Ka Holomua, Volume I, Number 16, 17 January 1914 — KA MOOLELO WALOHIA O HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE [ARTICLE]

KA MOOLELO WALOHIA o HAINA KOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE

Kakauia e Ka-L, \.m v-Klr-t-Kis-Ar Kaaiiiki

MAHELE- EONO KA lIUAKAI IMI ALOHA I KA AINA O KUAtIIELANI (Hoomauia.) TJa hoikēia ma keia moolelo, o ke kohola kai mai Kapuukolo aku a hoea i ka palena e pili 'la i Kawa, he ilma ia no ka papaua no kahi mau makahiki i hala hope ae, a ua lilo ke kuapa o ka loko kai o Kuwili i alahele na keia ano i'a iwi, i ka pipili mau a ka pioeoe. Eia o Mailekaluhea ma ke hele nei i ka moana uluwehiwehi i na ale ku&loloa o Kaieiewaho, ke kakaa nei, ka waJia o ka auwaalalua a kau ka ihu i ka makani, o E"uaihelani ke kaulana a ka waa e pae ai. Maanei e kuu hoa ha'iha'i lau-olelo, e hoomaha ai ko kaua kamailio ana no na ]Vlaile ekolu e hele ala no ka ain'a o Keaniniulaokalani, a e nana ae kakou no fclainakolo ma ame na makuahine o lakou, oia hoi o Kaaunaikahakoiwailaniikeaouli ame Kuamu^ Aka, mamua ae o ko kaua kanpailio. ana m.a ia mahele, e hoike aku ka mea kakau moolelo ma keia wahi no ka loaa ana mai o kekahi malamalama hou~ e pili ana i ka wahine i kapaia ma ka inoa o Kuajnu, oia hoi, o Kapo no ia. Oko Oahu nei Kapo ia, a he okoa no ko Maui Kapo. O ko Maui Kapo, oia ka mea nona ke mele a Hiiaka i kau aku ai: "O oa ia e "W&ilna iki, Ti ka laiali o Uli U.i hole īa e Liawahine JE ka kuhea jjali Kui pua Ipī o Hoakalei— e, E lf»i «u—" Jij lei no ou i nn hala pala ilali o Ua maka ele<jl,e wale i ke anu, Uo ah »''ia eke leina'u i J a o Mahamoku i Waioli— e , ° k uu noakani lawalawakua, kapa o Wailua-iki, H .IU pua aala kniuulu, j"Caljr>a ka luna o Kamoe. E, he malihini eoai ka'u Alm J»lo mai e—, Iln niai h« leo '* °i holo ko ke kukini mama a heea i ka hale o na aliiwahine o ka Ua Popokapa o Nuuanu, a kokolo ana me ka nui o ka hanu 1 a paa ma na wawae o ke kahu, a oia ka Leleanae i hopu iho ai a hoala ae Ia i ke kanaka iluna me ka ninau ana iho ika manao nui o kana huakai o ka hoea ana aku, Pane aku la ke kukini imua o Leleanae, a o ka elele hoi i hoounaia aku ai no ke kii ana ī na aliiwaiiine ia Waahila ma:

"I hoounaia'mai nei au . 1 ke' kii aaa mai i na alii e iho > uo! ke komo pu -ana rae ke r • u ct! lealea hi'u wai a na aliiw. 1 ">• o ; koakai, a e ike pu hoi i r 11 wahine opio ui a wahine 1 1 mai ka moku nui mai nei ' w a iL" - "Ka— u! lealea ino ka U » au _ u a ua aliiwahine o ko ike wale aku hoi 1 i*a mal' Hawaii'. I hele'nohoi ko .. 1 ui a hahani me ka lahilali ' a alualu o ka ili o na oIooU i 0 na kmkamahine o Nt alaila, ua ui i'o no. Ir»a 1 ia ka haahaa o ke kuahiw 1 kela o Nuuanu." Wahi a hila i pane aku ai imua o anae. "ETe ui auanei kela a i ke a'o. H!e elua maopiopīo, a elua mau mea he mau makuahine hanano na alliwahine opio. Ut nae kaikamahine oi .loa o ) oia ka wahine e hoao aku .1 Keanin'ulaokalani. I ko olua manao i ka iho i 1 1 ninau aku ai ke kukini. Ia wa kamailio ae la o \ hila ia Kahuailana: "E - kaua i ka auau, akahi mai 1 hoi ko'u lealea." Alaila, pane mai la o Kah lana i na wahi kahu: , "E !,,.i iho olua i ka elele a na'lii; e ! . aku a ha'i i na'lii o Kuloloi 1, iho aku ana au ame kuu atl< vae, me Waahīla. I ike maj lakan i ! ka halii aku a ka ua noe ne jke kilihune liilii aku a na paka-ua, j o maua ia. Owai la ko irioa o ke ali'wahme *o Hawan i ]jlo mai la i waiiine hoao na Keaniniulaokalani?" Pane aku* la kahi kaha: {< Hai mai nei ka elele, o HaHakolo i ka pali kapu o Waipio.' , "Ae; aohe na he wahme, aka, he polohinano ia no ka o Hiilawe," wahi a Kahuailānai! olelo m?i ai, me ka hoomau ana j mai nohoi i ke kamailio ana: Haahaa paha auanei na piko j o Kaala- me Konahuanui i ke alo pali o Holokuaiwa. Kiei' paha auanei na pali hulilua o Waipio maluna o ke awawa holio makani o Nuuanu." Huli ae la ke kahu o na, aliij wahine oia o Leleanae, a olelo |aku la i ka elele kukīni: "Ua ko kau huakai o ka hiki ana mai nei o nei loa. Ke lohe pu ae la no kakou i ka ae ana mal la o ka hanai a maua. Nolaila, e hoi oe a hoike aku i kou mau kahu e iho aku ana na aliiwahine o uka nei o ka ua lili lehua o Nuuanu." Pau no na olelo a ua wahi kahu elemakule nei, o ka huli h°i mai la no ia o ke kukini. Emoole nohoi ia miki ana mai a ka elele, noho ana imua o kona mau haku, a e makaukau ana lakou e nee aku no kahawaī, ua paa ko lakou mau pono apau. "Pehea kau huakai?" wahi a ka- ninau a na 'liiwahine i ua

\\ ilm e!cle kukim mam.i ru ? o I ka hooa ana aku. j Hoike aku la nolioi '.i mai ka ' m :a i k i hope o na aj_-au h 1 (i:b .iu 1 kaiui hmkn, a i ka loa o kana mau olek\ h«.)- v īki' <kv ia o>a i keia mau huaolelo | "D) nana aku oukon o a'u _ iii C .u aJp, a h:j'n mai ka na noe' kulu p.ikahi ka maka o ka ua, -■laiia Luki uuu ua mau . i hiNva~ a"K' o ka uka ua lu lehua o f "uu. liu l_,oiie riku nei n >e ōu i lea eilelo ma mai nei a K- lun l -" la-aa E) haahaa palia ai.inei ka o s Konahuanui i ka pih ' 0 HoLokuaiwa ī k\ ehu wai o Hulawe? [ O ka wa no ia a i_.a pre ahi-; wahine nei ī nee aku ai no ke" kahawai. A.ia na ahuula na o lakou, na lei palao«, na ! poe paa kahili nohoi e nee ana manaua a mahope o lakou. He kakahiaka pOiiiponi ano nui keia. 1 ikeia ma m hono o Kuloloia a me K.aakau-kukut ma. Ano, e ka makamaka heluhelu; e haalele kaua i ke kamaiho a.na no na aliiwahme kamaaina e hele nei iloko o ko lakou mau luhiehu apau o ka nani, ka hiwa hiwa ame ka ui no ka auau i ka muliwai o Makaaho, a e kamailio iki kaua no ka mea e pili ana i ua muliwai la. Ua oleloia, he muliwai nui

keia ika wa kahiko loa, a he hohonu nohoi, he komo na i'a lehulehu like ole mai ka moana mai. Oka hele no ia oka hohonu mai waho aku nei a hoea i Waikahaiulu. E ulu ana ka hau ma kela ame keia kapa o ka muliwai. A he wai auau aloha keia na na alii oia mau la koliuliu o Hawaii nei. He ano like paha keīa me ka muliwai o Wailua ma K.auai. I I Ke luu nei na aliiwahine kamaaina i ka wai, a ke kani nei a | ke hehe nei na aka a lakou, ke I poha nei ka po'a ana lima. Ei kaai koha ana mai uka a kai, a huai lua ae la na mapuna o na pu'e wai e piipii ana ma o a maanei. Ke keha nei nohoi ko Oahu nei poe alii i ka haule ino o na'liiwahine o Hawaii i ko lakou mau kaikamahine, oiai aole e loaa ana he mau hihimanu aln no laua elike me ko īakou.

Oiai Likou - .iuau .ina, aui hoi, paa pono mai la o uLn o NaUanu i ka lialn ki e ka uoe a ht? a \Vcilc 1 tio p'i o :Tia he elua rv.au anuemie uka a kupono īho la ke ke.-m a:ia o na. wawae o ua u anuenue la ma ka huh makai o lulu. Ko'i ka hekih, ohip-i anaP.y. ka uvvjila, a kikili īho In na p.ika u,- noe laln. O pu.i kaankihala keia o ka v\ka ixi ar.o pe i ke ala o Nuuanu e iho mai nei i ka hfu wai a na'ni o ehke , m«r ka laua ī ho.Ke mai ai imua 0 ka elele kukini i hoounaia ai f mai kai aku nei. Ua īkeia aku la laua e unoho ana īluna q ►ka punohu uakoko me ko laua hanohano alu nohoi apau. O . keia mau hooluhiehu a hoohiwahiwa ana, malalo no ia o na la~ hooponopono ana a Leleanae, ko laua kahu a kahuna mana nui. Ua ike ae la na kanaka apau 1 keia mea kupanaha i ike ole ia e lakou mamua i na wa i hala ae. Ua uwa ka pihe a na kaaaka a haalele wale. Ke kupina ī ala ka leo hooho hauoli o na makaainana mai uka mai o ka waokele a hoea i ka aekahakai. Ahe mea oiaio, oke pookela keia o na mea i ikeia e ko lakou mau maka, o na hiluhilu hoeha puuwai o ka uka o "Nuu-

anu. I nei wa, ua nalo aku la ke alaula - kakahiaka ma ka huli hikina, a o mai la na kukuna opLopīo o ka La i ka makamua ona la oka Makalii. A nolaila, ua maopopo ka ikeia ana o na mea apau ma ka lewa īluna ama ka honua ila.T o e na maka o na kanaka. Ua hoea ae la ka nee ana o :ka punohu ua koko mai uka mai ?_ Nuuanu maluna pono ae o Waikahalulu, ma ka aoao ma . hwa ° kahl 1 ai o Kamehiikana, ke kmo ulu o Papa wahme. Akau pono laua īluna o ia wahi, ike ae I a na 'liiwahine e auau ana ma ia wahi i ko laua kau haaheo mai iluna o ka punohu ua koko, kahea ae la lakou ia la.ua e lele iho iaua iloko o ka wai a hookahi ka auau pu ana me lakou.