Ka Lei Momi, Volume I, Number 4, 28 August 1893 — Page 5

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

 

HONOLULU, OAHU, POAKAHI, AUGATE 28, 1893

 

HAHANA KA HANA A KA LUNA WAI.

 

     I keia mau la e nee nei, ke paa mai nei na paipu wai o ka lehulehu i ka okioko ia, mamuli o ka hiki ole ke hookaa i ko lakou mau auhau wai, mamuli hoi o ka pilikia hune i ka dala. Ao la i manao maoli ka poe mea uku wai e kolohe i ka uku ana aku i ke dala no kela oihana hoopomaikai o ka lehulehu, aka, mamuli wale no o kela ma ʻ i kau e pahola nei i keia mau la, oia ka hune dala ole.

     Aole makou e hoahewa ana i ka Luna Wai no kona hooko ana i kana hana me ka pono a me ka po olei, aka, aia ko makou mau ahewa ana maluna o ka poe nana i kaena, he aupuni oi loa aku o ka maemae a me ka waiwai keia aupuni hou i kukulu ia e ka poe ake al@ mana a pakeha aina, ina ko lakou hoopuka akea ana i na manao uilani, he aupuni keia e luluu ia ana e na opihi koele o Ka@ele@u, a e ola ana keia ma ʻ i i onalo iloko o ka lehulehu, ma ka hoea mahuahua ana mai o na hana kuloko a kuwaho iloko nei o ka aina, a he lehulehu wale aku o ia mau ano olelo i hoopuka ia mo ka manaoio ia ho@, e ola ia ana la hoi ka ilihune, eia ka @ole.

     Aole no paha e pale ana ko makou pane pane ia mai no keia mea, aka, aole ia o ka mea e hiki ai ke kuemi hope mai ko makou pakele ana maluna o ka oiaio, no ka mea, he mea ua ike a hooia ia hoi e ka noonoo o ka poe maikai aole he mea hopu wale ae i ke aka makani, a hoopili mai, aka, he oiaio maoli no, a he kulana emi hope no ka manaolana, a oia ka makou e ike nei me ka hoohewahewa ole.

 

UA HOI HOPE.

 

     Ua heluhelu iho makou i kekahi manao i kakau ia e Bihopa kekahi o na kahunapule kalawina, a i owili pu ia hoi me kona kokua, ina ke Kuokoa puka la i ka Poalua nei, e pili ana i ke koi a ka Elele o Iapana, no ke kupono ke koho balota na Iapana elike me na haole e noho ana ma Hawaii nei, a e hoike ana hai aoia i hoolaha ia ma Honolulu nei, aka maloko o na nupepa o Kapalakiko i hoolaha ia ai a e hoike ana, na p@p@ o Komisina Blount i ke Aupuni Kuikawa, aole e ae aku i na koi ana mai a ke Aupuni o Iapana no keia pono.

     Ua wehewehe kumu mai oia i na mea a pau a na nupepa o Kapalakiko i hoolaha ai ma ke ano he lawena olelo, a e hooili ana ma ke Kuhina a Komisina Noho hoi keia mau hana, pela no a hiki i kahi a makou i olelo ai, ua hai hope, oia hoi. “Aole no e welo ana ka Hae Amerika maluna o Iolani Hale me ia ia Kiwini, ke mau nei no nae ko Amerika hoomalu ikaika ana mai aole i emi kela mana hoomalu.

     Ua like keia me ka mea ana hora a Ahaba ka hoi hou i hapa no ka mea, ua hoike ae no keia pohai, aole loa he mea nana e huki i kela hae Amerika, e welo ana i ka oioi o ka pahu hua @ Aliiolani Hale mamua o ka hiki ana mai o Komisina Blount i Hawaii nei, me na huaolelo hoi e ho@mokumokuahua ana i ka naau o ka poe Aloha Aina, aka, aole lakou he poe i komo ia e na manao uluahewa o ka pupule, elike me ke ano o ka poo hoohui aina, aka he poe akahele loa lakou, he akahai ma ka hana, he kupaa ma ka manao, a he hiki ole ke ho@loiiloii ia ma ka puuwai.

     Ua kali no lakou me ka hoomanawanui, me ko lakou mau waimaka e mohai ana imua o ke Akua Mana Loa, ma ka nonoi ana maloko o ka lakou @ pule, e hoihoi hou ia mai ka hae nani o ko lakou aina aloha, a e welo hou @ iluna o kahi a ka hae Amerika e kau kuleana ole ana ma Aliiolani Hale.

     He oiaio, ua lohe ia na ko pule, a ka poe i hoehaeha ia, a ua ike kakou, ua haule pio ka hana a ka poe @ waiwai, ua @ ko lakou mau helehelena, a ua like lakou me ka poe i loaa i ka mai @ehena o ke karela, ua pau ke ka@ka ana o na a-i iluna, a ua malie a ak@kua mai hoi na hana.

     Pela no makou e manao nei i ka wa e maliu hou ia mai ka leo pule a ka lahui Hawaii, e mana naue ole o na Kahikolu, alaila, ua hiki @ ka manao e hoi hou ana no ka Moiwahine Liliuokalani @ o kona nohoalii ina o manao ke Akua Kahikolu e hana pela. A oia auinei ka wa e ike hou kakou i ua poe nei, e hoi hope hou mai ana na poo i o kakou nei me ke noi pu mai, e haawi aku i wai e inu wai ai, aka, aole kakou e poina i kela mau huaolelo @:

     “Makewai au aole oukou i hoohainu mai. Pololi hoi au, aole oukou i hanai mai.”

     Ua kupono keia i ku@ alakai @o ka poe nana i hana i ke ino, oiai kakou e pololi ana a makewai, o ka makou kumu no keia no ka poe hana ino.

 

ANEE HAOLE

 

     Ua manao makou e pane ae i keia mamuli mai o ka hoouluhua mau ia o kela huaolelo kohu ole e hapala mau ia nei maluna o na nupepa e hoikeike mau ana i i ka @ kaulike maluna o ka lahui, he “anee alii.” Nolaila i mea e pau ai ka pohihihi ma keia, a e ike iho ai i ka huli hope ana o ua paa l@ i ke kakaka mai a kainalii @aa i ka pana iole o Hana.

     I ka hoomaopopo ana i ke ana i ke ano io maoli o keia huaolelo @, e ike pono iho no au @ ke kahu o ua ilio la, nona no ka ia waiwai aole no hai a@ ia h@ ino ana.

     O “anee alii,” he hopunaolelo ia i l@wa ole ia. @ o ka Pili Ololo, aka, aia nae a hoopuka ia penei, ʻ na nupepa “anee alii,” alaila he hopunaolelo @ pu ia, no ka mea, o “nupepa,” he @, a o “anee” @ he hope haina ia, a o “alii” he pani inoa ia, a i kahi manawa no nae, ua kapa ia oia he haina loa. Nolaila, iaia o mawaho pono ia no na mahele o keia hopunaolelo ano nui, alaila e ike ia mai no penei ke ki@ ole o na huaolelo la mala@a o na  nupepa e kakoo ana i ka lahui.

     O “anee,” he @ haina ia, a o kona ano nui, he noho ki@, he @ mau ana a he @, aka nae, @ mana ai i kela la a ma keia la.

     O “alii” hoi ke pani inoa ia e pani ana i ka inoa o Liliuokalani a o kahi alii hanau e ae paha o ka aina, alaila ina e hooholo lokahi ia ke au o ka olelo ma ke ano maopopo loa, alaila e ike ia no auanei penei:

     @ ana @ i ke alo o ke alii, oiai @ no e hanai ana. E hooli @ loa @ i ke kino me ka uhane, ka ikaika a pau no ke ahi wale no i na wa a pau o ke ola ana, ua @ i ka hoaaloha.---.) wai la ia? Aole ma ke aina a aole hoi ma ka moana, a @ wale no keia, o ka makou i ike ai, ua huli hope aku a keia huaolelo a @ maluna o ia @ e puana ai a maopopo l@, “Na Wahi Anee Haole?”

     Mai ka la a po, aia no ma ke alo o ka haole kahi i mo ku ai, e kamailio ana, oni ana a kunou ana, no ka haole wale no, mailoko a waho.

     No na wahaolelo hoi o ka lahui aole wahi kohu iki. Na ka lahui no ka ka lahui, a na ke ʻ lii no ka ke ahi e ola nei. A o ko kakou @ ia ana no o ka pono kumu o Hawaii, a no ka @ hoi i na huaolelo kanaka makua, ua m@ koke @ “anee alii” ia ia. L@ no hoi. Oia no ka @ mawaho o ka @ aku @a h@p@ wa makua ole, e manao ae ke ola e “Anee Haole.”

 

E HOOKO IA KE KANAWAI

 

     Ua ulu mai keia manao ia makou, mamuli o ka ike ana i ke Kanawai Piliwaiwai a ka Ahaolelo o ke Aupuni Kuikawa i hana ai, me ka hookae ana i kekahi mau hana piliwaiwai e ae, a lakou i manao ai he puka hoomaha ia no ko lakou mau hoaloha e pakele ai mai keia kanawai piliwaiwai ae, e laa na hana heihei lio, moku, waapa, waa, a me na kukini heihei wawae, i akaka, he hana ia e lilo uku ai a loaa mai paha mawaena o na aoao elua, i hiki no hoi ke hoomaopopo ia he piliwaiwai ia.

     Aole makou i manao e kamailio i keia no ko makou @ ao lili pilikino, a no kekahi mea e ae paha, aka, no ko makou ike ua lawe ia keia kanawai e ka Aha Hooko o ke Aupuni noho manawa, a noonoo ia me ke ka@ ole i ka @ kupono no keia hewa i lawelawe ia a ka lawehala ma o ka hooi loa ana aku i kona hoopai mamua o kekahi mau hana ekaeka e ae e malama ia nei @ kekahi poe waiwai.

     O ke kumu nui wale no paha i @ mai ai keia kanawai, oia no ka lawelawe ana o kekahi poe kakaikahi i na hana @, lulu, a pela aku, i wahi e lo a mai ai ke dala, elike me kekahi poe hui heihei lio a kukini wawae e @ mai @ i na pi@ dala @ ana me @ ole aku o ke aupuni @ mau hana piliwaiwai, aole anei i ano like keia me ka lulu a @ paha? No ka mea, aole mea i akaka mua, o mea ke puka mai ana elike me ka maopopo ole i ka mea lulu, o ka @ heda la ke puka mai ana aku, mamuli wale no o na uila o ka @, ua @ ka @.

     E ike p@ keia, he @io @ loa ko Wa@ hui ka @ aka, ao ke akaka @, nolaila ua hoao laua e @ i kekahi puu dala @ makemake e loaamai  @ puu dala malalo o keia hana, a @ mea maopopo, ua @ aku ia i kekahi o laua, a ua loaa hoi ka pomaikai.

     He mea akaka, ua ku keia hana malalo o ke kanawai piliwaiwai o keia la aku nei, heaha ka mea i @ ole ai e k@, elike me na @ paha a @ nei? E nana i ka pili heihei kukini wawae a Antone Kaoo o Waialua a me J. Pang, o ka @, he hana piliwaiwai ia a he lawehana maopopo hoi aia i ka @ o na @ ko o ke Aupuni kal i i kau ai, heaha ka mea o ka papa ole ana, me ke ao aku, @ wale no i ka hana piliwaiwai o ka@ ka @ koikoi o ke kanawai maluna o ko kakou mau poohiwi.

     Aka aole ia he hana piliwaiwai, a@, ua oi aku ka pono a me ke kaulike, e hookuu ia ka ke lulu a me ke @ e hopuhopu ia mai nei, no ka mea, hookahi @ oia mau hana me ka ke kukini heihei wawae a lio paha, e law lawe ia aku ana e kekahi poe ma keia mua aku, a @ e hopu ia ana ka lulu, alaila, @ pu like @ me keia poe @ mai nei i @ piliwaiwai, no ka mea, hookahi no e loaa ano @ ka @ e hoiliili ana, me he akaka la, @ i ike ia kona aoao e @ ai.

     O ko makou manao kela no keia kanawai, e hookaulike ia ke koikoi o ke kanawai maluna o ka mea waiwai a ilihune, aole hoi i hookahi aoao e hina ai.

 

UA PAU ANEI KA PONO A KAKINA?

 

     He wahi ninau keia e kikeke nei ma ka ipuka o ko makou mau puuwai, me he h@ e wwahi ana i na mea huna o loko lilo lea o ka waihona noonoo, me he leo la no ka hanehane e hone ana i ka po lai e ku ana mawaho o ke pani puka, me he kiai naue ole la.

     I hoopuka makou i keia ninau no ko makou ike eia ka moopuna a Kakina iloko o na hana hookahuli aupuni, a me ke kaihi mana, a oia hoi kena kupunakane e hooikaika ana i ka po a me ke ao, no ka pono a me ke ola o na uhane o na kanaka Hawaii i kona mau la mua loa i kona hehi ana i ka lepo aloha o Hawaii, i ukali ia e kana wahine a me kona mau hoahele o ka oihana hoola.

     Aole loa e poina ana ia kakou ka kakou mau hana nani a maemae, a me he mea la i ka wa e uhopu ia ai na Paeaina o Hawaii e ke kaiakahinalii, a i ole, e hoowa ia ai paha ka honua e na luai pele, aole loa e nalowale hookahi @ o ka lakou mau hana maikai.

     Aka, heaha mai ke kaona o keia @ maluna ae? Ao he @, a e pono no @ aka ia oukou e ko makou mau makamaka heluhelu. I ka wa a kekahi kaikamahine @ o E@ i @ i kau mai @ ka pahu hopu aia na @ ai ma ka Lae o Ka@ kia hoi no keia ninau e kau ae la m@aa pono:

     “A ka Lae o Kalaau, pau ka pono a Kakina, ma keia wahi aku, e hooko ana i ko ʻ u pono.”

     He oiaio, ua hooko kela kaika-