Ka Elele Hawaii, Volume IV, Number 8, 18 September 1848 — Page 29
KA ELELE HAWAII.
BUKE 4. Honolulu, Oahu, Sepatemaba 18, 1848. PEPA 8.
Honolulu, Oahu, Iune 26, 1848.
OLELO AO NA KE KAHUKULA MA KA APANA _______, MOKUPUNI O ______.
Na ___________, Aloha oe; Eia no kekahi mau mea hoike aku ia oe, no kuu ohana Kahukula.
E nana ae oe i na olelo ae a Wiliama Rikeke i hooili aku ai na na Kahukula i ka makahiki 1816, a me ka olelo paipai a ka Hope Kuhinaaopalapala, o Keoni Ana, i hooili aku ai, i ka la 10 o Dek. 1817. O ke ano nui o ia mau palapala, ua kupono no i keia wa; a e pono ia oe ke heluhelu pinepine ia mau palapala me ka malama pono.
NO KE KANAWAI HOU. Ma ka Elele 4 a me ka 7, ua maopopo ia oe, ua hoololi hou ia ke Kanawai no ka hana poalua. E imi pono oe i ke ano o ka hoololi hou ana. Na ka Lunaauhau e hooko ia Kanawai, a ma ka palapala a ke Kuhina waiwai i hooholo pu ia me keia, e ike no oe i ke ano o ka hooko ana.
I ka la 30 o Sepetemaba na ka Lunaauhau e hoike i ke Kiaaina, i na inoa a me ka waiwai o ka poe haawi i ka uku pau no ka hana poalua, a me na loaa e ae; a nana no e haawi ae ia oe i kope o ua palapala la (e nana i ka palapala a ke Kuhina waiwai.) i maopopo ia oe ka nui o ka waiwai kula i loaa ia ia ma ka uku pau a me na loaa a pau o ka poalua.
A loaa ia palapala a ka Lunaauhau ma kou lima, e kope iho a e hooili koke mai i kope no’u; ia oe kekahi kope. A hala na malama ekolu hou aku, pela e hana mau ai, a mau uku.
E launa pu oe me ka Lunaauhau, i kuikahi ka olua hana ana. Ina ike oe, ua hemahema, a pono ole, kekahi hana a ka Lunaauhau ma ka waiwai poalua, oia hoi ka waiwai i haawiia no na kula, ia’u oe e hoike mai ai. E makaala loa no hoi oe i ka nana i ka waiwai uku pau a me ka waiwai hana o ka poalua, a me na dala pili, i malama pono ia keia waiwai a pau no na kula, i uku pono ia na kumu, a i paa hoi na hale kula.
Eia kekahi; o ka hapaumi o ka waiwai poalua a pau, e waiho ae i mea e pau ai na pilikia ike ole ia; e hai mai no nae i kela hapaha i keia hapaha makahiki, i ka nui o keia waiwai hapaumi, a na’u e olelo aku i kahi e lilo ai; e kuai i palapala aina nui paha, i papa eleele paha e hooi iki aku i ka uku o kekahi kumu ikaika loa i ke ao paha.
Ina $100, ka loaa i ka malama hookahi, e waiho ae i na dala he $10 no na pilikia me keia; a pela no e hoohalike ai.
NO KA AIE. E imi mau oe i na mea e holo ai kau hana, me ka hihia ole i ka aie. Penei e hana’i, e kuka pa me ka Lunaauhau, i maopopo ia oe ka nui o na kanaka ka pono i ka auhau e like me ke Kanawai kula hou; alaila, e hoonui i ka 2; no ka mea, ua aneane like me na dala elua, ka auhau kula, no kela kanaka, keia kanaka, i keia wa. Ina 400 na kanaka kupono i keia auhauma kou apana, alaila $800 ka waiwai e pono ai na kuli, no ka makahiki hookahi ma ia apana.
Ina ike oe, ua oi aku ka mea lilo, i na kumu, mamua o ka loaa mai, ua hewa. Ina nae, ike oe, ua kaa pono ka uku o na ka nui a koe i ho kekahi waiwai, e hana i na hale kula, a me na mea e ae, alaila pono.
Ina ike oe ua aie, alaila e imi koke i mea e pono ai; e hai na kula elua i hookahi; a paahana liilii paha i kekahi kala iloko o na kuli kokoke; a i ole ia, e kula i kekahi manawa, a hoohana i kekahi manawa.
Ina noi he aie ka uku, alaila e nana iho oe i ka olelo i hooholoia iloko o ka Ahakukakukamalu no ka aie kahiko o na kula. Eia no ia ,
“Iune 19, 1818. Hooholoia, “ina he aina kaawale o ke aupuni, he kula, e pono ke kuai aku i na kumu, aole nae e emi i na dala elua o ka eka, a na ke Aupuni na hoailona pai, e nana pono ia, a e haawi i ka palapala alodio no ka aie o ke Aupuni. Na ke Kuhina Aopalapala e nana i ka pono o ka aie, a i ke ana ana i ka aina.”
“A i kaa ole ka aie malaila, ina e waiho ana ka waiwai e ae o ke Aupuni ma ka lima o ka Lunaauhau o ia wahi, e kikoo mai ke Kuhina Aopalapala i ke Kuhina waiwai no ia waiwai, a nana no e olelo aku i ka Lunaauhau e uku aku, ke pilikia ole ke Aupuni malaila.
Nolaila, e ninau oe i ka Lunaauhau i ka waiwai koe ma kona lima , a me ka pilikia ole o ke Aupuni i ka aie malaila, i hiki ia’u ke kikoo aku i ke Kuhina waiwai i ua waiwai la, i mea e pau ai ka aie kahiko.
NA HALE KULA. He mea nui keia; pono ole na kula, ke ino ka hale. Nolaila, e imi oe i hale maikai. O ka hale pohaku, o ka hale lepo, a i ole ia, o ka hale pili i kukuluia maluna o ka pohaku, ka pono loa, ke loaa ie oa ka mea e paa’i.
E hookoe i kau wahi waiwai, a i kau wahi hana poalua paha no na hale kula, i paa pono, a loaa hoi na noho maloko. E uho e waiho i ke kula i kekahi manawa, i loaa ka waiwai a me ka hana e pono ai na hale kula.
Eia kekahi; ina ae na kanaka e hui me ke Aupuni e hana i hale paa, no ke kula a me ka halawai haipule, oia pono no ia. Ua hana pela me kekahi mau Apana, a ua maikai.
NO NA KUMU. Ina pilikia kekahi kula no ka emi o na kumu no ka waiwai ole, e hiki no ia oe ke koho i mau haumana nui, akamai, a me ka ano maikai, e kokua ia kula, malalo o kekahi kumu maoli; aole nae haawi i ka palapala kumu i ekia haumana, aole hoi uku ia ia. Eia wale no kona uku, aole ia e auhauia. E hoike koke mai oe i ka inoa o ka poe i hookumuia me keia, i aeia lakou e ka Moi, alaila aole lakou e auhauia.
Eia kekahi; mai haawi i ka palapala kumu i ka mea ano kamalii; ina emi kona makahiki i ka 18, mai haawi i ka palapala kumu ia ia, me ka lohe ole o ke Kuhina Aopalapala. Ina pilikia maoli kekahi wahi no ke kumu ole, e hiki no ia’u ke ae aku i ke kumu kamalii no ka wa pilikia. A a pau ka pilikia, imi hou.
Mai haawi hoi i palapala kumu i ka mea ano kolohe a me ka mea makaukau ole i ka helu, e like pu ke ano me ka helukamalii, a me ka helunaau, a me kauwahi o ka helu kakau. O ka palapala lima a me ka hoike honua, a me ka heluhelu maoli kekahi; ina i loaa ole ke kumu makaukau i keia mau mea, e olelo mua mai ia’u a e nana no au i ka pilikia.
E hoopau koke i na kumu molowa, lalau, hawawa, a a me ka noho pono ole.
E hooikaika loa i na luna me na kumu e hoomalu i na kula, i ole e haunaele, walaau, a hana ino i ka hale, a me na palapala.
Eia kekahi; e paipai i na kumu e ohi i na buke a na haumana liilii, a na ke kumu e malama; e waiho ma kekahi pono, a i ka wa kula, hoihoi oe. Pau ke kula, e ohi hou ae. No ka mea, ua pau koke na palapla i ka haehae i na kamalii liilii. E kamailio nae me na makua i keia, i ae lakou.
Ina i molowa a pono ole na luna kula, e hoopau koke oe, a e koho i Luna hou; i kanaka kupono, me ka lohe nae o na makua e like me ke Kanawai.
NA HAUMANA ME NA MAKUA. Ina emi na haumana o kekahi kula i ka 15, e hele mau ana i ke kula, aole ia he kula Aupuni. E nana oe i keia. Ina nae i pilikia maoli kekahi wahi i keia, e hoopii mai no. Mai hooia oe i ke kula, ke ole na haumana kupono, he 15, me kuu lohe ole.
Eia kekahi; e kuka pu oe me ka Lunaauhau, a holo ia olua ka la e uku ai na kumu. Ina o ka Monede mua o kela malam, i keia malama pono no ia ; e hoakaka mua nae i akaka. Mai hoohemahema i ka uku ana i na kumu; o ka uku koke a me ka pololei ka pono.
Eia kekahi; e hooko maoli oe i ke Kanawai maluna o na keiki hele ole i ke kula; a maluna hoi o na makua hoouna ole i na keiki i ke kula.
Ina pilikia oe i keia hana, e hoopii mai ia’u, me ka hai mai i na inoa o na makua a me na keiki hewa. E nana no hoi i na makua malama ole i na keiki, hana ino ia lakou, hoolako ole ia lakou i na buke, papakahakaha, a me na mea o ke kula. E paipai oluolu aku ia lakou; e ao pinepine aku, no keia mau mea, a ina i pono ole, e hoopii mai no i keia poe makua. E hoomalu loa i na kaikamahine, i ole lakou e koloheia.
E hele na keiki i ke kula a ko lakou mau makua e makemake ai; ina haalele ke keiki i kekahi kula, a holo i kekahi kula ma ke ano kolohe, alaila e ninau i kona makua a hookomo ia ia iloko o ka hale a kona makua i olelo ai. E nana i ke Kanawai aoao 155.
O KA HANA MAOLI. He mea nui loa keia, o ke ao i ka hana maoli. Aneane e make hewa ka ike, ke hui ole ia me ka maa i ka hana. Nolaila, ekula i kekahi mau hora o ka la, a e hana maoli i kekahi mau hora. Na oukou me na kumu e noonoo i ka hapa kupono i na keiki kane a me na kaikamahine; a na oukou no hoi e noonoo i ka wa pono no ka hana, a me ka wa pono no ke kula. Aole nae emi na hana kula i na hora 4, i kela la, i keia la. Mai hoemi loa i na hora kula. E hele pu ke kumu me na haumana i ka hana, a o ka waiwai loaa, na lakou no ia. Ina manao ke kumu e noho e ao i kekahi poe haumana, o ka lunakula, oia ka luna o ka hana, e hele pu me na haumana.
Ina makemake oe i aina mahi no ke kula eia pu me keia ke kope o ka olelo i hooholoia iloko o ka Ahakukakuka malu no ka aina Mamuli o ia olelo e imi ai i ka aina.
Eia no ia . “Hoopuka mai ke Kuhina Aopalapala i ka manao pilikia no ka loaa ole ia ia ka aina no na kula; alaila, hooholoia ka olelo penei, e maopopo ai,
“Ina makemake ke Kahukula i aina mahi no na haumana, a i kahua hale kula paha, ma kahi i lilo i ka mea aina ma ka mahele ana, alaila, e pono i ke Kahukula ke palapala i ke Kuhina Aopalapala a hoakaka pono mai i ke ano o ka aina a me ka nui, a me ka hihia ole, a me ka inoa o ka mea nona ka aina. Alaila e olelo pu ke Kuhina Aopalapala me ka mea aina a e hooholo i ka olelo e lawe mai i ua Apana la noloko mai o ko ke Aupuni kuleana hapakolu. Aka, ina no ka Moi ka aina, me ia e olelo ai a ina no ke Aupuni ka aina ma ka mahele ana, alaila e olelo pu oia me ke Kuhina Kalaiaina.”
A ike oe i ka aina kupono, kaawale, e imi i ka inoa o ka mea nona kela wahi, a hoiek mai ia’u, me ka nui o ka aina ana i makemake ai. Pela no i kela hale kula, i keia hale kula.
Ma na mea a pau e pili ana i na kula, pono no oe e kuka pu me na kumu haole, i loaa ia oe ko lakou akamai; ina kanalua oe i ko lakou, e hoopii mai ia’u; ina ike oe he pono e hana’ku no, me ke kanalua ole.
E hana paweawea ole i na aoao pule elua, e hana like
Eia pu me keia na pepa i paihakahakaia; e nana pono oe, me ka hoomaopopo. Ina pohihihi, hele e ninau ia .
E hoomakaukau i keia wa , e hoike nui mai i na mea kula a pau, o kou apana i ka la 31, o Dekemaba; e imi i neia manawa i na mea e pono ai. Mai palaka i keia.
Eia kekahi; eha hoike i ka makahiki; penei, i ka hapa hope o Dekemaba e hoike i na kula a pau, pela no hoi i ka hapa hope o Maraki; i ka hapa hope o Iune; i ka hapa hope o Sepetemaba, a hooili mai i ka papa hoike.
Ina ike oe i kekahi poe pilikia maoli, he wahine kane make paha; he mau keiki makua ole paha; he mau elemakule nele loa paha, a me na mea e ae ma kou apana, e hoike koke mai no.
Eia kekahi; pehea na lawehala ma kou apana? Ua hele pu anei na kane a me na wahine lawehala i ka hana? Ua moe i ka hale hookahi i ka po, a i kahi kokoke paha? Pehea ka lakou kamailio ana, he ino anei? Ua malamaia anei lakou i ka ai? Pehea lakou i ka la Sabati, aole mea nana e hai aku i ka olelo a ke Akua ia lakou?
Ehia na lawehana ma kou apana? E hai nui mai i keia mau ninau a pau.
Ina ike oe i kekahi mea ino e haunaele ai, ma kou apana, e hoike mai no. Ua maluhia anei ka la Sabati ma kou apana:
Eia kekahi mea nui, i ka hebedoma mua o Ianuari 1849, e helu i na kanaka ma kou apana ; elike me ka pepa i paihakahakaia.
Ina he mea nui e ae, aole oleloia ma keia palapala, e hoakaka mai no.
Na LIMAIKAIKA, Kuhina Aopalapala.
------------
OLELO AO A KE KUHINA WAIWAI I NA LUNAAUHAU.
Keena Waiwai, Honolulu Hale, Sept. 1, 1848.
Aloha oe, ________ Lunaauhau ma ________.
Ke hooili aku nei au ia oe i mau pepa i pai hakahakaia no kau oihana, e like me ka makahiki 1847, a me ona palapala kauoha ua paiia.
Ke hoakaka aku nei au ie oe, ua hoololiia na Kanawai Auhau i keia manawa. E nana oe ma ka Elele 4 a me ka 7. Eia ke ano,
1. NO NA LA HANA O KE AUPUNI .— O ka mea makemake e hele i ka hana poalua e like mamua, pono no ia.
O ka mea makemake e noho i kahi la, e uku mua i ka hapawalu e like mamua.
O ka mea makemake e noho i ka makahiki okoa, e uku mua mai oia iloko o kou lima i elua dala maoli; a nolaila, e haawi oe ia ia i palapala hookaa; penei,
Ke hoike aku nei keia Palapala, ua uku mai o ______ i na dala maoli elua; a nolaila, ua hookuuia oia i ka Hana Poalu i ka makahiki hookahi mai keia la aku.
(Wahi.) (Malama.) (La.) ( kou inoa.) (Makahiki.)
_________ Lunaauhau.
Apana, Mokupuni.
Ina e uku mai kekahi ma ka waiwai; alaila, e kakau oe ma kana Palapala i ( ekolu dala ma ka waiwai.) Eia na waiwai pono ke lawe a me ke ana ana ma ke dala.
‘ He okoa ka waiwai ma ke kauwahi, a he okoa ma ke kauwahi; aka, o ka waiwai a pau i ae mua ia e ke Kahukula oia ka maikai loa.’
Aohe mea pakele i keia Auhau, ke hanauia oia e ka makuahine Hawaii, o na kumuao wale no a me na Kahukula, a me na Lunakula, a me na elemakule nawaliwali, a me ka poe mai maoli, a me na makai i loaa ka palapala makai, a me n koa i loaa ka palapala koa na ke Kiaaina, oia na mea i hookuuia e na Kanawai.
Aka, o na kamena maoli, olopapa, kuihao, lunapuhi-