Ka Hae Hawaii, Volume 4, Number 24, 14 September 1859 — Olelo Hoolaha a ka Papahoonaauao. [ARTICLE]

Olelo Hoolaha a ka Papahoonaauao.

H.u.l. Om.VNA. AoI’AIwV1’\LA. > Hoiiolulu, Aug.A!5, 1859. 5 E na Kaul'kula, na Kuniu, na Lunakula, aa inakua a me na hiiumana iluko o na kula o ke Aupuni, aloha oukou.' E Uke me Ua Pauku 701 o ke Kanawai Kivila, a me ka olelo huoliolo o ka Papahoonaauao i keia .la, ke hai aku nei au, ka mea nona ka inou malalo, i ko- * kalii mau nianao ]>aipai a me ka hooiiuauao hoi, uo ■keia oihana a ka Moi. ■. E noonoo »ukou me ka hoomanao pono, i ka olelo paipai a ka Papahoonaauao mamua, o ka la. 3 lulai, 1856. He oh-lo ano koikoi ia a ua pono paha ke hai hou aku i kauwahi o ia oklo, i noon»o hou oukou. Penei, “ e hoomaepopo I ke ano nui a me ka maikai maoli o keia hana. No ke aha keia oihana iloko o ke Aupuni n ke Alii? Eia no, o ka hoonaauao i kela kanaku i keia kanaka, ma na kuinu mua o ka iko, ma ku olelo Bcritania, ma ka hana pololei, noho ma. lie, a me ka hnna mnikai kekahi i kekahi. Ma ka liolomua ana o ka naauao, a lilo kela kanaka, keia kanaka i mea akamai, uoho malie. luwelawe hana, e pau auanei ka hemahema o ka noho ana, e lako kela moa keia mea, noho iloko o na hale maikai, mahiia na aina, paa na kino i ka lole, maona i ka ai; hoolohe na keikiiuu makua; noho.pu na kar;e me ha wahine mare me ka oluolu a me ke kupaā i na borita mare, e imi ana i ke ola raa ka hana limā, aole ma ka hana koloho,apeIa e noho kuonoon» na kānāka a pau. Ina pela ea, aole iiui ka hana a na makai. a mo ua koa ; aole lilo nui ke dala o ke Aupuni no ua halea me na luna nanā e inalama, no ka mea, ua aoia na kanaka e noho malie. Oia maoli no ke ano o keia oihana e n.a inakamaka. He hana nui a rae ka maikai maoli. E ninau mai paha kekahi, e loaa anei-keia pono nui ma ua kula ? E nana i na lahuikanaka a pau, mai ka wa kahiko mai, owai nu laliui waiwai, ikaika, kuonnono, a me ke kuokoa : Eia uo, o kā poe ihoonaauao nui ia, ua ike ka lehulehu i kā .palopala, ua noho malie, ua hana lima no hoi. AoIe.no he lahuikanakā waiwai, ikaika, noho laniakila ke ole na kula - a me kn palapala a me ka ike. Uaoi ka naauao o ko Aigupita, i ka wa knhiko, a pela hoi kona ikaika m'e konii waiw'ai. I keia wa hoi, ua ilihune a nawaliwali. No ke aha: No ka naaupo o ka lehulehu. Pela no hoi ko lloma i.ka wa kaliiko, ua oi k»na ike 'mainua o ua lahui o'ae. a iiela no hoi ua oi aku kona waiwai a me k»na ikaika. ' keia wa nao, aole mea i koe o kona hanohano kahiko. No ke aha ? Ua lilo nui ko Koma i ka uaaupo, a me ka hewa.. Ma Kina, he 300,000,0u0 kanaka, he aupuni kahiko loaia, aole nae like kona ikaika me ko Beritania, me kona hapa uuku wa!e no o nā kauaka.'e noho ana ma kekahi aina uuku. No keaha? He poe naauaoko Beritania, uu nui na kula a me ha buke a me na 'mea e naauno ai, na Bcritania ; a he poe naaupo ko Kina. Nolaila, ho oiaio maoliia .wa, ai keia wa no h»i, a e mau ana nn pela, e like ana ka makaukau o ka lahuikunaka ma ka waiwai a me ka ikaika, a me ka oluolu, me kona akamai, a ine ka noho mulio o ka lehulehu. Eia kekahi, ua ikaika ka hana a kekahi lahuikanaka, aole hoio nui ka hana, aole hoi puka nui ka pono. 0 ka hana a ko Kina, he 300,000,000, aole like ine ko Beritauia, he 30,000,000. No ke aha? No ke akamai o ko Beritania, ā naaupo hoi kp Kina. Ua kuppno keia olelo i ko Hawaii nei. Ua hoolako mai ke Akua ia kakou, i ka aina maikai, mamuā o ko Europa a me ko Amenka. No ke aha ko kakou ilihune a me ka heinahema ?•. Aole anei no kn naaupo, a no ka palaualelo, a me ke koloho maolikekahi. Nolaila no. Aole mea e ae. Pehea la e pau ai ? Ma ka holo lanakila o ka ike, ka noho malie, ame ki. hana maoli. Ina holo ole keia hana, hoīo ele, a hemahema loa hoi na Iiana e ae a pau. Nolail.i, e manao nui oukou i ka oihana nnauao, a e like me ko oukou aloha i ke Alii, a me ka aina, a mo ko oukou makemake e noho lanakilu ma keia hope aku ; e pau kapalaualelo, ilihune, kolohe, e hooikaika pu, i māikai na kula mai o a o.“ Ma keia olelo maluna, uu paipai ka Papahoonaauao iaoukou mainua, a ke paipai hou nei no pela. E hoomanao hoi i keia paipai ana. Eia kekahi mau olelo kuhikuhi a me ke ao aku hoi, mainuli o ke Kanawai Kivila Hou. 1. He wahi olelo i na Kahuhula. Ua maopopo ka onkou hana ma na pauku 70G—711, o ke Kanawni e waiho nei ma ko oukou limu ; e noonoo j»ono i Uela mau pauku a e hooko iho me kn ikaika. Ua makehewa ka weheweho ia mau pauku, no ka mua, ua maopopo. E nana no hoi i na pauku 726 —730, no na Kumuao, a e hana e like me ia. E hooikaika i loaa na kumu akamai, ikaika i ke ao, a me ka noho malie no hoi. Na ka mea, e like me ka maikai o na kmnu pela no hoi ka maikai o na kula. Ina pono ole na kumu, pono ole na kula. B makaalaoukou, naKahukala, ma ka hann iolelo ia ma ka pauku 727 o ke Kanawai Kivila, ho ka huike o na kumu i ka la mua o ka makahiki; no ka niea, he mea ia e ikaika ai ui na kumu. Na oukōu hoi na Kahu, e mahele pono i ke dala o ka auhau kaia, e haawi i kedala kupono no na kumu, amenahale kula, n me kela lilo keia lilo, no ka oihana ma ko oukou man apaua. E hana i keia me ka nponeo, a me ke kuka pu me na Puuku, i maopopo. E nana nui i ka hemahema o na halekula, a ina he mea hiki, e hoolilo ilaila i na dala e pono ai, me ka manao hoi i ka hana a ua makua i oleloia ma kapauku 756 o ke Kanawai. He mea hiki no hoi ke hoolilo i kauwahi o ke dala auhau kula e pono ai na kula ma ka olelu Beritania, no na kamalii maoli. O ka uku no na kumu, e like no me ka hana ana mamua. E like me ka nui a me ka ike p na kumu mamua, a me ke akamai, a me ka ikaika o ke kumu, pela kona uku, mai ka hupaiua a i ka akolu hapaha no ka la. E nana i ka pauku 730 o ke Kanawai. O ka uku o na lunakula, aole oi aku mamua o $4 no ka makahiki, ma kuaaina. Ma ka apana o Hoaiolulu, kahi o ka luhi nui, e hiki no ke hoonui iki ae. Aole nae e ukuia ka lanakula molowa, hana olo. E makaala loa oukou e hooko maoli i na pauku 722 —725, o ke Kanawai, no ka hele <J na keiki i ke ku-

la. Hc inea mii ia. No ka mea, ua manao ke Kanawai, e pau lou na kamalii i ko aoia, aolo mea koe. Ina i koo kekahi keiki ma ke-ia pae aina, aole hele i ke kula, a e aoia i ka lieluhelu, kakaulima, helu, a peln aku, hewa knkou na mca.ua kuia hana. Nolaila, e hooko maoli ia mau pnuku. Eia kekahi.aole ]mno e uoho naaiipo na makua i Kanawai Klvila no na kula ; nolaila, e poho e knuoha j,na kuinu e lionakoakoa i ua niakua a pau ma nah:ilekula, a e heluhelu na kunui i na kanuwaino kaoihana kula iiaua o lakou, mai ka pauku 693 a 767, n pau loa, i lohe na mnkua, a ina pilikiu lakou mahepe nh ka malnma ole i ke kanawni, maluna o lakou ka hewa. i\V> ua Bukc ame ka lako. E nana ma ka paiiku 731—-734 no ia ihea, a e hana o like mo in, me ka noonoo no nuo. E hai mua ina makua i ke ano 6 kela mau pauku, i lolie mua lakou, a i pilikia ole lakou muhope. . E hoike pololoi mai na Kahukula a me na Puuku, ’i ka la 1 o Inriuari, i ka la 1 o Apcriln, i ka la 1 p lulai, ikala 1 o Okakoha, aole ma na la e ae. E hoomanao i keia. Eia kekahi, oukou na Kahukula na hina marc, i oleloia ma ka pauku 766 oke Kanawai. E hookulokolo pono i ka poe noi ia oukou i palapala mare, i ole mare lakou ma ke ano k ; ue i ke Kanawai. He mea nui ka mure, e pomaikai ai, a e poino ai, e like me ka hana ana; nolaila, e makaala oukou ina keia hana, i pololei. E hoonoho hoi i luna kakuu i ka poe mare, hanau, a make hoi, ma ko oul;ou apann, e hai akui ko lakou inoa imua o na kaiiaka. i lohe lakou, a e uku ia lakou. e liko me ka pauku 703 U ke ao i ka pa. ko, li, kekahi mea e naauao ai.na haumana, kp a«» pono ia lakou,. Ina i loaa ia oukou na kimiu akamai ma keia mea, e hana no. 2. .V<t Kumino. Ena Kumukula a pau, ua maopopp ke Kanawai pili ia oukou mai ka pauku 726— 730. E noonoo pono. oukou i. kela 'mau pauku. O ka ike, akainui, nolio malie, makaukau ike ao ina haumaua, o ha mea e maopopo ai ke kumu maikai. Aia ia oukou, ,ha kumu ka holo a me ka holo ole o “ na kula. .Ua ākaka keia nia na wahi a pau. Maikni ke kumu, maikai no hoi ke kula. Hemahema hnwawa, nawaliwali ke kumu, pela ho hoi kana kula. Ina hoi holo ka oukou hana, ike na kanaka a pau, o ka poinaikāi no ia. 3. Na Lunakula. Ua hoakakaia ka oukou hana ma na pauku 712—717 o ke Kanawai Kivilā, he hana maikai nne. E kokua pu oakou me ke Kahu ma na hana e pono ai ke kula nia ko oukou wahi ; e paipai i na keiki e hele i ke kula, e hoopii no-hoi i ka Lunakanawai i na keiki haulele i ke kula, e naha i ika hana pono ana a me ka hewa. ona kumu, a e hoike ike Kahu, u pela aku. He hnna maikai no ka oukou* ' Ina hoi like olē ko oukou manao me ko ko Kahukula ma kekahi ini-a, o hai mui uo na aoao elua i keia papa, i houholoia ia makou. 4. Na l’uuku. Makehewa ke olelo hou nku h.o ka oukou hana, no ka men, uā akaka ma na pauku E ho.ike pololei mai i ka la 4 o Ianuari, ika la. 1 o Apcrila, i ka la l o lulai, aikalalo Okakoba, aolo ma na la o ae. () nii Kula mn ka Ulelo lienlania. Ua maopopo.ke Kanawai malaila mai ka pauku 741 —-748. - E pono e nana oukou ha Kahu. , na Kumu me na makua ia mau pauku, a e hoomaopopo iho, Mālaila, ua hooiliia ka hapalua o ke kaumaha o na kula mu kaolelo Beritania, maluna o na makua makemake e aoia ka lakou mau keiki malaila, a o kekahi hapalua maluna oke Aupuni. A nolaila, ua akaka ka hana. Ina makemuke oukou e aoia na keiki a oukou raa ka olēlo Beritanla, ea, e hui, e pualu, a irni i ka hapalua o ke dala e pono ai, oka loaa no ia. Ina haawi na makua i $600 i ka makahiki, alailu, haawi no ke Aupuni i $600, hui $1200 ; ola ke kumu, holo ka hana, ina hoi haawi na makua i $300, kaawi ke Aupuni i $300, hui $000. He mea nui ka olelo Beritania i na kanaka Hawaii i keia wa, e like me ka olelo hoolaha o keia papa, i ka la 3 olulai, 1365, pela ko makou manao i kein wa. Pela no hoi ke Kanawai. Nokamoa, o kanui 0 kā hana ma ke kalepa, hoolimnlima, hookolokolo, aia jna ka olelo haole. aua hemahoma na kanaka Hawaii, ike ole ia olelo i keia wa, a e malmahua ana ka hana ma ia olelo mn keia hope aku. Nolaila, ua pono i na makua, i;e hui e kokua i na keiki a oukou iiia koia mea.. E hoomanawanui oukou na makua mu kekahi mau mea a oukou e makemake ai ; e aho e kuai pakiko i na mea nani, e like mo ke kilika, ka lei, aole hoi holo nui ma kalio no ka lealea, a haalele i ka hana, e malama i kahi dala loaa mai, e kokua 1 iia keiki a oukou e loaa’i ka olelo Beritama. Mai paupauaho koke hoi i keia hanā, aole loaa koke keia olelo i na kamalii llawaii, ma ka hele i ke kula hookahi, alua akolu makahiki, aole loa ; e hoomau no i na makahiki elima, mai ka lima a hiki i ka umi, alaila loaa. Ina hoi i loaa, he waiwai nui no ia no lakou, E eia kekahi, e puno e ao nuiia na kaikamahine i ka olelo Beritania, no ka mea, e lilo auanei lakou na makuwahino maanei mahope, ana lakou hoi eao i keia olel'o i na keiki a lakou, a pela e laha aku ai keia olelo, a pau loa na kanaka i ka ike. Oka noho malie no nae kekahi mea nui. Makehewa loa ka ike ika olelo Beritania, ajne nā mea a pau, ke olo ka noho malie kekahi. Nui ka poe i aoia inu ke kula haole, ame ke kula maoli no hoi; ua nui ka ike ; ua kaulana no ke akamai, aka, ea, na makehewa loa, poholoa, no ke kolohe. E pono e hooikaika pu na mnkua me na Kumuao, .e hoomnlu pono ina keiki a ouk<>u ma ka hole; aole ma ke kula wale no. Aneane makehewa ka hana ake Kumu ke hana ole na maku ; e hapai pu ka pono. E hoolako oukou na makua inakeiki i na buke, papaeleele. peni, a me ka a», a me ka aahu kupono, e hoouna mau i na kula, e like me ka pauku 722 —725 o ke Kanawai, a hoi na keikii ka hale, e hookaawale i na mea ino hoowalewale ia lakou, i maa ia lakou ka nono malie, a me ka noho maemae. £ hapai pu na makua, na Kahukula, Kumu, Lunakula, mena Kahunapule (pauku 703 oke Kanawai Kivila) i keia oihana hoonaauao me ke Aupu r ni o ke AUi, i holo m&oli ; o ka pomaikai no ia. LIMAIKAIKA. Peredi«ena o ka Pāpa Hoonaauao.