Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 32, 3 January 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA KA PUU O MOEMOE [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KA PUU O MOEMOE

Ninau aku la o Moemoe i ka Aha kanaka: Kamaaina no oukou i keia kanaka la? Ae mai la na poe a pau, a ua kamaaina makou iaia, a aia i uka o Napuu kona wahi e noho nei, a mai uka mai noia e iho mai ai i ka auau kai. Pane akula o Moemoe, aole keia he kanaka maoli, he kanaka kino mano keia, aia ka waha o ka mano ma ke kua, ua paa i ke kihei pa'upa'u e uhi ala ma ke kua. O keia mano ka mea nana e ai nei na kanaka o keia wahi i na wa a pau a ko uka poe e iho ai no kahakai nei, a ke ike oia i na poe iho kahakai o kona wa ia e hoohele kamailio aku, me ka pane kau. Ke iho ae nei i kahakai? ae, e iho aku ana e auau kai. "Ae, aole i paina kakahiaka o ka mano, " O kela ana kanaka kino mano nei la i hele aku la ea, aole he auau kai maoli, e hele ana oia e ai i na poe i iho mainei i ka lawai'a opihi paiea, aama, a luu wana. E lohe aku ana kakou i ka lono kaumaha i keia la, e pau mai ana i ka ai ia e ka mano. E kupu ana ka lauhue i keia mau aina ina aole e make keia mano, nolaila ina he kanalua ko oukou, alaila, i mea e pau ai kuhihewa ea. aia a hoi mai ua kanaka nei ea, alaila, e hopu oukou i na kanaka nei a paa, a e malama loa oukou. He ahua pohaku kela e nana aku ana i ke kulana kauhale o Kiholo o na la i hala, a ma keia aoao hoi o ka loko o Kiholo a mai keia ahua a Kiholo aneane 1 mile a mai keia ahua a Keawaiki he aneane e hapalua mile ka loa. Ua hapai ia keia puu mamuli o kekahi Makaula nana i alakai e hoopakele i na kanaka o kela mau Kaha. Mamuli o ka pau amu o na kanaka me na wahine i ka mano ke iho i kai i ka auau kai, a lawai'a paha, a ua lilo i mea hookaumaha mai ia lakou. Na keia Makaula o Moemoe i ike ke kumu o keia make o na kanaka me na wahine i ka mano. Ua ao aku la oia i na kanaka e hana i kekahi imu nui launa ole mai, a ua kauoha aku la i na kanaka e pii i ka wahie na ka imu, a me kona ao pu aku i na kanaka e akahele loa ka hopu ana i keia kanaka waha mano ma ke kua, o moku a na lima o lakou i ka manawa e hopu ai iaia. O kekahi mea e ka Makaula moemoe i ao ikaika aku i hoomakaukau i kela imu kalua i keia "Mano kanaka, oia no ka makaala loa i ka manawa e pau ke kalua ia ana o ua "Kanaka mano" nei, aole loa e pa i ke kai kekahi lehu, a apana wahie apaha o kahi o ka imu i kalua ia ai ua "Kanaka Mano nei" oiai, i na ka e pa hou i ke kai kekahi lehu, a pauku wahie paha i pau pono ole i ka aia, alaila, o ke ola hou ia o ua "Kanaka Mano huna nei ma ke kua," A he mea pono paha ma keʻa wahi e kamailio iki hoi kakou i ka hana a ua Mano ai kanaka nei, a he kino kanaka nae ke kino, a ia nae ma kona kua ka waha mano e ai i na kanaka iho i kai i ka lawai'a o Napuu. Maanei e kamailio kakou no Iwahaonou, ke kanaha kino mano aiwaiwa o ka uka o Napuu, Aia ma kahi i kupaia o Puaka-hale i Puuanahulu, aia ma laila ka hale i noho ai oua kanaka mano nei, a malaila no hoi kana mau mala uala, kalo ke ko a me ka maia, a malaila no ke alanui e iho ai i kakahai. I ka wa e iho ae ai na poe iho kahakai, a kokoke ma kahi a Iwahaonou e mahiai ana kahea maila ua kanaka nei. Ke iho ae nei oukou? ae, e iho ae ana e auau kai, i pau ka lepo o ka uka iu o Napuu alu kinikini. Pane mai la ua Iwahaonou nei, ke iho ala oukou aole i ai ka aina kakahiaka o ka mano. Mai auamo oukou i ke ko i kapa ia kona inoa he mai o hui, oiai o ke kanawai paa ia o Hu'i, o kela ko, ola ke ko kapu loa o keia aina no Hu'i ka i'a nahu kanaka o keia

mau kapakai a ke kai e kulapa mai la i ka paalu. Aohe hoolohe aku o keia poe aia no ke iho ala a haule aku la malalo aku o na pali kahi i Kapaala a makai aku he ana i kapaia o Ke Ana o Naalu. I ka hoea ana o ka poe iho kahakai ma keia wahi lohe aku la lakou i neia leo e kahea mai ana penei: Ke lawe ia ae la ka "Mai o Hu'i," a lohe keia poe olelo aku la kekahi poe. Ka! ua olelo mua ia mainei no kakou e Iwahaonou aole e lawe i keia ano ko, he kapu ia "Hu'i." Ua kiola ia kaula ua ano ko nei a pau loa a ku na pu'a ko a haalele ia iho la ma kapa alanui ma kahi o kela ana i kapaia o Ke Ana o Naaulu, E hoakaka hou aku ka mea kakau, o keia kanaka o Iwahaonou i kamailio pu mai ai me kela poe iho kahakai, oia no ua mano nei a oia no kela inoa o Hu'i oua mano nei noia. I ka hala ana aku o ka hua kai iho i kai ua holo aku la ua mano nei maloko o ke ana a puka ma kela wahi, a i hoea ana a'e o ka huakai ua kahea aku la ua Iwahaonou nei e like me ia i lalo mua ia aenei. A oiai ka huakai e iho ala ua holo aku la no ua mano nei a puka mua aku la i kahakai, ma kahi a nalii e knonane ana, a le'ale'a iho la ua kanaka kino papalua nei. He mau manawa ma mua aku o na poe iho kahakai, ua pau kekahi poe i ka mano me ka ike ole ia na keia kanaka kino mano e ai mau nei kanaka, a ua hole a kau kaweli ina poe a pau oia kaha. A maanei e hoi hou aku kakou i hope a nee hou mai ma ka laina pololei o ka kakou Hoonanea o Ka Manawa. Oiai ke anaina e wa ana no keia mau olelo a Moemoe, ua hoi mai lau ua Iwahaonou nei, a ua apau aku ia no hoi kekahi mau wahine i ka ai ia e ua mano nei, a lohe ia aku la na leo kupinai o ke kumakena. I ke komo ana mai o Iwahaonou, ua makaukau mua na kanaka i kauoha ia ai e hopu ia Iwahaonou, a i ke kunou ana no a Moemoe oia no ka wa i lele like aku ai e hopu a hoomaka ae la ua Iwahaonou nei e kulapa a oia no ka wa i lele hou mai ai na kanaka e kokua i na poe e paa ala i ua kanaka nei a kupee ia iho la a paa na lima a me na wawae a waiho malie kana hana a ka lapuwale nui. I ka wehe ia ae ka hana o ke kihei pa'upa'u, aia hoi e hamama ae ana ka waha o ka mano a o na maka no hoi e au ana io a io, ua hele a "a" e like me ka niuhi ka "a" o na maka, Oiai e moe loiii ana o Iwahaonou, ua kauoha aku la o Moemoe ina kanaka na lakou na wahine i pau mai la i ka mano e hele mai a na lakou e kiola iluna o ka imu. Hiki mai la na ohana o ka poe i a ia e ka mano, ua piha loa lakou i ka inaina i keia kanaka, me ko lakou manao maoli he kanaka maoli no keia e noho pu nei i uka o Napuu, eia ka he mano aikanaka keia a lakou e noho pu nei, ai-pu, eia ka hel enemi iho haahaa kaua makawela laepaa keia kanaka me kona waha mano. Ka'ika'i ia aku la ua Iwahaonou nei a kiola ia aku la i luna o ka imu e a a ana me ka enaena, a ia haule ana no iluna o ka imu ahi, ua papaa ua mano nui a ua "a" ia a lilo i puu lehu a ua make hoi ua kupuino nei o ka uka o Napuu, a pau ka make ana o na kanaka maia hope mai, i ka manao. A ina aole i hele mai o Moemoe e like me kana hana maa mau ina ole e ike ia keia kanaka, he mano kekahi kino ona, a ina no o kana hana mau iho la noia o ka ai i kanaka, a koe kanaka ole o Napuu. He aina kanaka keia i ka wa kahiko, a oia ka mea i hoonoho ia ai o Ehu i alii no keia mau okana o Keawe–Nui–a–Umi, a oia kona mea i hoonoho ia ai e mahi uala i ka uka o Napuu (Aole i Pau.)