Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 17, 8 August 1872 — Ka Moolelo o ke kula Ao-Kumu. [ARTICLE]

Ka Moolelo o ke kula Ao-Kumu.

Honolulu, Oahu, ) L» Kulh 6, lim- «:{ M H IH7-2 \ (K<-ttui o ka L i K/ila ti. : I ke kumo <» k» lio«k »k» *, :*•. <<• 34 ō ka buk« Al.ik.ii Kninn i hi- ku.mu u LaUi w, U'i kekaiii uill 11 nml .kii > k.i bukf Alskni Koiuu, ii» lik« ti<> n». w«h«:wft|i" mc ka l)«jk<ī, HiKipiiKa k(- knla Ao-kuniu, » aknukoi» hon .iia k:i Ījor;> 1. Ai n ikoi, V)u znsi ua kno»] oia ka ii>l, <> A.-K«l«o|i ma fea Lioho, Xa kumu o Elouolulu, no hh iiaiu.M s laknu i »o ai rn*ka Ariiuiitika, '<■> R >m;i k, mokima I, Makiki luakinm 5, Moanalua mukuna 2, Mauoa ruokinj:i 3, a o ke koen» i> mh kunao, U')le au i iohe i k;» lnkou w;»hi i ao ai. K < Honolulu, ma ka Huinaliolu lii>u, i ke ku/iiu o .VlBiio+, a roni kela, i k(: kumu o Wailupe fea mea i hoikeia mi ka mo kuna 7, kurnaiHo mai oia, o ka mea okoa t malieleia oia ka hakina, aka, o ka paoe poiolei loa o ka hakini he hapa ia o ka mea okoa. T ke knmu o Moaoalua no ka me;i okoa, pololei ka liaiua, i ke kumu o Roma ehia ano o na hakioa, wahi aua, elua no mau hakina maoli, a dekimala hoi, i ke kumn o Makiki e wehewehe no ka hakina dekiri)a!a, ua pololei

nit. Ike kumu o Kapaln'na kn rula nui ōk* houliiuln ana, aole poapono, n»,kc knmu o Kawaiahao w, i lioike p >n > mai, i k<; knniu o Kamakela k;» honiāio 1, ua pololei n», Ike kumo ō Kaliiii kai 110 ka hukina kiipoiio, i ko kumn o 'lainoiliili no ka liakiua ku p» ewa, ke koeau o Manoa <k> ka bclu me ka h ikina pili, ua pololei ka haioa, i ke kokna kumu o Kaumakapili no k;t hakina ano like, aole pololei ka haina. Ike kokua kumu n Roma nu ka hakina ano iioi, aole pololeī ka haina, na ke kumu no o Roma i hoike mai

I ke kiimu o MaeuiHe 110 k» hakinu ano haikau, a na ke kamu o Waikiki-kai i pane mai ka haina pololei; i k> kumu o Koma w, do ka i ke kumn o Pauoa no ke kuauiti, ke leama o Kapalama uo ua ona nui. Na kekahi hapa o na kumtī wahine i ke ano ona oui, i ke kamu o Wailupe ka rula o ka hoo lilo aua i na hakioa mahele like ole i hakina mahele like, ha ke kunio o Moanalua i pane mai ka haiua. Na ke kokna kumu o Kalihi no ka houluulu ana i na hakina; i ke kumu o Kamoiliili no ka hoolawe ana i na hakina; i ke komu o Manoa no ka hoonui auai ka hakina me ka hakina; i ke kokua knmn o Kaumakapili no ka puuoaue ana i ka helu okoa me ka hakina; ua pololei na haina a keia poe kumo. Ike kumn o Moanalua no ka puuoaoe pokoie me ke kapae i na hakina, aole i pane mai i ka haina; na ke kamu o Kalihikai i paoe mai i ka rola e pili ana i ka pūuuaoe pokole me ke kapae ana i ka hakina. Ma ke Alakai Kamn—l ke kumu o M«emae ma ka palena 5, aoao 33, pahemahema, a p»oioi do hoi; i ke komo o Wailope ka wea 2, na mea 3, a ke kumu e hoolohe ai no kana poe haumana, Heionaau. oa paa no, no kooa nana paha i ka buke.

I ke knmu o Makiki i ka mea ekola o na mea ma ka paleoa elime; i ke kokna koniu o Kaomakapili ka eba o na mea i hoikeia ma ka paleoa elima; i ke kumn o Kawniahao w, ua hiamoe, a puobo mai, pane i ka ninau, ua haiaho; i ke komo ō oia like no, n<> be ano o ka noho ana o ke kumu imra o na haumana. I ke kumn o Kapalama no kekahi ninau ma ka buke Alakai Kumu, e puunaue i naohia 6 oa oa keiki 4, hana mai oia e like me ka haoa man a na kuma mai Hawaii h Niihau, na ke komn o Kamakela i wehewehe mai c like me ka ke Kahuknla Nui; i ke kokea kumn o Roma w, ka hoakaka 2, ao*e i pane mai e like me ka haiua o ka bake; i ke kumu o Roma w, ka hoakaki 3; i ke "kumo 0 Waikiki-kai ka hoakaka 4; i ke knmu o lioma k, ka hoakaka 5; i ke kokua kumu o R jma k, oo ke kanoha ana i na hanmana ma oa hela pa-lua, pa-ha, pa-ono, a j»eU ako, a e hoemi mai e like me ki mea i hnikeia ma ke j Alakai Knmu aoao 35 I ke kokua kumu o 1 Kalihi no ke bo aoa i na hanm'ana o ka papa | 1 ma na helu;.ninao mai ke kqkua kumu o

Kaumakapili uo ke auookeia'ololo, e beHi m» ka e >q« ma ke kola, wahi ana, e kukulu ua haumana ma ka pa-kola, 0 iakou ke hooipaka e belo ma ka pa-ha, pela kni) •, weiii'weln* iDi*i kc* alakai, e lielo ma ka pa ha, e hu<jiu<ikf lua ke kolu o na helo. ; | K/tioaiiio luni ke .ju Waialeo, aale au i j ike ika «hiwai «iluko n kaiia wlelo. N» ke ! kuniu i> Miiima iii> 11« haawiua kupnno e pu-j ulii ai iii.. ka ileluiiHaii. wnhi aoa. he poDn ke j pn;t!ii la i .t uina» m pau. ' 1 ki' kumu u Maeuiae ka mea l o ka pale3s; i ke kumu o Wailupe ka niea j i'2 11ii polnliM k:i hanu: ike kumu o Makiki : k.i iiiea :s, iue ka ruhi 1; i ke kokaa kumuo [ Ka'-iuakapili in' kt rula 2; i ke knmu o Pau|uk |m i,<-8 l>i i! H« :ii i !).» ninan hoomāamaa | >i>;i -,;t ;i'J. 40, 41 ? Na ke kokua kumn • knkiiii, ika, iiii ku liuke 'io, a>* hnlu j in-ui v? »n.i lu»i v<««- ka a uko pa nnn mai i k» > h<<ln .'I Nin iuia no kamea J, aoai» 40-, na j : k<- i,'.1(1111 <• K iil»ii*<> i pano pololei niai; no ka 1 liiii.loin' iiim > k« kiiui» ma;kii -p.apa 1, ma o» ! t !J<'l':k-«i.'«ii: nn ke kiiuui >ma.k, ; i p.tii.- 'ii.n ka iihm 3 .ii>fti> 40; ua ke kniun 0. . K.'!•'•'i*«'!» i in ii mi- ka pololei, kaniea •2 ii i •;■' kuniu <> K.iiiihi i paue ffliii mo k» p loii-i; i.a .iii kumu a pau oo ki loiln o ka ' iii m iwa n ao ai i ka huke Iluinahelu bou, j «,Aiiui ua p&ueiH mai, ekulu inakahiki ; kiipouo e an ai ma keia bnke; ua ke kumu n j 11 iniil.> i'Uoike mai n > kekiihi hapa o na maheh •> k;i l'iike Hiiin.ihelu hou, i kupono k«_- ; aoia. N'o kn hemahema uui i keia wa no ka i Ifoii:eiuinua-aie ka Pilapala Aina, o ke kn-! iu'i •• Kei« ln'(u.-»h«'iiii, no ka loli nian o k»* • k»Uii i «> iii> ;«i)puM inn: na kumu <> Kaunik.'l'i i lioike : n >■ i kd i'iilh I. ii!i iī/i liiiiii» |>i>e- : (...• .i Ka (i .iniii iiei. Mni ke »uu <> > iih ii.ei iio keia iiiim, hi; io uo ki:kahi, hc iwi i fi> i* kii n'i : . noi "i'ii ke knmu o H:tuiilii, <■ lioōii:iTii:t- ko kufu kumu apopo, hora 9 k ikA- j ill ,iKi! ! L. K'iU 7, linie 14, lx"2 | llaliiW.ii liō i K<: KuJi>. A.ekuiim iu « Kawai- ! iiii i<), uia ki'» hor.i 5) A. M. Weue)a ua h iiiii ; lIH' Kii pi: I- h A. K-iioliku. H»'.lulli'lll':i li:» . i'i l' uou Ma «īu Hui-

i.nh'iiu hon—l ke konj:i <> VVaiin;>nalo no n;> t hei Honokaa "<> k;i ioii o n» ii' lu dala o Auien'ka; i ke k.oinu o W i'uke !>{» i?« k«o<;ta; i k<> kumu o U<-eia. w. iiana ilala ia anei ka mila, wahi ana, |

ao i kt- knmu o Pnuloa no ka liueiala oiaio j

mi: uietal;i oiaio olu, i haua pu ia a lilo i > d.il i, i ke. kuniu o Kalanao no ke gula, he i pouu »nei ke uuīia me kekahi uieial i okoa ? ! I ke kuiuu <■ Kahukn, no oa-helu d«la Beritunia; i.ke kumii <> [ī;:iiula no k;< Avaknpoi Veta; i ke knmn'o Hahipuu no ke Teloe Ve- • ta: i ke kuinn o Kailua 00-ke-aoa .laau lapa- .. «u, pololei na haina a keia poe kuimi; i ke | koipu o Kanp'ihe k, no ke ana waina, pololei | ka haina; i ke kuoiu o Wainianalo uo ke ana j paa; i ke kiiinu o Kiiwailoa no kn iiiiha iloko

■i ke ka);ij;i) i»»a; i k<- kumu o Honokaa no ke ano o ka.himoloio paa; i ke* kumu o Makaiia no ka like ole << ko ana o ka w.ii me ke ana o na wai ona; na ke kumn o Kawaihapai i kokua mai; i ke kumu <> Laie k, no ke ana maloo, aole pololei kana haina; na ke kumu 0 Laie w, i hoike mai ka haioa; i ke kumu o Waiawa »o ka inanawa, apoooia me oa we- j ■hewehe ana a ke alakai-■ j I ke kunui o Heeia k, no ka papa huikau, ! aole i inaopopo iaia; ua ke kumn o Kalaoao i 1 paue-ima) ka haina; i ke kiimu Waialee he j niiiau iioomaamaa, wahi ana, aole hiki, no ka i mea, aole paa ke anaj ua ke kumu o Pnuloa J i hoike hou mai, oia like uo; na ke kunm o j Kalaueo ihoike pololei mai ika liaina. Ma j ka Hoikehonna, i ke kumu o Waimanalo no t ka lae oi loa i ka hema; i ke kuinu o Kawailoa no k.* lae Uikiun lōa O Amerika Huipuia, o ka haina i h' oholoia o Lae Makau; i ke f kumii o Honokaa ka lae koniohana o Amerika Huipuia, nui na haina i hoikeia no koia aiaa ninau; a na ke knmu <> Kalauao i pane mai i.ka hhina pololei; i na kumu a pau, no

ka lae ma ka hema o S«'pania; na ke kumu o Kalauao i hoike mai i ka haina; no ke au;)uui nni ma ka honua nei, aole onn mau Ue; oa.aina nui ma ka homia nei «ole <ina puali, nui iio na liaiūa a na kuma no keia ninan, a na paneia mai o Ar. «-turia ke anpuni nui ao 'e oua mau lae, Owai ka mokupuni kaulana loa o ka honua nei, a ua pane piialuia mai, o Beritania, o ka huaolelo kanlana i hoikeia mai e be kumu o Hakipuo, " Aolee napoo ka La." No ka mokupnni hni loa <j ka honua noi, wah: a ke kumo o Hauula, o Aferika aole like a manao o na kumu no keia mea. No nn I ni. mauna loihi o ka honna nei, na oa knmu o Heeia, Waimao»lo, ma ka aina puni ole o Amcrika Akau me Amerika Hema, o ka loa he 11,500 niile; i ke kumu o Kailua uo oa waoakua, pololei ka oainK; i ke kuinu 0 no na waoakua o Hawaii nei, ao'e waoakua; i ke kokua kumu o Kaoeohe w, i..i oa mokupnni o Hnwaii oei. ī ke kumu o Pnuloa no ka pili ana o ke kaoawai o Hawaii nei mawaho o na lega 3; 1 ke kumu o Hauula no na mokuponi nui o Hawaii nei; i ke kumo o Waiawa no PoluneHia; i ke kumn o Waialee no Maikonieia; i ke komn o Kalaoao io na aiauna o Hawaii nei. a ma Maikoniaia, ho nio kolaila mauna; i.ke kumu o Heeia k, no na mauna noi « Hawaii nei; i ke komu o Waialee no fea maona nni o Kauai ; i kp komu o Waikanenoka manna nui o Maui, pololei ka lnkou haina; i ke kumu o L*ie k, no ka mauua kiekie ma Asia; i ke knmu o Puuloa uo ka mauna kie-1 kie mn Amerika, poiri iho la, n» ke kumu o Kalauao i pane mai i ka haina; i ke kumn o

Haaala oo 6uritatiM, i ke k»aMi'.<<K-lw»ii»fca no Aferika; i ke komn o Waiawa uo na aiua m«aoa m» fc& hema o ka poai wneua; i>ke kumn o KawaUoa oo ka oiauna peie; i kc knmo i> Waimaoalo do ka pefe kanlan» loa, N'a n» kamo o llakaoa me Kawaihupaim na o lfawaii oei, pololei na haioa a ki>i» iu »u kumu Na n» kumu'* pau, m« ka Helunfepu, ninau hoomuamaa—E alualu ana jin ilio i k-a puaa, he 52 niao lele ana uka pnaa <m<iH o ka ilio, ab». i na iele itrm <> ke puaa he 26, aa hiki ako no.ka ilio i 52 lele ana mahope ona. ebia leie ana o ka ilio nia ka loa a hiki i loaa ei ka paaa ?—-Na hnina. Knmo o K«w»ih«pai tne Makaaa, 26; ke knmu o Laie I 25- 72; kumu " Kalinku, lioohahi no lele ana.

M»U<»pc \ho wt ht'wehe hou mai ke kamu o HMkīpnu, a ma kann «ehewelie nna oa loaa mai ka bain« be 104 leia aon. -Vo ke knliihewii o m.i knaiu no ka huaolelo lelo, oin ka rfiea i liko ole ai na haina \iri»n 2. Va kukula na kanaka eioa i kekahi haun, nu hana laaa i 15-45 i na la 5, a m«hope mai lau;», a liele hou mai elua kanaka e haoa i 20-90 o ka huna i iia la 5, a mahope mai kekahi kanaka, ehia na la e haua ai ke kaoaka > koe a p*a ka haiiii ?—Na na Kumn o Hakipuo, Kaneoho 10; na na kunm o Kawailoa, Kuilua,'Kalauno, Waiawa, Hanula, 2J; ke komo 0 fJi>noka:i 23J Mahope weliewuhe hou mai ke kumu o H.tkipnu, ma kana weio wehe aoa roai, ua puka mai ka haina pololei lie 20, ua kokuaia rii»i e oa wehewehe ana o ke alak ii. H<>i>t>»nee ki' kula Ao-knmu a ka lioia l P. M Akoakoa liou "iui «a komu, liuipo mo ko lloiiolulu, ui.i ka (īiiloaheln, kooii) o M ikihi nii ku liulu ano liui, aole pololei kn limn;i, iiii ke. kumn n K.ililiim li mwina nu. i he kolii>it kniim o Kalilh', n mahope hoike pololei ni ii ke knmn o Kalilii; ke kuniu o Hoiiih iio k<' Tero<> Veta, kuuiii o . Kamoiliili »o k.a Av;ikiipoi Vet i, kuuii) o VV:iilupe oo na n»->t 1 hoiimia ilok-i v kn. Av;iknpoi. No ke ana liiHO, kiino.) <i R;ifiiakel;«, aole nololei, na ke Kuiihi u K.ip.il.uiM i li.iī ni;ii i k;« h;iin;i, ko kn» kumn o 'Kanmnkapili no ke ana wnina wulii a|« iii aoaipu ia ka hia. rne ka eln me k;» w»fi), iloko D keie i«o;i Waina, .iiile pololei ..ka liaini, pela tio i ke kumu o Makiki; 11:1 ke konni <> Kaiooiliili i hai uiai ka haiua me ka pololei, ; I ke kumn o Kali.hi no ka mauawa, pololei ka liaioa; kumu o Kalihi-kai no ka imi mia ī ka mauawa; kuniu <> R >ma k, he niuau hoomaiimaa, peuei : 136 r >di me 2 iwilei, ehia kappoi ? Kue inai ke komn o Laie w, aka, na pololei no kn liaina a ke kumu o Kninn k, kue mai ke-kumii o Moamilna 1, i keia mm weliewelie aou a ke kumu o Roma b, a welie ".vi;lie rnai oia i kuna linua no ka niuau, a iie ano 'ike pono. KaoKiilio runi kekahi ho:» m ilihini i koua mau mauao no keia «n.a, a lie mau olelo waiwai iio kana, aka, uu mioi>mio;i iio au no paa ole ia'u; kumu o Wuilope oo ka oi o k'a Lae ilao īniiia o ka Lue Hope;

he oni ūa knmn ikiii» i weliehweho mai i ka haion o keia niiinu, «ole na« i kulik»; loa na haioa a na kuniu a pau; kumu *> Ruma w, no ka puali nni loa oka honua nei. Na knmu o Honolnlo, ku ina ka lalani lielnhel» pualu naa ka lalaūi, m»i ka pa-kaUi a hikī i ka pa-hanep, n»ai ka pa-ha a-hik-i i ka pa-li iin'i'ī. Helnl«ilii kumii inanii<. —Na .oihana o Hawaii iiei «oainua o ka hiki ann mai o Lono Kapena Kuke, nu na knmu o Moiiimiua I mu ke kokua kumu o Kalihi-kai, oie ke kuinu o Pnuloa.

Kuniu manao B—No ka wai ina kona man ano a pau, na ke kuu>n o Makiki, na makaukan; kumn o Hakipnu, aote niukaukau; a n:v ke kiuuu o Waiawa i holulieln mai.

Kumu tn»n:io 9 —Pehea e loaa ai i ka Lahoi Hawaii l<a waihona nui o ka oaauao iloko a na buke Haole ? Na ke kuiuu o Kaueohe k. ua l.oi i ka b'»!e, pilikia; a na ke kuiuu o Knliuku i iieluheln mai me ke kokua kuina o Kaumakapili, ine Kawaiaiiao k; noi m ii ke kiiinn « Waiawa, e hoopanee ke kula Ao-kumu, apopo hora 9. La Kula 8, lune 15, 1012 Akoakoa h:/ii mai na kn'nu ma ka hora 1), m» ka ii>ile knlu o Kawuiahao. Oke Kaliukula Nui m:i ka noho, kaheaia ka papa nwa 0 na kumo, weheia na hana me ka pule a Polani. H( iuheluia ka moolelo o ka la kula 1 hala, «ponoia. Kumu manao 10—Ka oihana kalai o ka \va kehiki), na ua kumu o Waimanalo, Wailupe, Honnulinli Eiimn manao 11—Kaoihana kukn kep*, e wehowehe i ke ano o ka hana ana, a heaha ke kumu o ka eiui aua o keia oihana i keia wa ? Na na knmu o Roma w, Waiki-kai, Hauula, Kawaiahao w; Waipio, koknakumii o Kamakela, Kapalauia, Kalihi-kai, Kamakela.

Kumu oinnao 10—Nawai i hana ua Loko ia kaulana o Hawuii nei, pehea ka moolelo o ka haoaia a»»? Na ko kokoa kunui o H<>ma k. ' Komn manao 2—Nb ke kumn o Kawao)a--pai. Kaoia m&oao 6—Na ke kumu o Moapalua. Kumn manao 9—Na na kumu o Makaua, Kailna, Kaneohe k. Hoohnloia, na na kumu o Kaw&iaho k, Waianae. Kaw«iloa, Hakipmi, Heeia k, e pana a hooponopono i ka moolol>v ke Kala Ao-knmu o ka Mokupnni « Oihn. Na ke kumn o Haunia, n«> maiiao ina o na hauinana. Kamailio roai ke Kahnkula Nui, aolept>no

ā. na h&niiiiHUk ku- Uak-u oaauau ma ka aua i ua olelo uuo ole, oie he olelo mele la, a h<rt<loihi, a lioopao maoawa wale. He ooi aka na olelo wawai a k« Kabukala Nui i welieweho mai ai, aka, ua mioauiiua uui «u □J ka paa ole aua ia'u. Hookno ni hana o ke Kula Ao-kumu, me ka <iliiulu.-w_ii» luauao o na lioa Kumo a~pau i akuakoa mai iloko o ua la kula 8. | J. W. Kealakalai, I ..■■■■ K akauolelo.