Ke Kumu Hawaii, Volume IV, Number 18, 30 January 1839 — KA LAHA ANA MAI O KA PONO, a me ka naauao ma Hawaii nei. [ARTICLE]

KA LAHA ANA MAI O KA PONO, a me ka naauao ma Hawaii nei.

Mmnun akn o kn liiki ana niai o wa tinsiu!i;u i, a i k.i ali.'i o ko lakou maknhiki iii i llawaii nei, e nolio ana no ko Ilawaii uoi ino k.i naaupn, a me ka ike ole i na uioa e olia'i ka uliane a ine ka naanao; k ikaikahi. wale no ka poe i aoia ia manawa. I ka liiki nria ana inai o nn knmn inisiivii ivi, ao'o i apo aku na kanaka o l law.iii ni'i, a inalaina koko i ka ke Akn.i oU'lo: ua noho hoowaliawiiiha, no.. A liulilu iki, hookahi p:iha inakahiki a iuc ka h ij> i, a'i.iila huli iki mai kekahi poe alii a ine kekalii poe kanaka. t J a «oia n.o n ie kekahi poe i ka wa i hiki inai na . iuisiunari, aole i niahnahua, nka, ui ihoj>c ilio o na uiakahiki ekolu 0 ka noho aua o ua kii i ii ina llaw.iii uei. ua inahnahua ae ka poe i huli inai nia ka poMo, a ao'hoi i ka palap.ila. la iua iawa.ua hni p:i ka poiio ine ka liewa. Ina rauia no kekahi poe—inokoaio ti » kekahi |> ie—hooaianakii no kek ihi p.M', I i liooinakaia nae ka la ipu ia iii in iii ika!iiki. a na nui ka poe 1 he'.e' mii ni• 11 •»o o k.a hale t>ule e lioalohe ika ke Akua olelo. I a liai piiK">!;--• i i 1\ i < I !e!'t iii i kanaka, ana raai**:*i-i U«' i\ahi ;>:>i* ui'i ke auo oka ha 1 na aui :• s:-" :. ri. \'<a. ao!e nae i pau Um o ka pouli | ia iiiaaawa, e lioho lealea :i'i i u > n i ka:i ika ine ka hooniaop >;. > oV ak i i na inea e poiu> ai k i n'n \ !!i.|i'io;>e inai o i i inau inaka'iiki. n i a > nai ia i-a ka:saka o Ilaw.iii iii'- ik i ;> i! ijvi!a. I a huli in la na'iii a•• e ke'. i'i: po.' kaaak i a!o a!ii. u ii i iii :! i"i i i ka ke Akna o'e!o. l'a paa na iu i ualka'iaka ka pu!e a nie Ti«'kafii inau nno j o ka ke \kua" o!e!o. I'a hooik iika u i k'i iui :io pi-a-j>a, i ke a.i aku i n i k ina'-.a, a no ko I ;koa ike ii'e. a n<> ke kokua <>!e ia oua poe kn ini ia, aole i niau lo.a l.a lakou ao ;ina. A pnn l.>a iho la ka inanao o na'lii ma keia Akua lioii. no ka laea na ivawahi ne la lakini i na lieiau n ine na kuahu liooinanakii. ua liookiia ka ho(>iiinnnkii, na papaia kekalii man liewa ia inanawa, a ua ?«emai no na kanaka i ko na'lii inanao e lu'U 1,111 ka pono, a

eaoil ka palapala.. Aole nae he kanawai i.-i manawa e malu ai ke aupuni. Ia ininiawa ua noho oliiolu no kuun: iiuia illiiki mai, aole hoole na'lii i ko i lakouinoho ana mai naanei, 110 ka mea, : ita ae inai o Lilioliho i ko lakou nOho ana,\ke pono ka lakou liana ana, a i pono Ole, alaila hoilioi aku ia lakou uia ko lakoii walii i lielo mai ai. llele pu ae la na'lii me na mis>ionnri me ke kuikalii, me ke aloha 'kn alolia ; mai, launa 'ku me ka oluolu. Ua puunaueia nā aina moku o ilawaii nei. na-ieumu uma i liiki mai; a me ka liiki lua ana a iue ka kolu hiki aita uiai. Nui ka makeinake o 1 na'lii i na kumu, e ao i na knnak i i ka palapala: aua alolia no lioi. l'a maiania na'lii ia manawa i na kiiiuu, ua liaaivi piuopino aku i na moa e pono ai ko ke kiiio. liauai aku ika ai—i ka ia—ka puaa—ka maru—-ka niua— a ine kr> I lawaii nei knp:t n i«i iuea 'ku ia inea 'ku. A maliope mai, i ka niui a ken o na mak ihiki o ko lakou nolio ana, ua laulalia lo i aeila ka pnno a me ka nnaiiao ina I iawaii noi. aliieano pau iia ka■naka i ka iko i.ka holiiholn palapala a mo ke palapaH inanao, a ita uui loa ka poo ao i ka pnlapala. l"a hoiiioia na kiilal i na kuai'i i ko!a makahiki i koia makahiki. uiai ko i tkoii hoomaka ana i l<e ao a liiki wa!c inai i koia wa. lia inanawa. i!o--ko o ka makahiki ISJ"» p-iha a i ka 0110 paha- ua kauia ko knuawai o ko alii o hooinaUi ai i ko aununi. I a li!<» ko air,miii ia kauikoaoiili, a hooaiaka i'io la oia ia inainwa i ka hana ma .na moa o p-mo ai koua aupmni. I'a ka iholo oia ma n i iiioku a j> iii o koia pao ainn 0 hni aiin i na kauaka ika ko Akua -01010 iuo ko kau. nna i na kanawai hooiiiahi o pono'ai koiia aupuni. Alui lau t i ku niai o hoikoi i ko Inua unino niako'aiakoiO iiialainaei ka llaku. tno ka 01010 aku i na kanaka, ao i ka palap īla i p.onoiai." Oia ame kona kaikuwaliino. ; | , l'a ikaika ke kamawai o ke alii ia 1 mauawa a pola no i keia inanawa. Ua hoopniia k;t poo i liihia nia ua kanawai ila me ka nUilama pono ole, a ua hoo-

uohoia i poe luua kiai nana e hoopō'" nopono ma ia hana, a ua knpaia lakoa u na hmakanaumi." Na lakoa no • hoopni i ka poe uialama o!e i ke kana» w;ii e like me ka olelo a ke kanawai. 0 ka mahualiua ana ae keia o ka naanao ma keia pae aina a ine ka p<»no. . I ka hnpniua ona mnkahiki he 18, mai ia'manawa mai a hiki i keia wa, u:v ikaika ka poiio a me ka mahuahua nm o ka naanao, a ua paapu na aina a puiii i na liale kula me na kumu kanaka inaoli iao aku ia lakou. I ka wa inanma aku o ka '■'■hoouna akolu" ana inai o na misionari:| o Kikadi wale no ke kumu ina Maui nei ia manawa, aolo kumu ma Wailnku, nohe hoi ma Aīolokai, a naiia no i hoike hele ma Maui nei a puni a pela no ma .Molokai ame Lauai. A mahope iho, hiki mai la ka lioonna oin o Aneni, O (lorina, o Kalnka a me Gtilika a uieko lakou mau kokua.

la mnnawa ka lonin ana o ko Wailuku kii'iiu o Mr. Gerina. niahope iho o kona hoi ana'e mai uiai Noweke mai. Ia uianawa kn pnu ana o ka' Rikadi kaapuni an'a ina'kona |nau haawina. Ua lilo aku ko kau wahi ona i ke kumu liou, a iiaaa no e liooponopono i na •i ca ni ilaila, i ke ao aha a mo ka hai aku i ka lesu 01010. Mahuahua ae 'la ka ikaikn a ipo ko akamai o lakon ma ka olelo Mawaii. a na lakmi i ao mai i na kmiaka ntn na inea e pono ai ka noho ana. Maliope iho, hiki uiai la ka <:l,a aua, oia o Mi. Tinoka ina, alaila 'liui pu lakou ; m:i knhi hookahi nio k i p ie mvu a nto ka hui a me ke /.<•/'( o inii a o kukn ji na moa e pono ai koia pae nina. a o liiki wawo ai no hoi ka uaauao o na kan.|ka o keia pae nina, ho uiea niau no nao ia lakou ia ahao!o!o an:i i na m:*kahiki a pau. Ae liko likou ma ko lakou ahaololo ana, e kukulu i hale kula nui mn koia pne aina, a e w.»e i kokahi mea o lakou a uana no e no aku i na haumana o ua kula la i na mgn e pono ai ka ii(>ho nna o ke kino a mje. ka uhane. Paa iho la ia manao o lakou e kukulu i hale ■ kula nui i walii e aoia'i kokahi poe i I makaukau lakou no na hana e pono ai

kei* pM «ina, a na lakuu no e 10 afafe i na kanaka i na mea e pono aL Noiaila, koh«» ac la lakon i ka JMUht • Mam a me ke kauhale i kapaia ma ka inoa o ka auwai o Jtuwaiawas i wahi e kukulu ai i ka hale kula, a i kfe kumu hoi nana e ao o +intru. Hoomaka iho 0 Aneru i ke kula. No'ka mea, i ka hoi ana o kela mea keia mea o lakou ināi ka ahaolelo ana mai, ua hoouna mai lakou i ka lakmi mau hauinana e komo ina ua kula nei. I ka makahikio ka Haku 1831 ka hoomaka ana o ke Kulanui nei. Na na hauinana inua i kukulu i ka hale kula a na lakou i ako a paa; aka, aole nae i makaiikau loa ke kumu ia manawa e ao aku i na mea pohihihi loa ana i ike ai ma kona aina. Ua ao pinepine aku ke kumu ia lakou ia inanawa, a ua l«»na no ka iiianao a me ke kau wahi pono iki, ua manao loa kekalii poe o lakou. O ka hoopaa keia o ka naauao a me ka inii waiwai e pono ai ka nolio ana. Ua naauao e no ka nui o na kanaka mamiia aku o ke Kulanui n<?i, auh? nae i loaa na mea pohiliihi loa i Hnuaia ma ke Kulanui nei i keia wa; Ua hoomakaia no kekahi poe i ko ao iii.i ka helu. Na Mu Kamelena i no aku i ko Oahu poe ina ka helu a na Aneni i ao 1 ko Maui nei; a na kela kuniii keia kumu i ao iki aku i kekalii poe ina ko lakou wahi. Aka, na llaea iao iiuia'ku i ko Ma«ii nei poe, ka poe i noho P'i ma kahi o'ke alii, na kane a me na wahine a me kekahi poe kamalii. Ma ka helu wale no kana wahi i ao aku ai, aole ma kekahi palnpr.la e ae. " [He kumu kanaka holokahiki keia i hoi mai mai Amerika mai, ua aoia oia malaila a ua loaa no ia ia ke kauwahi Amerika iki.] I kana ao ana i na haiimana ma ka helu, nole nona p«>noi iho kona namao a me kona ike i ao aku ai ia wa: no hai mai. Mainua aku o ka mana" a kula, hele aku la ia i kahi o Hikadi e ninau ai i ka hana a:va o ka heln. a na Rikadi no e hooponoj)ono ak'i a haawi aku ia ia, a nana uo e hoike akn i na h'auinana. Mahope iho o keia ao anaika Aneni hoomaka uma a:ia i ke ao. Lla oleloia na kuaiu o na kiia a pun.i o Maui nei e hele mai i ke kula, a na Aneni no e ao aku ia lakou. Ua hooholoia ka olelo e hele mai na kumu, ma Maui kua a ma Lanai e me Molokai. I ka hoi 'ana mai o Aneru ma mai Molokai mai me ke alii o k>kniK»nohi, oia kn holo nna e hoike ia Molokai a p«ni: owau hoi kekahi i holo pu aku a hoi mai.: Aka, he mea uuku no au ia inanawa. : I ka hoi ana mai naii Molokai mai, «a lawe pu ia mai ko Molokai mar.! kuma e aoia*i ma ua kukt neL Ma ka-'

hi <> KMUiiialala kabi i hoomakaia'i kola kola v * no ka makaukau de" l ni mea epuno ai ke ao ana, nolailu, aoie liuliu, o ka pau koke nu ia. Aka,ua (oaa no nae i keknhi poe ka ike a me ka naauau, a na Inkou nei no i ao hou aku i na kauaka. Mahope iho oka pau ana o kein kula ana, liolo akn la o, Aneni mn llawaii. a noho iho la oia malnila i kekalii nuiu innlauia. | A i kona hoi Ihmi ana i Maui ner, hoonaka iho la oūi i kaua ao atia nm ke K ulanui nei, a pela iiiau mai a hiki loa niai i keia wa. I Kiikuluia ka hale kula nui nei i mea e hoopau ai i ka uaaupo o ko I lawaii nei ' "»ca n«» hoi e muluhiu'i ka waiho ana o ke aupuni n i'iuea 110 lioi e pouo ai ka noho ana o na kanuka. Ikaika loa Ke ao ana ina kc Kulauui nei ia manawa, 110 ka inea, uu nui lui'pilikia 0 na kuniu i nolio mai iu inanawa. Nui ka pololi a nie ka hiiiie ia wa.aka; aole nae o lakou kanaka hookahi i iiiake i ka polo'i, hookalii wale 110 o Wailoa o ka mea i make no koua uiai a inu kona nawuliwali. A i keia mau makahiki eiwa a nie ka hapa o ke Kulanui nei i kukuluiu'i, ua ikaika !ou ka laha anu o ku pono u uie ka neiikai. L u unouiie pau lou 11:1 k.in.ika i k'i ike i ka pulapala a ui'* na meu e poiio ai ka nolio ana a ine na uiea e olu ika uhane. l.'a i»ui na pulapalu i p;iiia i keia mau makaliiUi: lw iiiau palap.ila «> ku uli.aue a-he muu pulapalu o ke kiuo, he mao palupulii n me na palupalu oots££-$j f ft' ka poe i aoia nm keia Kulanui iiia na mea o ke kiuo a iiic|ka uliane, ak i, aole nae i pono lou iko llawaii nei-i ke Kulanui nei, no ka p<ino ole n me ka lapuwale oku poe i hoi aku. lliki mai la ka piialiioliio maknni maluna o lakou a hina iim la. Nol;iila, uu nawaliwa'i ka lukou hana ana a uu nawaHwali pu me ka a me ka s»a iloko. alea, pau ka uijiika o ka Lieina mhUu,walnne. La lalm ae la ka pono a me ka maikai ina ilawaii nei,a iiic ka uaauao a me kekalu inaii pono e inaluliia'i ke nupuni. ia nui ka poe i hahai mamulio ka pono a lesu Kristo i hoike mai ni. l' ;i nui ka poe i bapetisoia ina ka iuoa » lesu Kristp, a i komo iloko o kona ou eknlesia. ! 1 u P ono > olelo ni ma keia palapiila, oka pono ma ka ike ana ku n ke kanaka, nka, o kii pono io maloko, e hke rne ka ke Akua ike ana, aole aii 1 ike ponohKu; oiawale no ka mea i ike pono akn, ka mea e nana niau ana i ka po a me ke aow Pela iho la ka'u ike ana a m^|©.?u I , ; <m- -■ ■. "''"■ i i" -I; ' •-*

>atai :; f^e*Mie^ uao ae uu pio io ka hewa, a ua laaakiI» ka pono a me kn inaikni, nu ku mea, he pue hoopuiiipuui loa kakou rmi Hawaii nei. Ca oi ak'u ko kukoii iāpuwale uiamua oku hu|>a tuu«ani ia|Hiwale 0 ko kakou muo kupuiiu. Ulu iiui ae lu ku p«»iio a me ka maikai ma i iawaii nei, tut lehova no n«e 1 kuhu mai i keia |>ue irtnu hai hou ia ia. Aka, un ikaika no uae ka poe misionari i ke ao mai t na kauaka i ko ka ulwme mea e poii?» oi. i Ikn wa !iiamua, ua mnnoin ona lii ka i liuli io a malnma i ka ke Akuaole|lo, akn, i keia innnawa un 'kaka loa kn lapuwale a me kn wuhuhee o keknhi |poe uuku olakou, noka meu,aole maoi popo iki ko lakouimaiuio iua nn hana e poiio ai ko lesu uMpuui. Akn, o kekalii jH»e nlii, ua malauiu io pu'ha i kn olelo a lukou i lohe »i. Aole o na'lii wule no, o nn kahi, ku poe i kapuia ma ko lesiji iunh, «ole o lakou . hooi«iii»popo nui inii kria inea. l ; ā hoo'.i.anawaiuii o loku i ka hooiknika , uia keia lianu, m:|i konu wu i hiki mai ai iiuiauei a liiki lou inai i kt ia wa, e lioolmli aua i k*> llawaii iifi, a ua aueane huii, aU:i, :»oiy tcn» kokuu uui nku iia ekal«*sia in iu i k*>tt;i i i i nuu i na. mea e pono ai kona VV'ikiwiki ka walia ike iioi,* l *ll Jesu, eko makou » akua, p l»oo,iiUiw:nve mai «e i kou aujMinr in:trinri !!<m>|oliv mai la o 3 U«»ohikf *inaivU» no, nka, nole 'iiae i ho«> uaojto[)i> l»ou uku lakou i mea hoowaliawalia no kekaln poe tne ka li«M»le aku i ke aup.ini anu i hauwi m.ii ai. SlM«>?s\ Pl TK.RO KaH.MA.