Ke Au Okoa, Volume VI, Number 33, 1 December 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 51. A pela akn no, a he nui loa na kanaka i pau i keia kanaha hookahi i pau i ko make no ka haitii o ke »lauui a oo ka pilikia, a no ka pili i Eauamo», a he kanaha ka poe i make. Aka, o Piimaiwaa, ua pii kemaluni; o ka pali, a i naria iho ka hana, hookahi nr«Je no kanaka e pili ana i ka pali, al»ila, i iho o Piimaiwaa, make oe ia'u, o ka iele iho no ko Piimaiwaa maluni iho o ka pali. " A make na Piimniwaa, lele ana i ka pali." A mnke o Nau, aole kanaka nana e olelo aku i na'lii o Hilo, b i ka po ana o ka la, ua hiki ke kaua i kai o Hilo, n ua makaukau ko Umi aoao kaua me na lamaku, a na ike no o Umialiloa, i ka hale alii o Hilo a me ko ke kaikamahine a Kulukulua, a ua hoopu" niia e na koa o Umialiloa, a ua lukuia na'lii o Hilo, aua hoolaia ke kaikanmhine a Kulukulua, aua loaa hou mai ka lei alii palaoa kaulana o Nanikoki. Oke kumu o ke kaua, o ka minamina i ka lei palaoa, a pau iho la. ke kaua, ua hui o Hilo me Hapakua-a ua lilo o Uaiialiloa ke alii.

O Hua-a ke'lii o Pona, aka, ua lilo mai do o Punn ia Umi a me kaoa maū keiki hoo" kama o Piimaiwaa, o Omaoakamau a me Koi na keiki koa, a mau alihikaua kaulana a he man kuhinā kaulana no ko Umialiloa noho aupuni ana no ke aupnni o-Hawaii, a make o Huaa ia Piimaiwaa ma ke kahua kaua ma Kuolo i Keaau. ua lilo o Pana ia Umialiloa. O Imaikalani ke'lii o Kau. He alii makapo o Imaikalani, a he alii kaulana no kn ikaika, a me ke akamai i ke liaua, a ua nui nalii i pau i ka make ma ke kana ia ana e Imaikalani, he haana hema, a he hauna akau, a i ka wa o kupahu iho ai o Imaikalani i na pololu ma ka hema a ma ka akau, uahalalu me he hekili la, a lapnlapa ekn me he uila, a nakolo aku me he olai la, a i hahau kakna iho ma ke kua, ua wili koiula ka lepo i ka lani me he puahiohio Ia : Ua makau o Umi-a-Li-loa ia Imaikalani. He kanaka makapo o lmaikalani. aohe he ike o kona mau maka ; aka, he lohe hikiwawe ma kona pepeiao, a he mau manu koloa kona mau hoike nana e hoike mai ia ia i ke kaoaka, ma ke alo paha, a ma ke kua mai paha, a ma na aoao mai paha aia ma kahi e kaui ai ka leo o ka manu. I ka wa maniua o Imaikalani, aole he makapo, aole i liio o Kau i» Umi, a ua loihi no ke'kaua ana. Nolaila, ua hele o Umi ma ke kuahiwi e hoohalua ai i ke kaua me Imaikalani a me na'lii o Kona ; a ui lilo o Umi-a-Liloa i alii kaulana i ka hele ana 'ma na mauna o Hawoii, a ua lilo na mauna i alanni hele kaua no Umi. Aka, i ka wa j makapo ai o Imaikalani, ua kaua mau no o Imaikalani me Umi, aole no i noho pio o Imaikalani malalo akn o Umi, aka, o Piimaiwaa, ua kolohe man oia i ke kumu o kona ikaika nui, a me ke akamai i ka pahu ana i ka pololn, aole e hala kekahi pahu' ana, a me ka hauna iho, naha mai ke poo a ka olemn. A ike iho la o Piimaiwaa, i ke kumu o ko Imaikalani akamai e me ke koa launa ole o keia kanaka makapo. O na mann koloa e lele ana maluna, a kani ko lakou leo, a lohe ua kanaka makapo nei i ke kani o ka manu, mamua paha, a mahope paha, a ma na aoao paha, alaila, olelo ae la ua kanaka makapo nei. he kanaka aia ma ke kua ; alaila, olelo ae la na kanaka alakai ma na aoao ; "Ae, he kanaka." " Aia mahea ka iaau ?" " Aia i ke alo."' Ua maopopo he laau hahau. " Ua kokoke ?" " Ae'' O ka wala ae la no ia o ua makapo nei i ka laau palau, a naha mai ka poniu a ka olemu. A kani ka mann, he kanaka. " Aia mahea ka lauu ?" " aia ma ka aoao akau.'' " He hauna hema e pa ananei." I hahau mai ka hana, ua hala ae la ; I ka hauna a ke kanaka makapo, ua pa aku la mai ke poo a ka opu. I ko Piimaiwaa kilohi ana a pau' ke ano o kooa ikaika a me koea akamai pookela ; I iho la o Piimaiwaa, make oe ia'o. E kii mna akn ana o Piimaiwaa i na manu kani kio, a make lekou, o na kanaka nana e alakai ma kela aoao a ma keia aoao, a pan lakou i ka make, a o ka poe kanaka nana e lawo na mea kaua, he kanaha ia poe kanaka, i makaukau i na ihe a me ua pololu, no ka meo, be nmi ihe a Imikalani e lele makawalu ana i ka pahu'na hookahi, elima ihe ma ka akau. a elima ihe ma ka hema, a i ka pahu hnokahi ana, ua lele makawalu aku la ka ihe me he uila la, aole e hiki i kekahi kanaka ke alo iho, a alo pololu ke ku mai ma ke alo o Imaikalnni. Aka, ua pau keia poe i ka lukuia e Piimaiwaa, a pau keia poe i ka make, alaila, ua hoaa ke kanaka maka)>o i ke alakai ole ; a ua hiki ia Piimaiwaa ke olelo iho me ke koena ana ; " A make na Piimaiwaa." I kn make ana o Imaikalani, ua lilo o Kau ia Umi-a-Liloa. . 0 Ehunuikaimalina ke Alii o Kona. He kanaka ikaiku o Ehnnuikaimalina ka makuakane o Laeanuikaumanamana, aka,

%o kona elemakule, ua lilo wale mai o ame Kohala ia Umi-«-Lilo». Ike kuapapa nui ana o ke aupuni o Hawnii in Umi-a-Liloa ua k»ulana kona inoa mai Hawaii a Kauai, aole alii e like me kona noho aupuni ana, ua malama oia i na elemakule a me na luahine a me na keiki niakm ole ; a na mnlama i 'na makaainana, sele pepehi kßnaka aole «ihue He alii haipule o Umi-a-Liloa 1 ke Aku», a i kaulana o ko Umi-a-Liloa noho aupuni ana nolaila, makemake iho la na 'Lii Moi o n» mokupuni e, e lawe aku i ka lakoa mau kaikamahine alii, a i kn lakou mau kaikam»hine punnhele i mau wahine na Umi-a-Lil'»a ; He anmna wahine ali: he lehulehu ka Umi-a-Li-loa, a ua huipula me na kaikamahine a ka noa, a ua lilo o Umi-a-Liloa i kupnna no na 'Lii, aua līlo i knpana no na makaainana, aole'he makaainana o Hawaii e olelo maiana aole he kupona no makou o Umi-a-Liloa, a ina o ke kanaka e hoole mai, no ka ike ole ' na knpuna. Oka wahine alii a Umi-a-Lilne, o Kapukini-a-Liloa, a nana mai i hanau me Umi ; o Keliiokaloa, he keikikāoe, a o Kapulani he knikamahine, a o Keawenuiaumi he keikikane. 0 Piikea be wahiue alii ; ke kaikamahine a ka Moi alii o Maiii h Piilani me ka Moi wehine me Laieloneloheikawai, a na iana mai. me Umi-a-Lilon na keikikane elua, o Kumalaeuniaumi, a me A'hakoko.

O Moka-a-Hualeiakea ; he wahine alii do ia oa ka poe moopuna a Enunuikaimalino qo Kona, a ua loaa ka laua kaikamahine me Umi-a-Liloa, o Akahiilikapu ; a ua nohoaka o ia Ohenahenalani, a ua laua mai o Kamolanuiaumi, a o na keiki mua a na wahine kuaaina, a ua nui na keiki i loaa mai ia Umi s-Lil'>a.

0 Waipio ma Hamakaa ko IJmi aina i noho mau ai, a no ka huipu ana o na mokn a pau o Hawaii malalo ona, no'aila, ua makemake oia e noho ma Kona i ka aina pumehana, a ua nuho na'lii ma Kailua. 1 ko Umi-a-Lilōa noho alii ana, na hoonoho oia i ka poe paahana, a ua hookaawale i ka poe i loaa kela oihana keia oihaūa o ke aupuui. Hookaawale oia i ka papa alii a kaawale, i ka papa kahnna a kaawale, i ka papa kilo a kaawale, i ka poe akamai o ka aina a kaawale. A hookaawale ika poe mahiai, a hookaawale i ka poe lawaia, a me ka poe kalai waa. Hookaawale oia i ka poe koa ame ka poe pale ike, i kela oihana keia oihana me ka makankan, a i kela mea paahana keia mea paahana, me ka malama ma ka lakou hana. A pela na kiaaina, na ai okana, na ai ahnpnaa, na ai iliaina, na makaukau ika hooponr>ponoia. Elna no man hana nui a Umī-a-LHoa e lawelawe pono ai me kona mau lima. Oki mahiai a me ka lawaia. Ua hana o Urni-a-Li!oa i man loi kalo nui ma Waipio, a ua hana ia ma na aina a pau iku muhiai, a aia no ma Kona, oia no ka hana nni, a na kanlana o Umi-a-Liloa he alii mahiai. 0 ka lawaia kekahi hana nni a Umi-a-Liloa, a ua kaulana kona inoa ma ka lawaia, a ua kapaia o ka pnipni aka lawaia. oka hi Akn ka lawaia nni a Umi-a-Liloa, a ua noho hele ia ke Kekaha, mai Kalahuipnaa a hiki i Makaula, a o ka hi Ahi kekahi a me ka hi Kala. aua kanlana kona pcc hoa lawaia o Pae, o Kahnna ma, a me na'lii a paū o kona uoho anpuni ana, ma ka mahiai a me ka lawai», a me kekahi man oihana nni e hookaawale ai me ke knokoa.

Eia kekahi hana kaulana a Umi-a-Liloa ; oke kaua ana aie ke Akua. Eia ke kumu o keia kauo aoa me ke ; He mau kupunawahine akua no kana wahine alii no Piiken o Hapuu laua o Kalaihauola, a ua makemake 0 Hapuu roa na laaa kekahi moopuna, ae h'iihoi i Odhu e hnnai ai, no ka mea, noOahu ka makuwahine o Piikea, o Laieloheloheikawai, a ua hoouna o Lai :loheloheikawai i na kupjnwahifie akua ona i Hawaii e lnwe mai 1 kekahi keiki a Piikea. Iko laua kii ana i Hiw«ii ; uo aua o Umi-a Liloa, aole e haawi i kekahi keiki a lawe i Oahu i kona makuwahine ; aka, ua hoole o Umi-a-Liloa, aole e haawiia kekahi keiki a laua o Piikea i kekahi mea e ; a ūolaila, ua pepehi ua mau akua nei i kanaka i ka po, a i ke ao ana, ua make kekohi pne hanaka, a pela i kela po i keia po ka makeanß me ke k.uleaoa ole, a nolaila haohao ibo la o Umi-a-Liloa ; heaha hoi ke knmu o keia make i ka . pepehiia o kanaka me ka ike ole ia o ka mea nana i pepehi ? I mai la o Piikea ia Umi-a-Liloa, aole he komu eae oka mako, na pepehi kuu man knpunawahiue o Hapua ma laua o Kalaihauolo, a na hoounaia mai nei lanae kuu makuahiue i kekahi keiki a kaua, a ua aua nae op, a oia ke kumn i pepehiia'i kanaka. Pehea la e pan ai ka pepehi ana o ke akua ? Wahi a Umi. I inai o Piikea ; aia no a loaa ke keiki. Aka, ua hoomaloka o Umi-a-Li-loa i ka make i ke akua, aka, ua mou no ka pepehiia e ke akua ; nolailo,.iia aa o Umi-a-Liloa me ka hoouka kaua me ke akoa, ma ke one o Kamakahonn. Ho kaua lima me ka laau mi' ka pahnkn kn kannka ; a he kaua ima ole ka ke akua, a i ka hoouka ana o ke kaua, ua lauakila ke akua malnna o ke kaua

a kanaka ; a nu kapaia kela wahi a hiki i ; kpia la, o īCa»iateakna, a o Kaiakekna ; a o Hapon me Kalaihanola, aia no lana me Piikea ma ka hale, a e hapai nna tjo o Piikea i ke keiki. a e Dai akn ana na mau Inahine nei ma na knli o Piikea, a-h"nan ana ke keiki ma ke aio o kekahi Inahine, a i holo iho ka hana he kaikamahine, a o ka lilo no ia i na man akna nr;i, a nnho ana ī Oohn. A 'ilo i« Laieloheloheikawai ; 0 Knhninonniapiikea, a o Kahniannnianmi. T ka hoi nna mai o TTmi—a-LHoa, mai ke knna ana me lre aknn, aia hoi na lilo ka ke ke'ki ia Haoan lana o īenlaihanola. U« in keknhi kumn ; oka hooonninnni o Umi-a-Lilon ;ke keiki, mai ke'ki mnik m°i ke noi īn ana, me ka haaw' no o Umi-a-Lilo», a i ka mnnnwa e hanan ne nt, nna no o Uni. srile «» me kn o'elo akn nia n hannn hn» fce Ueiki nlnila o ka lsna keiki ia, « nel» al'O. a nela »kn. n nolails na hnh'i na knt»')n=>wah'ne o Pi<£tea a nofaifa mni kmia «nn nke nkna me Knnnka. T ko Umi-a-Lilon noho ana i kona nnpnni. n hiki i Uona wra elemnknle. n wa loknhi kn noho nnn T>e ke knnpnpi me no'iii o Mani. n me konn mnknnhonowni kn Mni o Mani o Piil«ni. n«le hp ike ia o ke kana iwnenn o ko Innn noho nnnoni nnn Aka ikn make ani o Piilani ka Moi o Mnni. ka m«knaknne o Piiken; a na pnoo '»1« ka noho ana o ka Plo'lina nupnni n Mani. JVh lea hnipn. ,ina o Ki.h.narnil/rni me Umi-a' LVoa a me ka holo ana o Umi a-Liloa ike lca~ ua i Maui. I ka mnke nna o Piilnni mn L,«haina ■ i Mani, na in ke anp'ini o M»ui ia Lonn-n-Piilani ke kpīki mnkahiano a Laielnheloheikawai me no ka men o ka ■ Inna keīki hi»po in, r o Piikea nkn. a o K«laaihe»nn. a me fTihanpiit<»ni. ana o'elnia eloa hoilina o ke anp'ini ; o Lonn-n-Piilani, a n Kihn a-Pii-Inni, aka, aole i ike pnno o Kiha-a-Piilani i ka make an« o kona maknaknne, no ka mea. ain no ma Oahn kona »ina hanan, a me kona wahiihnnai ia ai, no'ai'a, nn ili ks aina n me ke aupnni ia Liono-a-Piilnni. aka. na kntioha no nne o Piilani. maluna o Lono-e-Piila-ni ke aupnni, n milalo aku o Kiha-n-Piilani me ka noho oluolu o ko laua noho auponi ana. I na m«lrnhiki mna o ka noho alii ana o Lono a-Piilani, ua mnikai ka nohn alii ana, a ūa maikai no Ka'noho ana a na mnkaninana a na malamn o Lono-a-Pii'ani ia Kiha-a-Pii-lani, aka, i ko lnun noho ana, un hanai o Ki-ha-a-Piilani i kanaka, a ua huhu o Lono-a Piilnnī ia Kina-a-PiilHni, no ka mmao, a nui na Jcanaka e kipi akn no i ke anpuni

Oa hoomaka ka mahiai a Lotio-»-Piil»Di. a me Kiha-n-Piilani, rna ke ahnpnaao Wnihee, a oka loi a ke alii aimoku oia ke alii Moi, ua oaka mni kann, & o ka loi a ke alii aimoku ole, ua hookelakela kanā loi manma oka ka Moi, a nolaila, na huhn loa o Lona-a-Piilani ia Kiha-a-Piilani, a nolaila, hoomainoino akn la o Looo-a-Piilnni ia Kiha—apiilani, a hooknmakaia aka la i ka ai ame ka ia, ua hakaka laua, me ka ninini ana i na maka o Kiha-a-Piilani i ke kai ohua a rae ka welowel» hee a hili ma na maka, nolaila, na imi o Lodo-h—Piilani e pepehi ia Kiha-a-Piilani, nolaila, ua mahuka akn la o Kiha-a-Piilani, a hiki i Kaanapali, a mailaila aku a Molokai, a na alualu aku no o Lono—a-Piila-ni a hiki i Molokai, a na hoopnniia ka pnukaua o Pakoi, aia noanka o Hananui me Uhlapnni, a ua lele o Kiha—a—Piilani mai ka punkaua mai a kau iluoa o kekukui, apakele ke ola, a holo akn la i Lanai, me ka manaoia ua hoi o Kilis-a—Piilani i Oahn, aka, na holo kela i Lanai. E hoomanawanui ika pilīkin, aole oia e make, ae lilo ana keanpnni o Maui ia 'ia, aelilo ana oia i alii Moi kaulana, pela ka olelo a kona poe nana i hanai. " E Inaa no ia ia na hanwina hoopilikia ia, a e noho me ka ilihune, a o kona hopenu, he «lii kaulana." Ua malama o Kiha—a-Piilani me ka koomanawanni i k» pil kia a me ka ilihnne, a me ka Doho kuewa ana. Ua pakele oia i ka make, mai kona lele ana mai ka puuk'aua o Pakui, a holo oia i Lanai, a mai Lanai kona holo ana a pae ma Kapoli, i Maalaea, a mailaila ako hele maoka o Honaanla, a na ikeia oia, a ua hniia akn i kona kaiknaana, Lono-a-Piilani, kona eiiemi ikaika pne make, aia oia n)a Lahaina, a ua hoounaia mai ka poe knkini mama e imi ia ia e make.; aka, na pakele oia i ka mana o kana pnle, me ke k<>kua ana mai o ke akna ia ia, ana iho lana me kana wahine ina kekahi wahi awaawa an o Kuann», n na hoi hope laua mahope, a noho hoopili wale ma ka palena o Honnaula a tne Koln, o Keekee ka inoa o ia w«hi, a na noho lana me ka poe lopa koaaina loa ; a no ko laua noho ilihane, aohe wahi kapa o ke kane a roe na wahino a pao loa, a ua noho oloiielohe lana, me ka neleloa i na mea e loaa mai ai kahi knpa e hoouhi iho ai i ko lann mau kino olohelohe, nolaila, kupo mai 1a ka manao iloko o Kiha—a—Piilani, e imi i man mea e haoaai i kapa no laua. (Aolt i pau. )