke ano o ka hanau keiki ana olelo ae la oia ia Leleiwi no keia mea, a kamailio pu iho la laua no ka wa pokole, a hooholo iho la ko laua mana" e kii aku ia Puueo e hele mai e nana pono, nolaila, hele aku la o Leleiwi a-hiki imua o Puueo, a bai aku la oia ia ia, i hele mai nei au mamuli o ka olelo kauoha a ko hanai e hele koke oe i keia wa mahope iho o ka pau ana o ka'u olelo ia oe, nolaila, aole oe e hoopaoee a kali aku no kekahi wa okoa aku, 'nolaila, e hai au ia oe, i hoouna mai nei o Makahanaloa e hele koke aku oe ilaila i keia wa.
No ka mea, na haohao oia i ke ano o kona hapai aoa, a me he mea la,o ka hoomaka ana paha keia o ka nahunahu aoa e' hanan i ke keiki, nolaila, e hele kaua i keia wa e oana pono ai oe i ke ano, ae mai la no hoi o Paueo, a o ka panno ia o ka Leleiwi olelo ana, a o ko laua oei hele mai la no ia a hiki ana imua o Makahanaloa, i nana ako ka haoa o laua nei, e noho mai ana kela me na ehaeha a ke kuakoko keiki, ia wa no i kahea koke akuai oPnueo i na kanekae kii aku ia Puoahoa, a me Waiolama e hele mai a hoouim ako la oia i kekahi kanaka'e hele aku e hai i na kanaka a pau loa o Hilo mai kela pea a keia pea, e malama i ka puaa a me ka moa, aole e lohe ia ka leo o ka puaa e uwe ana, aole no hoi e lohe iii ka leo 0 ka moa e kani ana a hiki wale i ka wa e lohe ia aku ai ka leo o Kahekili iloko o ka lewa holookoa a pan, a e hoike mai no auanei no nila maloko o na ao polohiwa me he Hokuloa la e hoomalamalama ana ma ka Hikina a pau keia mau olelo a Puueo, o ka hele koke ako la no ia o ke kanaka e hooko 1 keia mau olelo-, a ua lohe koke ia no hoi k*ia mau mea a paa e na kaoaka a pan o Hilo holookoa, a ua hookoia ka olelokauoha ia wa e na kanaka a pao, a ua hiki aku do hoi kekahi kanaka imua o Punahoa ma, e like me kaolelo hoouoa, a ua hele' koke mui ' no oia a hiki ma kahi o kana hiapoe .noho nei me na hana a ke keiki maluna o kona kioo holookoa aipau, mahope ihoo ka' hiki ana o Punahoa ma. •' Aia hoi poka ae la o Puneo i waho a naos ae la oi« i oa ouli a pau o ka lani, aia hoi, oa paihi ka lani, ua ahuwale na kualono ua kalae na kuahiwi, ua piipnhi kukui malino ke kai, ua pa kolonahe na welaa makani mni ka hikina mai,- aole he aiau makani ino a puahiohio i ike ia ia wa, a pau ko Puueo n)auawa o ka nana ana i ke aoo o ua mea a pau, hoi mai la oia iloko o ka hale, a hopn aku la oia i kekahi poi a hoopiha iho la oia i ka wai, a waiho aka la oia .mamua o ke alo o Makahaoaloa, a hai ae Ta oia i na olelo hoakaka mamua no ka hanan aoa o kana hanai imua o na alii a pau, a ma ia hope iho no hoi, nolo kukuli ibo la oia a hoomaka aku la oia e pule ma ka inoa o na Akua a pau kana pule ana, o iho la ka welelau o kona mau lima iloko o ka wai a pi aku la oia i na maka o Makahanaloa me he ua liilii la' ke ano, be wai keia a Puueo i manao ai e hooluolu aku i kana hanai no ka wela ba, aole i linliu iho. ua huna koke ia ako la ka
lani e na ao polohiwa, a me na mauoa, u hanim maila na kulu wai lani o Kulanihakoi mn luna o ka aioa a me ka moana. a o maila ka maka o ka uwila ma kela wahi keia wahi n puni ka lewa, a kui iho la na hekili me ka ikBĪka loa, a k»he mai la ka wai o nu kunhiwi, a popoi pu mai la na ale ct ka moana, a hoohanlulu iho la ke ol.n i kn honna.
I ka wa i hoike mai ai keia mau hailona a pan, ua hanau koke mai la o Makahanaloa ia wa i ke kaikamahine, a oia ka mapawa i loh«' ia sku ai ka leo o na manu o ka nahelehele e kani ulili mai ana iloko o ka noe a me kaua liilii lele huna, a e ikuwa mai ana ka leo o ke kahuli, a pipio pono iho la na anuenue maluna pooo o ka hale a nee paa iho la kaua koko a me na punohu e hoolewa ana ma o a maanei, a oia ka wa i maopopo ai i na kannka o Hilo, ua hanau o Makahanaloa, i ka manawa i hanau moi ai o Makahanaloa i ua kaikamahine nei, ua hoomaeuiae koke ia oia e like ine ke ano mau o na keiki hmau hou, a pau ka hoomaemae ana, alailu, hoouhi ia iho ia oia i ke kapa keiki, a ma ia wa no hoi i lilo aku ai ma ka lima o Punahoa, a nana pono iho la oia i na hiohiona o ua moopuoa «ei ana, ua ku i kn nani a me ka ui maoli, nolaila, oielo aku la o Punahea ia Puueo e hele mai oe e nanu pu ne kaua i ke »no o keia hanai au. a hiki oio malaihi, a nana iho lu ria i ke. ano, he oiaio, aole onu mea e like ai, iu>laila, kapa iho la oia i kona ino» o Puaokaohelo, no ka mea, ua like loa kona ili mo ka pala o ka bua o ka ohelo, a melaile i loaa ai kona inoa ma ka hoa o keia laau, a oia no hoi ka lilo ana ia Puoahoa ka hanai ana e like no me kana olelomua ma o Puueo la, a o keia kaikamahine no hoi ka mea i oi loa ako o kona punnhele o ka hanai ia ana nie ka nene ilikspn mamua ae o kona mama ( Makahanaloa, ) a ia ia no hoi ka hoomahuahua hou ana ae o ke kapu alii ma Hilo, iwaena o na makuaiaana a pau, a na malama maikai o Punahoa ia !b a hiki i kona hele ana, ( nolaila, e ka poe e heluhelu ana i keia kaao, he pono e waiho kakou i ka olelo aoa no Puaokahelo a mahope aku, a e hoomaka kakou e olelo hou no ka hapai hou amt o Makahanaloa i ke keiki hou.) (■Aoleipau.)