Ke Au Okoa, Volume VI, Number 18, 18 August 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 37. Ia manawa na loaa ia laua ke kaniuhu ana no ke keiki ole, a ua kupu mai la ka makemake i ke keiki, aole pela ka manao i ka opiopio o ka wahioe a me ke kane, he hilahila i ke keiki, o hohono ka poli, a olelo ia mai i ka luahine, a i ka okai o keiki mahope, a oia mai kekahi mau kumu nui e hoohapai ole ia ai kekahi mau kaikaAiahine punahele i tta wa opiopio, a o na makua me na kapuna •jnoe ke 'kane 'kekahi poe f ko'kua ma ka hoohapai ole o na wahine opiopio maikai, aole nae pela ka hapanai. Ike komo ana o ka manao makemake ilokp o ka wahioe a me ke kokua ia mai e ke kane, alaila, ua loaa koke no ke keiki. Penei e loaa ai kekahi poe keiki i ka hoohapai ia, i na he ohana makaukau no, na kupuna o ka wahine a'pela hoi ka aoao o ke kane, a o ka aoao no o lte kane ka aoao maikai i ka'.hoohapai," aole meaemeoe o ka aoao o ke kane, aole he eha o ka lakou la keiki, alaila, o ke noi maoli no i ka mea i ike 0 lakou e hoohapai mai i ke keiki me ka ma□ao kanalua ole, a ua loaa noMee keiki, ao'e no e nele, aka, he mau rula do o ka loaa ana, aka, i hemahema ka ohana i ka hoohapai, alaila, o ka lawe i ka mohai a me ka alaoa i na kahuna launahelehele o Ku a me Hiua, a 1 ole ia, o ka lawe ana i ka mohui me ka alana i oa kahuna o Ko, o Lono a me Kane, a o na keiki i loaa ma ka mohai a ma ka alana i ke akua, ua kapaia lakou o na keiki a ke akua, aua kapa eku hoi na keiki, o na akua aumakua, a pela ka p'li ana o ka aumakua i na pulapula, a lilo ka lahui Hawaii he poe keiki ponoi na ke Akua.

O ka hoohapai ana i ka wahine, a ua hoolaa ia ma ka hoohapai aoa i ka wahi ie opa pa, iia pili keia no 'na'lii wahine nui, a mau moiwahine e hoohapai keiki i loaa ke'lii o ke aupuni, a pela no hoi kekahi poe wahine kaukaualii, a ua kuili pule ia lakoa i ioaa na keiki iloko o na waihau, a ea loaa no na keiki. O oa kahuna launahelehele o Ku a me Hina, be nui j0.9. ke ano o fe& iakou - maa hana. _O ke kahua naLaaeo ka Ukoo h4na,.-_o* ;lu. fa kahua i kukulo ia ai ka, o ka hua a me ka niao, a he pili oa mea e ae, a elua mau hoailona iwaho, o ka oo a me ka iekuku, ilaila e wanana e ai ke kahuna i* ke ano o ke keiki e hanau mai ana, be keikikane ahe kaikamahioe. O na aumakna ana kahuna launahelehele, e kuili ai i ka pule no ka hoohapai keiki o Eu ka aumakua kane, a o Hina ka aumakua wahine, a ua nai ka poe hoohapai ī na keiki i ka wa kahiko, a no ke kena i ka hanau pinepine, alaila, hoohainu i ka apu hoopa ika hanau keiki. Ika wa kahiko paha ia ? Pela no, aka, ua ko no i kekahi poe ke manaoio. Pela ka Palapala Hemolele. Ua ike au i kekahi poe i ke ko ma ka manaoio.

O kekahi wahine he 25 makahiki, he kaikuahine no kekahi ohana o'u, a o ka nui ia o kona mau mahikiki i noho pu ai laua ma ka berita mare, a o lakou ka poe i mare mua ia e Rev. H. Binamu, a no ka noho pono hoi kekahi, aka, aole he loaa iki oke keiki, aua noho laua me ka maluhia ma ke kanawai mare, a hiki i ko laua wa luahine a elemakule, a hiki hoi i ko laua wa palupalu a 00, a hiki i ke 45 makahiki, a na nonoi hou i na kupuna kahiko, aua olelo ia mai e loaa ana ke keiki he'kaikamahine, a ua loaa iono ke kaikamahine. Ma ka nnni 'una aku ua luahine ka wahine me ke 00, a ua elemakule ke kane, alaila, ua loaa oae ke keiki i ko !aaa wa 00, a luahine a elemakule ana. Eia kel.ahi mea a'u i ike, aia ma Waihee i Maui kekahi mau mea-i more ma ka berita more, a ua hala kekahi mau makahiki, aole i loaa ka laua

keiki, a ua ikaiua loa »a manao o ka wahine e loaa ke keiki ia laua, a ua hoopii aku imua o kekahi mea i ike i ka hoohopai keiki, a ua hoohainu ka mea i ike i ka hoohapai keiki i ka apu hoohapai keiki "ia Hoohuakawowo," oia ka A. D. 185*2, a ua loaa ke ke'iki mua, he keikikane, a he kaikamahine aku, a pela aku e hanau mau aoa i kela maliahiki keia makahiki, a ua umi a keu na keiki, e ola aoa kekahi, a e make ana kekahi, a no ka uluhua o ua wahine nei i ka hap«i pinepine i kela makahiki i keia makahiki ua hoopii aku la ua wahioe nei i ke kahuna nana i hoohapai i ke keiki, e inu i ka opu hoopa, a ua ae ke kahnna aia a ike i ka hanaa aha o ke keiki e hapai ona, a i ka wa i hanau ai ke keiki ua hii ia e ke kuhuna nana i hoohapui, a i ka nana ana o ke kahuna i ke keiki a mo ka iewe, a olelo iho la ke kahuna, aole ke hoohaiou i ka apu hoopa ia oe, he nui lou kau mau kei'ki a hiki i ka iwakalua a keu, aole e hiki i kekahi kahuua ke hoopa. Nolaila, ua imi ikuika lon keia wahine i ka huna e inu i ka laau hoopa, aole o hiki ko hoopo, a i kekahi manawa, uu pepohi i ke keiki me ka oo ana, a i kekahi wa 00, a i ko.

kahi wa hoohanau pono, a i'keia makuhiki i hala ae nei, ua oo i ke keiki, a ua make pu ua wahine nei. Oke kumu oka make o keia wahioe, no ka rui o ka hanau, a no ka pilikia 0 ka ana no ka uuku o kahi loaa e pono ai ke ola ans, a o ke kokua ole o'ke au-. puni i ka poe makua keiki lehūlehu. Aole o keia mau wahine wale no ka'u i ike 1 hoohapai ia, ua nui na. waliino opupa i hoohanae ia i keiki ma ka hoohnpai ana i na wahine opupa ma ka hoohainu ana i apu hoohapai keiki, a i ole ia ma ke noi ana i na kahuna i oa kaula a me na aumakua, a oia ooke-, kahi mau kamu ī khulehu ai a.paa pu ka na i ke ia la 0 na apu laau hoohapāi keiki, he lehulehu loa ke ano onk apu, a oke kilohana o na apu a me na hua hoohapai keiki, o Ku ka aumakoa kane a o Hina ka aumak'ua wahine he aumakua hooulu hahaka keia, a ua pili nui ka manao o ka poe kahiko na keia mau anmakua e hoohapai a e hoohanau mai i ka poe opupa, a pela io no aae i ka ike aku. Na, k&huna paaoao. O na kahuna paao.ao ; he poe hahunaakamai loa na kahuna paaoao ī ka nana i na keiki hou, a i na makua o ke keiki, ina no k» j makuahine, a o ka makuakane paha ke.komu i pili mui ai ka mai paaoao i ke keiki, alaila, o na makua ke hanai ia i ka laau paaoao, alaila ua o!a wale no ka mai o ke keiki, ina oa pili i ka mai kupiina mai, mai na knpuaa mai, a ua pili ia mai i na maiuia, s e pili auanei ka māi i ke keiki, he oheuio, he opulanoho, he haalele makua, he papakii, he mapele manawa, a me na ano mai paaoao he nui loa, a i ka wā e lele ole ai ka mai paaoao i ka wa kamalii, alaila e loaa ana i ka mai ano ino i kawa.ooo ke he ninole, he hōkii, he hano, be oheoio, he pebu, heohao a o kekahi mau mai ano ino be lehulehu loa e pili ana i ke paaouo 'a nie ka waiopua, ua pili ia keia mau mai e ke paaoao i hemo ole i ka wa kamalii. Elua no mai ikaika'i loaa i na keiki opiopio i ka kamalii, mai na kupuna

a pili i na makaa, a mai na makua mai hoi a pili ina keiki. Oke paaoao ka tnua, ao ka ea ka lya. .. •Elua n.0.an0.0 ka ea, o.ka ea ma-. hani; oia ka ea bajta y a o 4 aa" ■' !■ ua hemo i ka wa kaoialii, aka, o ka.ea huna, aole e ike la a o ka ea huna i ka wa kamalii, a i hana. ole ia i ka wa kamalii ka ea hōoa, a. i ka wa oo o ke kanaka, alaila, e wnwahi mai ka ea mahani i kona kua wawaka, alaila lilo i pala, i kaokao, i alaala, i puhikaokao, i kuapuhi, i kuaoiwi, i kuananaka, ume na mai ino i lele ole i ka wa kam'alii, a o ka ea ka mai nana i hookipa i na mai malihini, he kaokao, he pāla, h« puupuu hebera ( pake ) pela ke olelo a kekahi kahuna paaoao a kahuna ea ika A. D. 1821. 0 Kama ka inoa, he kānaka akamai loa i ka nana a me ka lapaau ana i ka mu paaoao a me ke ea mai ka poe opiopio a ka poe 00,/ua ike ma ka iihilihi, a ma ka alawa a ma ka haha, a ua hiki ke koho i na makahiki o ka poe i lapaau i na laau paaoao, a me ua laau kupono no ka ea hnoa, a ea mahaoi, a o ka poe i lapaau pono ia eia, ua hiki ia ia ke koho, aole e loaa i na mai uliu wale a me na mai malihiui. Penei kekahi mau mai, a man loina ma ka nana ana i na kulana o na mai paaoao. O ka mua, o ka muhee, a o ka lua, o ka muhee pulewa, o ke kolu, o ka muhee makoko, o ka ha, o -ea muhee kea, a o ka l>ma, o ka muhee lehoa, a o ke ono, o ka muhee papakii. Aia 'iloko o keia mau kulana a me na oina o ke ano o na keiki i ku i ke p.iaoao o na mai paaoao o na keiki, he haalele makua he opulauoho, he omino, he alilehe, a nolaila ua pili pu ka mai paaoao i na makua, a i hanau mai ka lakou mau keiki, a elike me na mai 1010 a me na mai kuuoa i loaa i na makua, a peU ka pili ana aku o ka mui paaono i na keiki, he mau kulana mai nui ke paaoao ame ke ea. Oke kupele no ka laau kupono loa no ke paaoao a me ko ea, o ka poi uala i huipma me na Uau paaoaoife kupele, a ua kupono hoi i kekahi mau kalo ke kupele ia, aole nae e kui me ka wai e, aia no o ka wai i huipuia me na laau paaoao, aia do i ka nana ana o ke kahuna paaoao a kupono ka lauu paaoao, nlaila kupele a hoonaha i k'a laau hoonaha e pili nna i ka laau paaoao a e'a hoi, aia a hina ke kumo o ke paaoao a me ka ea, alaila, haawi i ka muo o me ka lao, ma ke kino no o na makua e hana ai, a ma ka waiu o ka makuahine e komo ai ka laau paooao i ke keiki, ina he muo, e puka no he muo, a pela no ka lau, ka mole, a me ka hun, a me ka pule, a o ka hoike oiaio no ia e hoike mni ana ua pau ke paaoao, ua pau ka wili pu anu o ka lena. ke pakaiea, ka mea eieele, a me ka wekaweka o kamalii, alaila, e kuipu i ka laau ea, ke pala ku wahn, a ke pii ka welo ikaika i ke poj o ke keiki, no ka men, ua olelo kn poe nkamai, he kane ka ea a ho wahino ko paaono, a uh huipu keia miu mai malnlo keknhi a mnluna kekuhi, a ho pono e lapaau pu ia laua i ka manuwa hnohahi. (<dole ipau.)