Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 11, 7 August 1928 — HE MOOLELO NO MAKALEI KA EUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A "E MINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA" [ARTICLE]

HE MOOLELO NO MAKALEI KA EUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A

"E MINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA"

(Kakauia e MAHELKV Ka Haalele ana ia Lanai Ka holo ana no Hawaii Ka hui ana me na lawaia Kaulana o Hana ut am haahaa. Aohe loihi o keia wahi kowa, i luhi no i ka olelo ia, a ina e ha,na ia pokol® wale no, a pae i Ko ~ hala. A pae i Kphala, owai ke kamaainn? O fia«na anee Pua kea. ke keiki alil ke aikane ia a kuu ®mak«»kane i kuhikuhi mai ai ia'u ina e hiki au i Kohala, a he nui loa kona mau hoa s.loha ©ia aina pela mai oia i kauohā ai ia'u. Pae aku la iakeu aaā hel« a komo ka waa ike aku, a i ka helu ia ana o na ia he amikumamalua kanā-ha aku, aua like ia me hookāhi laua ame elua kanawalu ka nui. Paa n® ka ai ana. oka ma-" kaukau iho la r.oia o koinei holo no Hawaii i Kohala, panee ka waa a lana i ke kai a haawi ke mloha. ao ka nee aku la no ia o ka waa no Kohala i Hawan. I ke kau ana o Kaieiapaoa īla na i) ka waa, hapai ae la oia 1 ka hoe ana ia Kukaīapaoa. a kah<.a ae la E Kukaiapaoa«*kul-apa 1 Ka moana a itupali ke kai, a o ka ale. i>oipu. e rtioe. ka ale āki e moe, o ka ale kualoloa oia ka aie a pae ai o Kaleiapaoa i Kohaia 1 kau kupunakane īa Haena, e paa ika makahi ano Kohaia ka hoi keia la. Ia nao ana no a Kaleiapaoa i ua hoe aiwaiwa nei. a ia huena r»o ka ka imupuhi a ke kai ia uka 0 Hana, kaikoo mai ka lae o Nanuakle a Puaaluu e piii aia me Kipahulu. Kaapuhi ke kai i ha makalae a pau aku la no hoi ka ike ia ana o ka waa o Kaleiapaoa, aua hlo 1 a 1 mea na ka poe e olelo ai no ke keiki hookalakupua nui o keia keiki, kana-hoe hoe kana pa "hi aku'' ame kana aho ' 'hi-ahi'' me kaaa aha ahi o Haehaeka man«-o Kaupea. \ Heluhelu wale ia no ka i'a, a ke pau no o ka haluku iho la no ia oke aku, a o ka pa no hoi, palena ole ka «a ai oke aku oia no oe o k a oama ā i ol® he ia o paha. Ia K&leiapaoa i haalele aku ai ia Haneoo. Hani, ua pae aku ia ka waa.ona i ka ale, a pae ana i Haena i Kohala a ike mai ia o Haena i keia keiki wahhini, a ma ka hoe, ua ike . mai la oia o Kukaiapaoa ka hoe, a o ka hokeo aho "hi-aku" o Haieuki. | Ninau mai la 6 Haena. Pehea i ieaa ai kena ho« ame kena ho— j keo ffho? Pane aku la o Kaleiapaoa, na kuu makeakaue no na MaKalei, k aahea oia? Aia no i Kauai, he konohiki nui no Mana, Kona ame Puna oa kelii wahine b« ■aika— maio ame Ahakinialaa o ka aina kaili la.

He mai. he moepuna oe na'u, a owau ka makuakane hookaiia 0 ko makuakane, a ua pololei oia 1 kahikahi roai <a ia oe, a eia ka *iale, a neu na mea a pauAole I manao ia aia oia i Kauai aa maneo ia ua pae i Maai, a eia nae aohe uo he lohelohe ia, a «a manao makou ua poho i ka m«— ana. eia ka wa pae i Kauai Ua ahai ia ekē A'u lele © ka moana a pae i Lanai i Kaohai, a noho no ilaila a lou hou ka mauam i keKahi a'u lele nui o ka moana) a nana i shai a pae ike kaha o i Mana, a hoaame Mana kuu makuahioe a lilo i kamaaina no Kaiaai.

A owan waie no ka laua keiki, a aa kooili mai oia 1 na mea apan o ka oi hana lawai'a ame k a oi--hana mahiai malana o'u, a no ko'w makemake e ike ia Hawaii nei, ua nōi aku au iaia e hookaa jnai ia'u, a oia au i hele mai 'a a hui kaaa. Ua olelo mai c Ke keiki alii o, Puakea, he aikana ia nana, a o na poe a pan o Kohala nei he poo hoaloha lakon a pau nona. Ae, ua pololei, aohe mea i kae o Kohala aei i ka-noko hoaioha me ko makoakane, a pela no oe 11 hele mai la a ke ike aku la au ea | o ka Makalei mau hana no oia noj kau. ~j A e noho ana kaua ia Kohala i nei aol«, e holo loa aku ana eu | do Kekaha wliole. aia ilaila kuu ! mau kupuna o Kō' aiioku aioku o ] Ueeia am« kuu kupanawahine o Kauapoaihala o-Kahaluu ame na i kaikuahin» o kuu makuakane. a pia ka pahii hopu o ka'u huakai ® | hele n«i; a nolaila la, aole kaua ej noho ai»a ia Kohala nei. , E noho ana fcaua he mau la. a ] heie aku au. a ike aku io'u ku —| puni e noho ala i ka aina i oleio j ia o Kekaha waioie. a kaha ka wela, aohe ai, a pehea la ko la — < kou noho ana oia aina i He mea oiaio. ua nui ko Haena j mahalo no ko Kaieiapao* oiaoiu, lokomaikai tm hoi a miki ma na : hana a pau a ua iike loa no ko Makalei mau ano apau. ' Nolaila, olelo mai la o Haenai ke ike nei au. o ka Maka'.ei mau' loina hana no a pau ioa ia oe, a ua poioiei no oia i haawi mai iaia oe i ka hoe kauoha a ke ku— > punakane ia Kukaiapaoa ame ka; hokeoaho *'hi aku'' o Haleuki, aj o oe Ka hooilina mav a'u aku a ial Makalei, a mai Makalei a ia oe. j Owai ka inoa o ka maopuna?j 0 Kaleiapaoa, i pane i aku ai no i hoi o X.aleiapaoa, kahaha? Hej inoa eepa kou e ka moopana, he i papalua, he hapa i ko makua —j kane, a ,h« hnpa i ka hee a koj , kupunakane, a Kapaailuna, oia o Kukaiapaoa. a loaa e Kaieiapaoa, a no kou kahea ia ana i kela inoa ea. lilo o oe ka hooilina hope loa |o ka hoe ame ke aho "hi-ahi" j kaulana g Haleuki, a o Panana—» koiea i Kahiti ka palupulu "ahi." | He aha ahi no>a kuu makua- j | kane i haawi mai ia'u, a oia no j ika'u i hele hoopapa mai la mai i na pali hauliuli o Koolau a hoea i [ ka aina a ke aea. a raai laiia, noai |a ka aina ua lari haahaa, a ua | pau loa lakou i ka eo ia u ma k» llawai'a ahi. Olelo mai la o Haeaa, he o»aio ke palupala ,ahi pookela i'o no I ka ko mnknakane, ua ika maka i aa, a ua olelo a« aole ia he aba, he onoh: maka ia no kaoikanihia ame Hoowiliwilikamapuna. na ia kiai i ke koa i kaa'.ana hale o ka i'a • noho ai. 0 ka aha ia pum na moku i ka na'i ia, aohe piludoU na»a • hehi-ku a a e ae maluna o kona kapu laahia a ko« waie no a ma lama ole ia ka loiaa ame na ka— nawai paa ame na lula, a ha'i hoi ke ka«oha laa. *

Neiaila, e maiaaa i na olalo ao ame na kaaoha a paa, a o kal'a iho la noil, ao« luhi ia oe-no a kamāilio ae. e hooko la ana i ka wa pokole loa, a o kau e kaaoha ai oia do ka oiea e hooio ia mai aaa aole ha!a. oiai, ua malama ia k| oihana me ka maikai, ka pono ame ka maemae, a pela i kauiana &i na lafwaia nui, no ka nialama pouo me ke kina oie. Oleio aku lā o Kaleiapaoa. ua pololei loa kau mau olelo, a oia no na olelo a kuu makuakane i a'o mai ai ia'a ahe oiaio ' hoi e like me kau eao mai nei, ake ] lawe nei au a malama me ka nanehiwa arne ka (naluhia in* waa pau. He mau la ia a Kaleiapaoa i noho ai me Haena, a ua liii ia mai la no hoi keia e na kamaaina ,no ka lohe la ana o ke keiki keia I a Makalei, aKa, aole no keia i ae | aku. oiei, ua olelo mai la o Haena aohe waiwai o ka hele ana. aohe mea ioaaHe hoowalewale aku kela, a mai ae aku. o loaa ke kuia a pi--likia ka oihana iaa i hooili ia ai malunaou e ka moopuna mai hele ilaila, aohe waiwai o ka lealea, aohe hope, a o ka nele ka mea e halawai mai aaa. Ua pono kavi e ku kupuna, oiai ua ao mai nei oe aua lawa, a o 'ka'u wale, no ka malama me ka ! pono a pololei hoi. I "A oiai, ua ike maka maoli no hoi au i ka /oiaioo n% mea apau j ioa ka hooko pololei ia ona i mea a pau loa au e noi ai," wahi a Kaleiapaoa. i He mau la ia a laua e noho ala |ia Kohāla a o Kaleiapaoa aia j mau ōia me ke kupunakane me Haena e noho mau ai a e a'o mau ai no na mea pili lawaia ame ka jnana ana i ka makani ame ka ! malie, ka ino ame ka maikai o ka ' hele ana o ka moana» | Hele ia a hala ekolu kaulana j mahina iaia nei, oka nohe ana Im e Haena, o koinei makaukau 1 iho ia no ia no ka holo i Kekaha- ' waiole. ; - ■ ■ | i )le!o aku la keia i ke kaouna 1 kane ia Haena, apoopo au holo\ 1 no Kekaha waiole i Kona. | I A ihea o Kekaha oe e pae aku . ai? I Kaulupulehu. t .)wai ke kamahina e kipa ai olaiia o Kea— ' walena, oia Ke aikane a kuu ku^—, Ipunakane a ] [Keeia. ' | j Ae. he kamaaina maikai kela ■ua ike au iaia. ahe kilokilo ouli | Kena, a he īke i.na ouli arne na; j haawinalaki a laki ole o ke ka—j |naka, oia kekahi mahele o kena I kamaaina a..v e hele aku la e ibe, l a e ike mai ana no oia ia oe 1 Haalele ia llaena a hcJo mai la i a hal% o Kaiouae ano owehewehe mai la kai ao a hala o Kawaihae, a ke oni ae la na one o Kaunooa a hala hope ee la loaa pono maila keia i Ka makaai olaunia o Puako ke hele ala koinei waa mawaho ae o W'aima ame KaiahuipaaaH»ia ae la o Anaehoomalu ame Kapalaoa a iho mai la no Kiholo |a hoea ī Kalaeokamano, a oia hele koianei a hui me kekahi mau kanaka lawaia opeln i ke koa opela o Mahewalu, a ninau aku la keia. Owai keia wahi? O Kaupuiehu keia, a ninaii mai la no hoi na kanaka kamaaina. Aiaiia. he malihini ka paha oe ? j Ae aku la keia, Maihea mai? Mai Kaoai mai a Lanai, a mai Lanai a Haneoo i Hana, a mai Hana mai a Haena i Kohaia, a mai Kohala mai ia a hosa iho la i Kaapuleha. a hui me olua, . Aia ia nei ko u kamaaina i kohikuhi ia mai ai e kau ma - kuakane e noho mai la ia Kauai. Owai ka īnoa oke kamaaina? 0 Keawālena. Auwe, oko maaa ponoi loa ia o kana mau kaikamahine ka maua mau wahiae 1 Aole i pa"