Ka Hoku o Hawaii, Volume XXIII, Number 12, 3 September 1929 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

Ai Heoaiakeokaa ia e J.M Po*po* «I BM'ftf>oorono bce ia ika Mm aaoa « Kakaa aku e«i keia • i«lo Kahiko «na Kapaea o Hawaii n«i) Weapuka hen ia ne ka Pe»aikai e k. Hanaeoa bua o Hawaii.

MOKUNA 111 KA MOOLELO O KO WAKEA MA NOHO AKA MA KALIHI Ka Loaa anaokk Akua Ulh kamhha'ika^a

NA HAHO Wela, oia ka malam* a hoomftka ana mai ka 8 o Aperila, oia ka poo Hilo. a pau ika 116 o Mei jka doo Maaii. No ka nele ana 0 Maku i ka aakioa ole, mamali o ka iilo ana ta HUo. hauia ko Muku.

Fen«f iho ia ke ka'i lika hele ana 0 na koiana makina a hoea i <a maiama o ka Mak«*a Hop«. oia k a malama o Sepeteaaba, a i ta pau ana oia maiam». oia ka wa ikon;o mai ai ka maiama ukali a piii hoi, nona ka inoao Kaawala.

Nolaila, o na malama o Kaelo, Kau'ua, Nana, Weio. Ikiiki. Kaaona, Hinaiaoieoie. Mahoe mua .t»« Makoe-hope. be poe maiama maoli lakou. ao Kaawela ka malama ukaii a pi'i hoi e kt> ftna i keia Duni malahiki anft (M H Ii»o2)

Oia« 0 Kaawela ka malaaa (piii i ukali; mahop* iho o ka Mahoe mua, ahe malama hiki mua Tjo< ia no Hanaieaianai, oia hoi o Iknwa i ka pohr ka elaeie e lik« me ia mai ka la 3I mai 0 Okatoba aī au i ka Ia 28 0 Nov , eia ka po o Mauli.

O ka mahiua hoi o Muku. li'o ia Hilo, a hoanaka ka malanaa o Weleh»i Lani, •like aka fa maf ka la 2.«/ mai 0 Novemaba a pau i Wa po 0 ka l* 28 0 Dektnaba oia ka po 0 Muku.

MakaKi, oia ka maiama hopeo ka makahiki 1902 m ka helu kulana mahina mamuii 0 ka ku!an» hela malama maoli a me ka maiama pili.

0 keia naiama «V a li apM hoi. oia paha ka m«a i olelo ia • ka haale. he intercalary nonth. ft 6 ka mahina mao'i hoi, h« entire month. oia no ka mahina (month) 0 30 la.

Ma ka hoomaopopo ana i keia auiaaa koonohonoho kulana mahina. 0 ka maiama o Kaelo, k* kolu maiama paa mua o ka makahiki. a 0 ka Makalli ka

fe«lu malam* hop* lon oki ma - hiki. Aia mawaena o ko ka ma>ama maoU e komo ai ka malatna DiH a ukali a«i.

Elawe kakou i ka makahiki 1905 i ha<a ae la, a hoonohonohe iho i na ku'ana maiaaao Hilo iloko u ia makahiki. e loaa ana he 13 Hiie. Hookahi Hilo ilono o na malama a pae. rrai lanuari &ku a hoea i Dektrrabk, ko* k« malam o liilhi, he 2 «»na Hilo. I Hilo ma kn p«>«» *kft la 2 m hookahi Hilo ma ka |>o o ka la 13.

No!ai|a, o ka malaaA nona ka Hilo ma k» ih> o ka la 7 o Inlai. ma k%|a hnonohonoho ana, oia ka mtlaJna o Kaaona. a kau h«n o H«l|ma ka pOeka ia 31 e lulai,

O ā hot ke lua o na HMo iloko iloko oin malama, ka tn«iat»a o JKuatt* k»u.

E h«om*«popoU nae • Pnftn«kftft i koikeia ae i« h« m«iaiua pili • «aaii ia tttaho|>e iko o ka iuaia — uia • Kaaoni, k« niMlama maeli, • he kiki mna hOi o Puanakan bo I<eatea, ka bele • n« inalamA a «k»ii ekoln, e kft aaa' mawaeaa • 0 K%aotaa ame ka M«hee-«tiP/ •iike nte ia 1 heikeia uia kft Na'i Aapnni Bn|te 11. ■•!(! 119.

Mft ka tfta o k» mea kftkau, k« niea pono k« laweia o Pufte«!;au i malama ak«<i no K«a> ena ma keia w*hi, a fta H'.o ao hei ift i maliuia p ll mua ao ba iiialama • kft malAma o ka M«h<M m«a, iim nae « pnka ana kahokn Paaa«ktt« ma ia malania.

I oa o LeaUa/ kt hjk« e t >uk* ina iiia i« m«Unift «Ulia, « k«paia •na i« maiun»«, « kāpal» «iim iA [ualamii </i\l :* ukali • ukAli o Lealea a ina hol 0 Hikikftui«non« ki hoku • ptika aaa ui» ia uialinia al» ia. e Kapnia «ap ia malama fi!i a tikftl> mamuli o Hikikaniono—* m©ha.

E hoo>»»aopopo a uehoi, • k« ike •ke kāaakā Hawail eia mau la, o ea kaelaua nahiua he tnftu iim - nawa ia 110 ke k*un ai aua, lawaia ana ame aa haua (|ie pouai «i ka oohoaa o ke kftoe «m« ka wehiae ame ka ohana, ne wa uo ka heie uioaua ana. hc w« ao ke k»a% a peia aku.

A « ho«o aua ka bca kakan, e houo aka i kekaki e keia inau o»«hele ma keia i»aa uiaa aku.

j 0 kela ame kela luahina, « Uke |me ia i hoike a ae la. he aaau ano iko lakoa uia ka hela ajia Hawaii, e liae 110 ke ano ona m«a e ikeia ana ma ka lewa a m« ka honaa paha Uoko a oa k* wa i ku a 1 keluhi nlalaiua 111 01l a malauia pili paha uia kena wa ponei {ho, pe|a i kapaia akn a{ n» uialama lfi »>a ka īooa kupono i keaao i hoea ae ia wa

Malia paha a«le ke'a he me« I nai ena ka noon*o a uie ka h»o -1 uiaopopo aua'a kekahi po«, «k*. • keia oo uae k«kahi mea i knlum» 11 iiian ioa Hawmi oke nu kn - hik«, a he km poeo 00 e paa U mau mea m& ke(» m5o!«!®, a na ku Hiwmli o ke »u hott • a«lnn» a e hasltle paha i keia mau ht akakn. e like uie ta mea aia 1 ke fii be pOQ«.

Ma ka manaoia ō ka po« kahiho! • na moā malama niao'i i heala «i «i kapaia ai hOi i br aaahiaa i hoikeia «e nei, e Hke me K>>«]<», KSn hia, Naaa m pela aku. h« man lu ni llloh no kekahi mau mahel» kanaka i haoaiaopopoia ko lakoa mftu aoo, manmll oka aao \ hoi - ikei* • k"i>na a mau kaiana i hoō , I kaaftuift mai e ma p«e ia, Penef :

Kael"—he iuoa fc«ia uo kekehl kana t a ka la aei me kaua «ahine, oia o Puink&elo, hanaa nifti kanaka kapulu. Ua oleloia. • ka niaiawia keia e hoaelo hi k« ka kuhul hoku a Makalii l ka wa e oaioo ai ma ke kouiohaua.

Kau!aa— hs ino« kloaka meoii a* keia, a na i« nei me X,aiiiha». kaaa wahin», Uaaaa K«l«ki lio— k»a nu(. Oka wa keia e oloalo ai k» opa ni'lole a ka iawaia, poha ka «la-waen», ka - hniho!. He malama keia, he wa [ma'olo o k* monna.

N»tn- O Nana ke iai-< o M il««f, ka wahine, h»>»sn i\h««ka n»-a. » he iiiahu«a e ka «i h e 81« — >'»o«a ju ka p«pa\. KHke *we ke fte.\ li Itl. au helt ana o ka papa'i ma k«i« malama. pela ka aao • ke kanaka i hanauia nia keia luaUuia.

Welv e Weio ke kane, o Miki< kelea ka wahine, haaan kaaaka makilo. O Kakneielka kekah> inoa o keia uialauia.

I keia uulama Lupa ka ai. kupa na men ulu, knkikewe ka pneo ;

httt, ° °*• •k* hol eme ke pi a, he hualo ro fc« lol«, a poi k«w« k« pneo I aa bft«|« a9 | pia bof.

Ikilki-. Ik.ikl. f kIM. • Hoop«upftMāho ka wahine. heaan kftuaka huha.

Kaaona-e Ka»ona, ke kane, o Lanipehn ha wahine, haaau kaaa. ka lf'a l ke olf arue kft huia« Hiu.l. l |..|._o Hi«i.|.«|ie|,, 1,, 0 ka w.bl u k..,.k. bMrll , He B „ t ; a« kai. < tl<ik. k , p.,, (lko ««ohla K ahi paa «na ka okai ■o e.eel. i ka lewa, a he eieele ua I kekahi %». a he eieeie na ele nohoi, * r ee]e k« «in.nina ok« ko|e«, « i'o okof, meaoiie k« ko]ea l uei oifiifl(Qa,

Hil oehr —o Hflin«h«, kc kane, ao Laaiku,, ka wahine, h«H®« ko«. Oka k«ia e " u ai ka nehu. n , # •n* o i'ā { m e < hooia pehu. i'a no Hilo, j holo «i ma ke >»ele & k*ltiko keit hiaolele "Ka. ua-huki hee nehu o Hilo.

.H«li.i-o Hiliaa, £ e kbt)tt & Kapnle ka wabfne benau kaaaka * wahiae pnpnle. ka pijpn , e ua haoa, « h'Hkau wa]e ai ro fc« olelo ana f ejike me ka hlll oha makaui f aei mahma, i kapaia al kiia imlama o Hilina

! Ikuna—o Ikuwa, ke kane, o Paaikpiiuaiewi, ka wahioe, hauan kanaka ieo nui. Ht ui&laa« k«fa e k* ai ka ino, o ka "lifow4iWe— keia. Kuku i ka heklli. ol«pa ka owila, ku ke kai - koo, ka ka puoākea.

Welehn -o Wel«j«, ke kane, o Huhun« ka wahina. haneukaueka kekea. Oka nialama ktia 9 lehu ai aa pua oke ko. heielni, a « >ikō ai hoi ka pua »k& ohia. He malam» malie. a he uiata«a ol «kn oka i'a.

M»kalii-oMaktlii, ke kaue .o Hiipoi ka wahiiie haua« kauaka maikai. O Kaa(ihiihttp*ina k«ks hf inoa o tei.i nialaan. O ka malama keia e hoooaift a Ji ke k»iu. I keia maiami» hoouiakā ka w«'t iao o k« lfc. a mamnli o ka poha— p«h« ana n « n «nhuhu i ka welft a ka ia i kapHla ai ' Kāauhuhapai,ua". «'»H to a lehu'ek* loa na | hoakaka *me na w«hewehe ana o keia mau mal*nia i hoike āSe ia, a he k» uohoi i ka ua«uad kela aiaa hoakaka a na poe kahiko.

Ma ka kt>hiko, i.% maa joa a« kanaka o a wa i ka fke aua i ka ouii o aa keiki i hanania maloko o keiahi q k*ia mao aiahiua i oleloia «e U. « pela a p,,a{ ka makahikK AoU hoi oi« niau me« wa|» ao, aia, e ike ana ltkov lu» «uihiai uialie, auie. na mahhia ino, iuo. Nolaila, ua ki m«a kakao, e hookom<f i k«kfihi o ia utan hoa, i k«kt ana uia k« ! a wahi. oia ao aa« h® uui loa oft mahele koakaka oia | inO ikela mawaeua o ua k«hi ko.

A ine he 1« nv, k* H> ,n *o o ka >c«i kikau, 1« iawe no keiA ui*u »oa • koike aku nei, u® |a hooinio iui i kiin ike «ne nni i polaaiia e ko k koa m»u kupnna.

Kae!e *Om kuli o Knuwiiānu — iftamik«eh*ikal«Bi, ok* h<»<l v u» lani i»fl«. He «t«!aui« i»»«> kem, he ua, hek U k'ikiK.i ku m [ uua kc:« i uk« o k» 'iiua he uiafcam, a, «in uolmi. Hf tua)an»i f i«t4 keu e mĀhiāi ole ai k« k*a«k« mahiai, a pe|a uohoi k« kauaka Uw«ia ( aok oua law«ia i keia nalauia. oia n* p«l*Meho aa> la kt kai, «a i&o.

O ka hoouiaopO(>« • u» Hawail kahiko »4 ke *n« o aa 1 hauauia i kaia tyalau«« t uo «e« e |4li »n* ! ua keikikane, he ho*. k»tkie, kuonoooo 010 ta uiaaao, a I a ke h«ua ino hoi, I AOLS I PAU.