Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 1, 5 January 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau. HELU 9. Nolaila ke kapu o ke aku a me ka opelu, ma ka oihana a Paao, a me kana mau mamo, a hiki ia Hewahewa ke kahuna o Kamehameha. O Puna ka aina o Hawaii i loaa mua ia Paao, aia ma Puna ka Haiau mua a Paao i kukulu ai i hale no kona akua, o Ahaula ka inoa, ua kapaia o Ahaula, he luakini. Mai Puna mai o Paao ma, a pae ma Kohala, aia ma Puuepa. Kukulu iho o Paao i Haiau o Molokini ka inoa, ua kapaia he luakini na Paao.

Ua manao wale ia o ke au o ke alii o Laaualii, ka manawa i hiki mai ai o Paao ma, ma Hawaii, no ka mea, mahope o Laaualii, ua noho alii o Pili i Moi no ke aupuni o Hawaii. Aia ma ka mookuauhau o Hanalaanui, e ike no oukou ke nana malaila. Ua oleloia, ua nele o Hawaii i ke alii ole, nolaila, i kii ia'i ke alii i Kahiki. Pela ma na mookuauhau alii, he manawa loihi loa ke alii ole o Hawaii, a o na 'lii o Hawaii, he mau alii makaainana, a he makaainana wale no i kekahi manawa. Ua olelo ia no Maui aku na 'lii o Hawaii, a no o Oahu aku, a me Molokai. Oia ka manawa mawaena o Aikanaka, a hiki i ke au o Hanalaanui. Penei. O Aikanaka ke alii o Koali o Muolea i Hana. O Hema ke alii o Kauwiki i Hana. O Kahai ke alii o Iao i Wailuku. O Wahieloa ke alii o Papauluana, i Kipahulu. O Laka ke alii i hanau i Alae, i Kipahulu, a ma Koolaupoko o Oahu i noho alii ai, aia kona kahua hale o Haleula ma Waikane. O Luanuu, aia ma Waimea Kauai kahi i hanau ai, a i noho aupuni ai. O Kamea no Waikele no Ewa. O Pohukaina no Kahuku. O Pau oia hoi o Kapaunuikuaolohe, no Keaau i Waimea. O Hua no Lahaina, aole o Hua nana o Apahua ma Puako. O Hua keia a Kupuaimanaku, nana ka haiau o Luakona, e kokoke ana i Kapaulu. O Huanuiekalalailani, aia ma Kewalo no Honolulu. O Paumakua a Lonohoonewa, aia ma Kuaaohe no Kaneohe Koolaupoko, kahi i hanau ai, a i noho aupuni ai. O Haho, aia i ke kawa o Kuaikua ma ke kahawai o Kuaikua no Wahiawa. O Palena, aia maluna o ka puu o Kauwiki, ma ke kahua o Hanauaiku, a ma Oahu i noho alii a make, aia o Kaluaopalena me kona pohaku ma Kahiki ma Oahu.

O Hanalaanui me Hanalaaiki, he mau mahoe keia mau keiki na Hikawainui ka makuwahine, me Palena, ma Kahinihiniula ma Moekae a me Hamoa i hanau ai, a ua kapaia ka inoa o kekahi mokuaina o Maui, mamuli o ka inoa o keia mau keiki. O Lanakawai, aia kona wahi i hanau ai ma ke kawa o Kuaikua ma ke kahawai o Kuaikua, ma Wahiawa, aia kekahi pohaku palahalaha ke waiho nei no, kahi i noho ai o Mahuia, a hanau aku

la, lana iluna o ka wai, a ua kapaia o Lanakawai ka inoa o ke keiki, aia ma na wanana a ka poe kaula e maopopo ai ka moolelo alii, aole au i hana pu aku no ka loihi loa.] He umikumamahiku hanauna ka hakahaka ana o Hawaii i ke alii ole, ua aneane he awalu haneri na makahiki ka hakahaka ana, aka, he poe alii no i noho i Hawaii, oia o Punaluu, o Hilea o Honomalino o Hikapoloa, a me kekahi poe alii e ae, aole i komo iloko o ke kuauhau a oukou i ike ai ma ka mookuauhau ma ka moolelo, Hawaii, a oia kumu no ka nui ana i ke alii i Kahiki, a pela paha i lilo ai o Pili i alii no Hawaii, a he alii o Pili no Kahiki mai, a ua lilo oia i kupuna no na 'lii a me na makaainana o Hawaii. O Kaumailiula ma kekahi poe i holo i Kahiki, aia ma ka moolelo a me ke kaao o Kalino, he moolelo loihi keia no Puapuaa ma Kailua. O Holualoa me Laaloa na makua, he umi ka ohana o Kalino ma. O Kalino o Lulukaina, o Ahewahewa, o Wawa, o Mumu. O na kaikuahine, o Mailelaulii, o Mailekaluhea, o Mailehaiwale, o Mailepakaha, o Kaulana. Ua hoao o Mailelaulii me Hikapoloa ke alii o Kohala e noho ana mauka o Puuwepa, a na laua mai o Kailiala, a na Kailiala me Waikuaaala. O Luukia, o Kaumailiula, o Kalehualihilihiloloa, Kukuikupuohiohi Hoowiliwili. Ua olelo ia o Luukia ka holo mua i Kahiki, a hoao me ke alii o Kahiki, me Olopana. A no ka olelo pinepine o Luukia i ke kanaka maikai o Kaumailiula, aole e loaa kona lua e like ai ma ka honua, ua nani kona kino maluna ua nohea na maka a onaona i huipu ia me pua laau like ole, mai ka poho o ke kapuai a ka lauoho o ke poo-aohe hoa e like ai-a lohe o Kaupea ke kaikamahine a Olopana i ka olela a Luukia, makemake iho la o Kaupea e hoo mai i Huwaii nei e ike maka i k;i nani a me ka ui lua ole o Knumailiuln ka pua o kanaku mnikai. Nniaila, liolo inai la o Knupen inai e Kunihelani, a loaa o Kaumailiula nn\ Kailua Kona Ilawuii, a ua oiaio na olele a l.uukia, a ua hoao o Kaumailiula me Kaupea, he wahine maikai no Kaliiki Ua hapai o Kaupea ii ke keiki, ;«ka, ua hoi hou no o Kaupea i Kahiki o Kuaiheiani. A mahope aku o Kaumaiiiula me na kaikaina ka holo ana i Kahiki, e imi 1 ke kaikuahine ia Luukia, a uie ka ainn hoi o ka wahine o Kuaiheiani a me ka ike ana ika hanau oke keiki. Oka I; i i hikiai o Kaumailinla ma i Kuaihelnni; He mau la kapu ioa ia no Kuaihelani nole e oia kekahi kanaka ke ae i ke kapu oia mau la, oi;i ria la i pae ai ka was jo Kaumuiliula ma i Kuaihelani. | Ika vva i pae ai ka waa, ua aneane < ahialii, o ka wa ia e iiahunahu ana o Kniupea, a o na 'lii me Luukia, oia i kn hale kapu no ka'hnnau o ke keiki a ke aiii O ka pae ana o Kaumailiula ma, ua hoo paa koke ia.i ka iiale paa, a maloko ( iaila ka luahine Kaikapu. O keia luahi ne oia ka iuah>ne naua i kunikuniia Ka umaiHula ma ike ahi. Ma ka moolelo < Kaumailiula ma ; ma ka pule a Kauiaiu ke knpunawahine i pakele ni i'kn make a o ke oti a Maliu ihe ka pule-oia Uo ia kou mea i pnkele ai i ka inake, a lia ha nau mai ke keiki a Kaupea me Kouma iliuln, ua kapaiu o Kamakaokeahi, ou kekahi kupuna aiii oko Hawaii nei. t mulaila e loaainaio Kahihioknlani. < Ui olelo ia "ke alauui o keia poe holo moana Ma ka moolelo Kaula ma ke Komoham o Niihau ka holo aiīia i Kuaihelani. O Pupu huli'aNi.. Ua oleloia no Ka uai keia knnakn. Ika wa i pilikia ai e HawaH nei i ka ai ole, a no ka lawe am a Haumea ina moa ni a pau. Ma Kai lua no KoolaupoWo Oahu, na hookeW oana i lane i na aina ma ka Hikina a ki la. ika hoi ana mai, mai ka aioa mai < Makalii, un pae iokou ma Kaiae i Kni Hawaii. Ua loaa mai na lau ai me k< koko i Maeha, me Poopalu me leiea, im | lawa'ia a Makalii, a-ine ka waa o Pupu huiuann, aia no mn Kuiae na mea a paa | O Keanini. Oia kekahi knnaka i hoj!o.mai i Hawaii ueii. O nakaikunane i |ka makuwahine kn i holo inua | Koaihelani mai, o ko laua 0 |mik« me Keanka. Okr ' - » „ m;!l e Ke.-wuni o » t , t Ma ka mole īimii wuhine or* j * , - ama ka mole -»«» o Niihau, a Waipi»> | '

Hawaii i loaa ai ka wahine o Hainakolo. | ;ma ko Keanini naoolelo, ua hiki maii: Hauau nei, me kona ohana, a ua holo i pu o Hainakoio i Kuaihelani. Ma ke 1 Komohana o Niihau ka h<>lo ana. j Ua hnnau o Hiinakolo i ke keiki i Kahiki o Kuaihehni, o Leimakani ka inoa, a ua hoi mai laua i Hawaii nei, oia kekahi kupuna o ko Hawaii nei. ! O Wahami kekahi alii o Oahu i hoia i Kahiki. O Wahanu ke a!ii, o Ki!ohi ke kilo o Moopuaiki ke kahuna a me na hookele moana. I ko lakou holo ana a pae ma Haleolono ma Molokai. I ka . wanao ho!o aku la lakou ma ka puii o , Kahpio ma Laiiai, i ke ao aua, kaalo ae(la igjiott ma ka lae o Kaunolu, a ma ka hikiua heina iki nku o laila, o ka Lae o lApua ka inoa oia wahi a hiki i keia h. ' E noho ana kekahi kanaka o Kaneapua ka inoa. Kahea mai la ua kanaka nei, penei. '• Koke he waa, no wai he waa?" |no Wahanui. "O Wahanui ke alii o; 1 o war ke kahun ?" O Moopuaiki. "O j Mnopliaiki ke kaliunn o wai kekilo?" iO Kilohi. u He waa e holo ana i hea?" | He \vaa e holo ana i Kahikiku i Kahikimoe. i Kahiki kapakapakaua a Knne, he holo ana e keekeehi i ka houpo ; o l\arie. " O koii houpo la hoi o ko ke |kanaka, ka houno lu hoio ke akua keehiia iho, a pau ola, a koe make, Pehea . la hoi owau kekahi maluna o ka waa. M Olelo mai o Kilohi ke kilo. *'Ua piha ■loaka wan, aole oe e hiki." I ka holo ana ma kekahi ma-ka-lae mai, loaa i ka jino, nie !•;<» niakaui, a ine ka puahiohio, a ka huli ka waa, hoolana aku la,a komo i ka lulu o Kaunolu,a pae i Kaumalopau. j Ma ka moolelo o keia kanaka o Kane--1 apua, no Kahiki mai no oia, ua hele pu | inai me kona mau kaikuaana, a no ka ; wai ole, hoouna ia o Kaneapua, e pii i ka wai i uka o Miki, aia no ia wahi mauka o Lanai, aka, he kuko ua mnu kaij kuaann nei o Kaneapua, i ka aina mo i niona o Kaneaf>ua, oi* ka aina i Kahala- , piko nolaila, ua haalele ia o Kaneapua ji Lanai, a ua moe i ko laila wahine, a jua lilo i kupuua no kekahi poe. j Ua hana mau o Wahanui ma, a no ka j make pinepine, ua hooih ia maluna o ka j wan, ma kealaikahiki ma Kahoolawe ka j holo ana i Knhiki. Ua olelo ia ma ka I moolelo o Wahanui i liolo ai i Kahiki, jmai pilikia o Wahanui ma i ka moana a i ua nalowale na aina, o Kaneapua ka hooIkele i loaa ai na aiua o Kahiki, oia ka | hookele akamai loa. Ua pau na hoku o | ka lani a me ka lewa. I Ua oieloia ua pau loa na nina moana 'ma ka Hema, a hiki «na na aina ma ke i Kouioiiana, a ua nui na mea kamahao a ! Wahanui i lawe inai ai mai Kahiki mai. 0 ka pilikua kekahi inau kauaka i iawe jia mai e Wahanui, oia ka ike mua nna iikekino o keia niau kanaka. Mn ka imole mai o Niihau i hoi mai ai o Waha- | nui. Ma Kauai i kukini ai ka pilikua, |a ua olelo ia i ke kanaka mama i ka hoio. O Moikeha. Ma ka moolelo no Moikeha, ua olelo ia no Hawaii nei, a holo pio ma ka moana me kona kaikuaaha me Olopana a ua kaua me Kumuhonua ma, a ua auhee i ka moana, a ua lawe pu ia | ke keiki ohi a A'hukai m», a laua o Ke /aknmilo, ke alii i hanau ma Kapnahu i |Kukaniloko ma Wahiawa no Waialua īoia hoi o Laa. \ 1 Ma kekahi moolelo, no Kahiki no e IMoikeha, o ke kuinu i holo mai ai 6 Mo« ikeha i Hawaii nei, o ka wehe ana o Moikeha i ka ipu aumakua, a kona kaikua|anat a Olopana, a no ka loa7%ia o Mo< (ikeha me Luukia, a no ka wehe ana i |ka Luukia o ka aha o luuanakoe i ke moana, nolaila, hoohalnhala o Moikeha a | holo i ka moana. i Lawe pu mai la o Moikeha i koni mau kaoaka. O Moaula, o Pahaa, e Laamaomao, o Moeke, o Kaunalewa, e Pokai, a me kekahi poe e i holo pu mai roe Moikelw. Ma ka-lae i Kau ka< jbi i inua inai ai, a ma P un ijr i* 6 * ka aoao Paliiuka noho iho u a ° , . , - . Kauila: o^ka ke kuapau o ka wai 1 , = ! ; ■ , , « Moaula o ka luau ono o ka wai o uK, r _ ! '<° Moaula iue Kopu, noi ho , . Lahaina, nohoo Pahaa me Panaewa o ka aoao o ka wai hu i ke pili, o 1 I*3 ahni maia o Waiamie, o ka loloa 6 ka | wauke o Paeohi, o kaau *iaia na hono! i ke kai r o Lele no ka'u afafea, nolm »boj a faua i iaila. j Ma Haleolono nm Kaluakoi nohoihoj

h o Laamaomao, o k« pua ii o Halekii o ke kaeieioli o o ka ikioe o lehua, o ka wai on« o Waiakane o Kauouunupaakea o Haleolono, nolio iho la o Laamaonioo. OToki me Moeke noho iho ia laua ma Waianae. o ke aheahe o ke kaiaulu o ka wai ono o Eku, ka poi koikoi o Pahoa o ke aweawe o ka poi o Leohano me Kuaiwa, o ka momona o ka poi o Kauiaiie, x> keaku aaliupiu o Waiunae ka aina aiohaakaia. I ka liulo ana o Moikeha i ka moana e haiiu kua mai ana o Haupu me Kulaiea e heie iiaaheo ana o Kalalea noho i ke kai. e liii ia inai ana e Nounnu, i ke aio o Puna, o Wailua keawa. Ma WaimaiiHnalua i Kapaa Puna kahi i j>ae ai o Moikeha. Ke waiho la no kana mea panhaua i ke one o Kapaa, i ke kalukalu o Kewa. I ka noho ana o Moikeim i Kapaa ma Kauai. O Pu»ianurknianuina, o Punaka* iolohia, o Punnaikoae o inkou na alii o Knuni e noho ana ma Kapna. O keknhi kaikamnhine alii waliine maikai n llooipoikamalanai oiu hoi o Hinauulua, lie alii p.'ipa no Puna e noho ana ma Waimahonaiua, o ke akamai i ka iiee-nalu o Makaiwa. Nolaila, lawe ae o Moikeha ia ia i waiiine hoao-naua. a ua hoao paa ia laun. I ko laua noiio pu ana he kane a he w.ihine, hanau mai ia ka iaua makahiapo, ua kapa aku o Moikehu i ka inoa o Hookamalii oka ili o Olopann. Hanau inai la ke keiki alun, kapa aku la oia o Hau-lani-aiakea, i kapa i na maka o Olopana. Mnliope, ua hanau mai ke ko|u ona keiki, ua kapaia o Kila, ua kapaia ma o Luukia la ka wahine a Olopana. {Aole i }xtu.)