Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 17, 28 July 1858 — PALAPALA HOIKE MAKAHIKI. [ARTICLE]

PALAPALA HOIKE MAKAHIKI.

A ka Peresidena o ka Papa Hoonaauao t heluhelu ia imua o ka Ahaolelo o ka M. H. 1858, H e l u 2 . No ka ohi pono ana i ke dala auhau kula . i keia wa, a no ka mea, ua loaa mai kauwa- , hi o ka auhau kula o 1856 iloku o 1857, nolaila, ua oi ke dala o 1857 mainua o ko 1850, • he $4558 25. 1 A nolaila, a no ka emi ana o na kula no i hoi, ua oi na kula o 1857, mamua o ko 1856, he 22 na la ; a ma ka mahele like ana, ua mahuahua ke dala lilo i ka haumana hookahi 1 iloko 1857, mamua o ko 1856,: he 61 kenela ka oi. Ma kuu nana ana hoi i na kula, ua mahuahua ka maikai no hoi. : Ma kekahi mau Apana ua mau no na kula, i koe wale no na wa hoomaha kupono ; elimu , In kula i ka pule, elima a eha hora. o ka la Ma kekahi mau Apana hoi, Ua hapaka ma1 nawa kula/ Ma ka mahele like ana. ua iike > me ka olelo miluna. Ma kahi noho kawala- . wala na kanaka, ua lehulehu na kula liilii, i I mea e pau loa ai na kamalii i ke ao ia, e like me ka manao o ke Kanawai ; a nolaila, ua liilii na kula, a no ka mahele liilii ana i ke i dala mawaena o keia mau kula uuku, lehui lehu, ua pau e no, uole hoi mau na kula a pau ka makahiki ; aole hoi pono na ku!a malaila e like me na kula mau a pau ka ' makahiki. No ka hele o na Haumana i ke Kula. Ma ke Kanawai, e hele na kainaiii a pau loa i ke kula, mai ka makahiki 4, a hiki i ka 14 ; a ma ka nana ana i na palapala hoike a na Kahukula, uuku na keiki heleole i ke kui la i kekahi manawa; olia uui, ua hele mau no. Na na Lunakula e hopu i na keiki hele ole i ke kula, a ina i kupono ka hewa, e hoopii ia lakou imua o ka Lunakanawai, e honpai ia lakou, i mea e pau loaai na keiki i ka hele i ke kula. Aole nae nui ka poe i, hoopiiia ; ma.Honolulu wale no ka nui, kahi hoowalewale, a me na niea e haunaeie ai: O ka hana oolea wale no a nu Lunakula ka mea i hele ai na keiki i ke kula ma keia wahi, Ma ka nana i na kula Aupuni o na aina e, aole no he nui ke kumu hoohalahala no ka hele ole o na keiki i k« kula maanei. «la’u ma Nu loka, ua hele au e nana i na kula Aupuni. He mau Kulunui a me ka Hanohano maoli no, a ua lilo nn dala aneane hookahi miliuna i ka makahiki no ka inalama ana ia mau kula ma ia kulanakauhale; ua kahaha nui no nae au, no ka nui o na kumalii o kela kulanakauhak} nui i hele ole i ke kula. Iloko o qa kula he 238, o ka nūi o na kamalii i komo i ka makahiki 1855, e like me ka ole-l lo a ka palapala makahiki, . he 137,874; a o na haumana i hele mau, i kela la, keia la, he 47,858 wale no ; oia hoi, ua emi malalo o ka hapakolu o nn kamalii i palapala ia na im>a ! Pelano ma kela kulanakauhale i keia mau makahiki he 10 a 12 paha i hala' aku nei. Olelo uo hoi ia paiapala maknhiki, o ka nui o na kanaka ma iu kulanakauhule iloko o 1855, he 620,810 ; a o ka nui o na kamalii i kupono e hele i na kula, (oia hoi. inai ka 1 makahiki 4 a 21.) ua 220,000, a he 137,874 wale no ka poe i hele muu. £ uho inauuei., 0 ka nui o na haumana i komo ilnko o na kula liilii o ke Aupuni, iloko o ka makahiki i 1 hala iho nei, ua 8,460, a o ka nui o na \ haumuna i hele inau ana i/ia ka inahele like a na hapaha eha, ua 7.721. *Va Hale Kula. Ua h >aka .a aku uu i ke ano o nn hale ku- | la iluko i> ua palapala makahiki mamua Ua! nui na hale kula lieinaheiOa loa a hiki i keia j wa, uole i kupoiio i ka oihana iiui e hoonna-; uao ai i ua kamalii 1 k<>’u maimo no nae, i ao|e i hana uui la n.i hale kola matk.ii mua | e like me keia inau uiukaluki niua i liaia ili<<j uei. Ma ka .VloiiU|iuni >• O.iliu, kn hann nuij malaiia, nu ka n ».a iaau. knai oluoln imi Honolulu, a no Ke «iaia auhau kula, nnohi| pono i i, a waih > ia uia na iima o na Puitku.j Pela ka hana iua ua Mokupmii a pau, a <><:«| kekahi inea e (lono ;ii ua kula, a me na h<il< : . kula no hoi. Ao ke Kaapuni ana. lloko o 1856. uii knapum au e nana i na >

kula, e hooikaika ana i na Kahu, a me na Kumu, a me na haumana^ a me na Luna, a me na makua ma keia oihana, i holo pono ka naauao o keia lahui. I keia makahiki i hala iho nei, ua holo au i ka aina e, a n<>laila, o na kula wnle no o Oahu, Maui, Molokai, me Lanai, ka’u mea i nana aku ai. A hoi mui nei au mai Arnerika inai, ua kauoha ia mai au e na Luna nana i hōomakaukau na Kanawai Kivila, e kokua la Kopikana, mn ka mahele ana ia Kanawai, a nolaila, ua pilikia au no ia hana, aole hiki ia’u ke hele mai e nana i na kula iloko o keia mau malama i hala iho nei. JVa Buke Kula. Ub paiia ma ka olelo Hawaii, na Buke he 91) Hkeu, he mau Buke liilii wale no nae kekahi, mai ka makahiki 1822, oia ka wa i hoomaka ia ai ka pai palapala ma ko Hawaii nei pne aina, a o ka nui o ia mau buke ua huliia iloko o na kula. • Ua hoakaka ia na kuinu i wehewehe ia iloko o ia mau Buke ma ka’u mau palapala hoike maknhiki mnmua. 0 na Buke i hana ia no na kula. ua like no me n'a 6uke oia ano ma na aina naauao ; a ua nui nae na Buke i pau i keia manawa ; n ke pai hnu nei ka Pa|iahonnaauao me kauwuhi o ke dala uku lioopanee i loaa mai mu ke kumu paa i moe nei no ka Oihana Hponaauao. la’u ma Amenka Hui, ua pai hou ia e a’u 500 o kn Buke Hoailonahelu ma ka olelo Hawaii no ka uku haahaa loa. Ua pai ia ma ke kepau paa loa. O ka nui o ke dala i lilo he 320,- a o ke kepau ua like me $150 ; a ua lilo no keia oihana i mea e hiki ai ke pai hou mahope. Ua hoolimnlima ho. hoi au me kekahi kanaka nkamai malaila, e pai i 1,000 Palapala-Aina-Poepne-nui ; ua paiia ma ka pohaku. He 350 i paiia, a pau ia, a kapili ia no hoi ; 200 i paiia a pena-ia wale no ; a he 450 i pai ia wale no, a o ke daia i lilo he $521 50. A paa pono keia palapala aina, o ke kumu kuai i na kanaka he $1.25 a kokoke malaila paha. O ka poe makemake i pnlnpala aina i pai ia wale rio a na laknu e kapili a Imomakaukau, ua emi no ke kumukuai a hiki i elima hapawalu a nui iho paha. Ua pilikia na kula no ka palapala aina ole mamun, a i ko’u manao, he inea keia e pono nui ai na kula. Ua ukuia keia mau palapala elua noloko ae o ka uku hoopanee o ke dala kuinu paa no na kula ; nnle uae i hiki inui mai Bosetona mai, koke ppha hiki.mai. Ua pau no hoi kekahi inau B :ke e ae, a e pni hou ana n<» ka Papahoonaaiiao ia mau Buke e like me ke ilala i loaa mai. . Ua haawi ka Ahaole'o o 1856, i $2060, no ka pai ana i na Buke ma ka olelo huwnii, a no ka uuku o ke dala iloko o kn waihona, nole no i kikooia, Oiu kekahi pilikia iloko o nn kula, o ka buke ole ; aole no nae no ka Buke ole ; he Buke no, a uu liaahaa ke kuai ana e like me ke dala i lilo aku ; no ka pnlaka a ine ka ilihune o na makuano ka nele, Ma ke Kunawai. ua na makua *e hoolako i na kamalii i na Buke knla, a ma kekalii mau Apana, ua hooko ia no ; aka hoi, un nui na makua ilihune j loa, aohe mea kūni i Buke ; aōle inakua o ' kekahi poe haumana ; a n< laila kekuhi pilikia. , Malaina <»Je hoi na kniualii Hawaii i na Buke, a nōlaila pau koke no. Ina he niii ke ilala e p<<nō ai, eia kn mea e pau ai keia hewa, na ke Aupuni e li .ol.iko , 1 na kula i na Buko me ke>a mea keiu mni. Pela ku hana ana iloko o na kula Aupiini , u’u i ike ai ma na kul.in<ikauhalt; nui o Ame- | rika liui. Ma Nu loka a me B iseiona, ua , 1 ike au ua liooluko ia na kula a pau e ke Au- { puni, a ua iilelo i» ua oi loa ka maikai <> n i { : kuia i koia wa, mainua o kela w« inamoa, oa •. ll t iiiak<M wule no i ho<>lako. O ka p <e m«a , dala n ine ka poe mea d ila ole, ua h'iolako , , like ia ; iol< h<'i i haalele kekahi keiki hu- | ! ne, a makua otr pulia, i ke kula.no ke d <la I ole e kuui i liuke uanu Ua knp<m.i la j > liana maanei iloko o na kula <> ko Aii mii u | ua h.ipii ka lil i o ka ialiui liuwuii i ko keia i wu, ae iiiin.i la ,>ela. i•. " ~ l ; Va mr i keakea i ka naaii .o ma llawaii nei. j i ;■ Ji< >a -2 iLia u.i Uia >>. na mea k< aw k>» mea, li<' uui wale nu ke- < ! iki e h> !e. w«le •< >m m ;<«• •<(.> ole ja, a ■<<< ,,, • < ■ hele <<:*• i k<* >.t i«-L- r ii.i iiiakua p >m<h i j.a h<io|>i i v\ ale ue k» uu .< •- ;. inu e kii uk I j ka luoa, i kaoi •’mu .u.ik'e . ; »<>le e loaa, ua I j hel<; ina aulu e ō . kek.ihi mea e alak.il [ 1 ana i.a iaaou i k.< n aop... • ka auwanu wale t . >iko | Ei.i kekahi; <> k-* in.i!«« pon e/m kauawHi i | na Keiki kol >he, neoo piu* pine i ke kula ke

hoopai ia aku e ke •kumu.-- Ina heawi aku :--n ke kumu i mau pauku e paa ole, o ka noho no ia;. aole e hele mai pa ika laau. PePk ke ano nmu ona hoolohe ole, he molowa, he paakiki, he hoo-,./i kuli, he imi ole i na mea nauuao. Eiakekahi mea keakea loa i na kelki, o. * ka Hula, Nui na haumana i komo uku iloko n. o ka hula i keiawa; aneane nele loa keknhi ,, mau kula, i ka haumana ole, pela ma ke la ma Laie, aneane e make ia kula, a pela.:, no ma na kula ajpau, ua emi nui na hauma*:<£ na. Ke hele nui nei na kaikamahine opio» .W pio, a me na keikiknne opiopio e komo nui i% keia hana ino, me ka haalele loa i ke kula, ai ua kokua nui na makua mamuli o kein hnpa :•••? ino. Ika nana aku no na makua ka nui o V keia hewa, na lakou e imi i na kumu Kiila, a>v hookoino ina keiki e ao i ka hu|a. Pela ko’u ike maka i kekahi mau makua e hookomo ana ina keiki. He milimili ka hula na na makua, ame na keiki i keia wa. Eia ka olelo a kekahi mau makua, a me na keiki ke kii ia aku, “ I ke kula no'hoi ia i hele iho<V> nei, aole he loa'a ana o ke tausani, i ka hula ■), la, huki ka eke, hikiwawe ka loaa.” Pela ? • kekahi mau keiki e pahe mai ai. Ika nana %> aku, ua nui loa ia mau haumana o ka Papa- , i hoonaaupo, e hana ana, e kuhi ana, e pai ana ■ t ka pahu, i ka puniu, me ka makaukau loa. I ka nana aku i keia mau keiki iloko o na hale hula, minamina no ko’u naau ia lnkou, t: a me ka manao iho, he upena keia e hoohei: : ana ia lakou ; a e kauo ana ia lakou i naaupo ame ka pouli loa. No ka mea* ke hele nei ka Peresitiena o ka Papahoonaaupo a me konamau Komile, me ka ikaika nui,'ei'i kinai ana i na hana o ka malamalama, ekinai nna i na kula, i kn naauao, i ka pono, a'me 5 ka maluhiai o ke Aupuni. Oia no keknhi ‘ mea kenheu loa i kn naauao. Nolaila, ke noi aku.nei i na Hale Ahaoleio : 0 keia Aupuni, e noonoo i keia mea; a e imi :* 1 mea e pau ai, mai kali, mai hoopōno i keia.nH mea, he enemi ikaika keia no ke Aupuni, ka mea, ke hele nei na Alihikaua o ka poe *; hewa mena pu kuniahi, a me na pahu pauda, }] he mea e make ai ke Aupuni a me keia a. iiihui. Na KUMU. ; - Koolauloa, lune 10, 1858.