Ke Au Okoa, Volume VII, Number 11, 29 June 1871 — Ka moolelo kaao o ka hoouka kaua o na Pueo, a lukuia ua kanaka a me na'lii o Maui. [ARTICLE]

Ka moolelo kaao o ka hoouka kaua o na Pueo, a lukuia ua kanaka a me na'lii o Maui.

Mai a Kapawa a hiki ia Lanakawai, o ka wa ekolu ia ma ka moolelo kahiko o Hawaii nei, a maloko oia manawa keia hoouka kaua ana o na Pueo, a pau loa na kanaka a me na 'lii i ka lukuia me ka make nui loa, a he nui loa na hana kaulana i hanaia ma keia wa, o ka hoouka kaua ana o na Mano Kaahupahau ma, a make ai o Mikololou, a ma ke alelo kona ola ana, a me ka make ana o Kuula, ka lawaia a ke 'lii o Haua. He nui wale na hana kaulana i hanaia ma keia wa, ka noho'na o na 'lii me ka lakou mau hana, na kahuna, na kakaolelo, na kuhikuhi puuone a me na kilo lani, a ua hoike pakahiia na hana a pau loa ma na wa, a me ka oihana lapaau o ke aupuni Hawaii nei. Mai ka wa mua mai a hiki i ka wa elua, he mau hana nui no kai hanaia ma ia mau wa, pela no na hana ma ka wa eha a me ka wa elima, a pela me na wa e ae a hiki loa i keia wa a kakou e noho nei, aia a pau ae keia wahi moolelo, e puka aku ana ka moolelo no ke kaua ana o Kaahupahau a make ai o Mikalolou, a mahope aku, e puka aku ana ka moolelo kaeaea pololei, ma na wa ka mahele ana, a e huli ae kakou a nana aku i ka hana a na Pueo a me ka lakou mau hana wiwo ole, oiai ko lakou la i hume ai i na malo kea o ka ikaika lua ole, penei: I ka wa e noho alii ana o Kaneneenuiakawaikalu no Maui, ma Wailuku kona wahi noho mau, e noho ana kekahi kanaka kaulana o ia wahi, o Kapoi me kana wahine, ma Kaimuhee, mauka ae o na wai elua, o Kanaha me Manai, he mau loko kaulana ia no Wailuku, i kekahi la, makemake iho la ka wahine a ua Kapoi nei e hele i ke kula e ke poi uhini, a hiki oia ma ke kala o Papalekailiu, a malaila ka hele ana a hiki ma Pohaku o Mokaku, a hiki loa aku keia manae aku olaila, he pohaku nui i kapaia kona inoa o Alaha, ma ka aoao e pili la me Hamakuapoko, loaa iho la ia ua wahine hele poi uhini nei a Kapoi, he punana hua Pueo ma ka aoao o ua pohaku nei, ehikku ka nui o na hua ma ka punana, ua hele ka Pueo makuahine i kahi i hele ai a waiho wale ka punana hua, lawe ae la ua wahine nei i na hua ehiku a pau loa hoi aku la a halawai me kana kane me Kapoi ma ko laua hale, a hai aku la i ka hoa i loaa ia ia, a nonoi mai la ke kane a haawi aku la ka wahine, a ike mai la kela me ka olelo mai i ka wahine, "O keia mau hua i loaa mai nei ia oe, he mau hua Pueo." I mai la ka wahine, "Ua manao au he hua na ke Koloa lele, nolaila, lawe mai nei au." Ia la-

ua nei no e kamailio ana no ua mau hua nei, hiki mai la ka Pueo nana na hua, a ike mai la e paa aku ana o Kapoi, i aku la ka wahine i ke kane, "O ka Pueo paha keia nana na hua?" I mai la ke kane, "Ae paha, nana paha, na ka Pueo e aku paha." Ia laua nei no e kamailio ana, pane mai la ua Pueo nei, "Kapoi, o a'u hua, e hoihoi mai." Ninau aku la o Kapoi i ka Pueo, "Ehia ka nui o kau mau hua?" Pane mai la ka Pueo. "E hua hiku," i mai la ka wahine. "Ke i mai la ka Pueo, e hua hiki!" Ua pono ka Pueo, ehiku hua, e hihoi aku na hua a ka Pueo, aole pono kaua ke aua." Pane mai ke kane me ka lokoino, "Heaha ka mea e hoihoi aku ai ka hua a ia Pueo, he make no kana?" Ia wa i wawahi ae ai o Kapoi i ua mau hua nei ma ka papohaku o ka pahale o laua, a ike mai la ka Pueo i keia hana aloha ole a Kapoi, lele mai la kela a kau iluna o ka papohaku i wawahia ai na hua, nana pono mai la me ka haloiloi o na waimaka i ke minamina i na hua ana, a hoi aku la laua la iloko o ka hale, ohi aku la ua Pueo nei i na iwi hua i nahaha a me ke kauo i pakiia maluna o ka papohaku, a pau loa ia mau mea i ka laweia e ia nei, a lele aku la keia me ia mau mea a pau me ka waimaka, a hiki ana imua o Pueokaia la, manae aku o ke kaha o Wailuku, o kana kane no ia, a na laua mai keia mau hua ehiku i wawahi aloha ole ia e Kapoi. O keia Pueo wahine no uka o Kula, o Aapueo kona inoa, a ke kapa la no kona inoa i kekahi Ahupuaa malaila, o Aapueo ka inoa a hiki i keia la, a o kela Pueokaia hoi, ke kane a ia nei, o kona wahi noho mau, he wahi puu mauka ae o Awau, i ke kaha o Wailuku, a ua kapaia ka inoa o ia wahi puu, o Pueokaia a hiki i keia la. I ko Pueokaia halawai ana mai me kana wahine, Aapueo, me ka waimaka e kahe ana, me ka naau mokumokuahua, no ka minamina a me ke aloha i kana mau hua i wawahia e Kapoi aloha ole, ninau mai la ka Pueo kane i ka Pueo wahine, "Heaha hoi nei waimaka e uwe mai nei?" Pane aku ka Pueo wahine i ke kane, "O na hua a kaua eia la ua wawahiia e ke kanaka, o ka iwi keia a'u i lawe mai nei e ike oe, a e kuka pu kaua no keia hana hoomainoino." Ae aku la ke kane, a hooholo iho la laua no ka hele ana e kuahaua i na Pueo a pau mai Hawaii a Kauai. O ka Pueo kane, ma Hawaii kana hele ana e kuahaua i na Pueo, o na Pueo a pau o Hilo, Puna a me Kau, e akoakoa lakou a pau ma Kapueokahi, i Hana, a

o na Pueo a pau o Kona, Kohala a me Hamakua, e akoakoa lakou a pau ma Puupueo, i Kipahulu. Kii mai hoi ka Pueo wahine i na Pueo a pau o Oahu nei, hoakoakoaia lakou a pau ma Kaulanaakapueo, i Makapuu, me ka hoikeike aku no o Aapueo i ka iwi o na hua ana i wawahiia ai, i mea hoike aku i na Pueo, hiki oia i Kauai, kuahaua ia na Pueo a pau e akoakoa like ae lakou a pau ma Pueo, mauka o na puu o Kalalea, ma ka palena o Puna me Koolau, oia hoi ke kumu o ka ua nui o Hanalei. Hiki keia i Niihau, hookahi no la, ua pau mai na Puea a hiki i kauai, a lele like mai la lakou a halawai me na Pueo o Oahu nei ma Makapuu, mailaila aku i Molokai, Lanai a me Kahoolawe, a akoakoa like na Pueo a pau ma kahi i kapaa o Manawaipueo, me na Pueo a pau o Maui Komohana, aia no ia wahi o Manawaipueo ma ka hoomaka ana aku e pii i ke alanui pali o Aalaloloa, e hele la i Wailuku, a i na wahi e ae o ka puali Hikina o Maui, a i ka akoakoa like ana o na Pueo a pau o Maui Hikina me ko Maui Komohana.

Ua oleloia, ua hiki like na Pueo a pau loa i ka po o Kane, ma na wahi a pau loa a lakou e hoomoana nei, a i ke ao ana ae o Lono, ka hoouka ana o ke kaua ma Wailuku, aole o kana mai keia hoouka kaua o na Pueo me na kanaka, a ua oleloia no hoi, ua uhiia ka malamalama o ka la no ka nui loa o na Pueo, a he malu wale no. I ka hoouka kaua ana o na puali Pueo me kanaka, ua lukuia na kanaka a me na 'lii, a ua nui ka make o kanaka ma ia la ma na wai eha, a ua make hoi o Kapoi a me kana wahine, a no ia luku ana a ka Pueo i kapaia ai ka inoa o Wailuku a hiki i keia la, a ua olelo pu ia no hoi, no ka malu ana o ka la ma ia la, no ka paa o ka lewa i na Pueo, ka mea i kapaia mua ia'i o ka Maluakahekuawa a hiki i keia la. A i ka make ana o Kanenenuiakawaikalu ma ia kaua ana, ua hanau mai kana keiki, a ua kapaia kona inoa o Kamaluakahekuawa, a oia ke'lii o Maui nana i noho Moi mahope mai o ka make ana o kona makuakane, a pela i pau ai ke kumakaia o Aapueo no kana mau hua i wawahi hoomainoinoia e Kapoi ma. O keia iho la ka hopena o keia wahi moolelo. E weli ia oukou. W.H. Uaua. Peleula, Iune 26, 1871.