Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 48, 27 November 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Na waiwai loaa ma ia launa hewa ana. Aole no i manaoia, ua hewa ia launa ana, no ka mea, aole naauao o ia wa, nolaila, ua oluolu na kane a ia mea me kane a mea makua paha, he pono e launa lakou me na haole, me ko lakou ike ole nae, he pilikia ka hope o ia hana ana. A no keia mea, ua lana nui ka manao o na kane a me na makua no ka lole, aniani, upa, kanikani (pahi) a me ke kakaki hoi i mea makau lawaia, a pela no hoi na kui i loaa mai a lakou la mai. Ua ike ia na wahine a kekahi poe, e aahu ana i na palule lole kane, a e papale ana i na papale biwa ma ko lakou mau poo. O na wahine nae a na haole i noho kamaaina ka nui, no ka mea, ua manao lakou, ua kupono ia mau kahiko ia lakou. O ka naaupo wale no ke kumu o ia hana ana pela; a o ka hopuna olelo kupono nae hoi o ia hana ana "Heaha auanei ka hewa o ia, he pono no paha i ka loaa mai." Me he la no hoi, oia ke kumu manao paa iwaena o na mea a pau o ia wa. A no keia mea a kakou e olelo nei, "He pono i ka loaa mai," ua aneane pela io no paha, no ka mea, ua oleloia, ua hooili mai o Kaoanaeha a Kaliko ia Keliimaikai, he mau apa lole kua kihi keokeo elua a ekolu paha, he ulaula eleele mai Hawaii mai, me na huaolelo ma ka waha o ka mea nana i lawe mai ia mau mea, i ka i ana mai, "I aloha mai nei ko kaikamahine ia oe." Wahi hoi a Keliimaikai, ''Owai ia kaikamahine a'u?" I mai hoi ka elele, "O Kaoanaeha." Pane mai o Keliimaikai, ''Aole paha na'u ia kaikamahine." A oiai o Kalanihelemaiiluna, (Kaehupaki) ia manawa a me na'lii e ae e ike ana ia mau apa lole. Pane ae nae o Kalanihelemaiiluna, "Ua kaikamahine ia na kakou, ke loaa mai nei na apa lole ma ko kakou alo, nolaila, o ka haawi like ae no ka pono o na anana lole ia kakou a pau." Ina paha ua oiaio nei mau olelo a Kalanihelemaiiluna, alaila, ua kupono paha na olelo maluna ae, "He pono i ka loaa mai." Aole anei ia o ka uku kupono no ka hana hewa ma keia pae aina? Ina pela, ua kue io no ka i ka mea i oleloia mai, "O ke aloha ko'u makemake aole ka mohai." E nana ae hoi paha kakou i ka Keliimaikai pane ana, aole ka nana ia kaikamahine. Elua kumu o ia hoole ana. O ka oiaio o kana hoole ana ka mua. O ka hilahila i ka lohe ia ma ke akea o kana mea i hana malu ai me ia la a loaa ai ka lua. A no ka mea hoi, ua oleloia, "Holoi ae la ka mea hana hewa i kona nuku, a i ae la, aole au i hana hewa." Pela no hoi paha ka ua Keliimaikai nei pane ana, "Aole na'u ia kaikamahine." Kupanaha no la! Ka ike mua ia ana o A. Adamu. Ia wa no hoi paha, ua pae mua ka mea nona ka inoa maluna ae la, a ua ikeia kona maaloalo ana ma na ipukahale o Ka-

lanimoku, me ka paa lole paina, lakeke a wawae makue. A o kona ano ia wa, me he la ua iwakalua kumamalima makahiki, a ke ola nei no paha oia i keia wa. No ka wahie ala (iliahi). He mau makahiki mamua aku, ua imi hia a ua hoaoia ma na kuahiwi wao laau o keia ano. A no ke ala o ka laau Naio, ua manaoia, oia ka laau ala i makemakeia, nolaila, ua laweia ia ano laau i Kina, a ua ikeia ka ole o ia laau. Aka, ma ia imi ana nae paha, i maopopo ai, o ka iliahi ua laau ala la i makemakeia, a no ia mea, ua imi nui ia na wao laau o keia mokupuni, a ua hooiliia ma kekahi mau moku Amerika e hoomakaulii ana ia ano laau. Ekolu ia mau moku kiakolu, a ua holo aku lakou ma Kina, a ua lawe pa umiia na kanaka maluna o kela a me keia moku, i mea kokua i ka hue ana iluna a i ka lawe ana iuka o Kina. Hoi nui ana mai. I ka hoi nui ana mai, mai Kina mai, a ku mai la mawaho o Mamala, aia hoi, maalo ana na waapa mai Ulakua ae, a pae ana i Pakaka. Ua kahiko ia hoi na mea a pau o luna o ua mau waapa la i na kahiko kapa koa ulaula a me na papale hulali ma ko lakou mau poo. Ka i noa he poe haole manuwa lakou a pau, eia no ka o na kanaka Hawaii no i holo pu ai i Kina. Nana aku no hoi i na kane, wahine a me na kamalii ma na kapa kahakai mai Kakaako a Pakaka a mai na wahi e mai, i hele mai e makaike, oiai akahi no a hana ia keia ano hou ma Honolulu nei. "Kupanaha no," wahi a ka olelo ia wa. Aka, oia mau kahiko a me na koena e ae a pau o ia ano, ua pau loa ia Kamehameha. Lele ana o na kaolele. He mau la ekolu a eha paha, ua ae ia ua ae ia ua poe Kapena nei e ke'Lii, i wahi no lakou e ahaaina olioli ai. Pela hoi lakou i kukulu ae ai i mau lanai lole ma Kapauhi, ma ke kihapai kanu uhi a ke'Lii, oiai aohe mau mea kanu malaila e ulu ana. I ka makaukau ana o ia mau mea a me na lako ai, a ia po iho, ike ia aku la na ahi kao e lele ana i ka lewa mai na moku ae, a hiki ma kahi e poha ai, ike ia aku la ke ahi e helelei puoko liilii ana mai laila iho. Pela na leo wawalo o ua kulanakauhale nei i hooho ae ai ia po, a ua hiaa lakou i ke ala ana a hiki i ke aumoe. A no keia mea i hana ia mai e lakou la, me he la o ka la 4 no paha ia o Iulai, aka hoi, e noho ana "kamalii ike ole i ka helu po" o ia wa. Heaha la ia i na kanaka o ia manawa. A ma ke ao ana ae oia po, a ma ke awakea, ua piha ua mau lanai lole i na haole a me ka poe i kono ia aku e na Kapena, e hele ma ia la ahaaina. Aole nae o Kamehameha i hele malaila, no ka mea, ua ike no kakou i kona ano mamua aku nei no kona malama aupuni ana a me kona ano Moi, i ka wa o kana wahine i piha ai i ka manao ino ia Kanihonui. Pela no paha keia, aka, ua oleloia, ua liuliu e no ia i na koa kiai nona iho e like me kela manawa. Aole no ia i puiwa iki i na leo uwauwa o na kane, wahine a me na keiki, e alualu ana i na lei melemele, a omaomao, a ulaula e luia mai ana imua o lakou ia manawa. Eia ka auanei, o ka hana mau no ia a ia lahui naauao, o ka hoomanao mau ana i kela a me keia la 4 o Iulai i na makahiki a pau. Nani no hoi ko lakou malama ana i ko lakou la lanakila. Ka hoomau ana i ke kua Iliahi. A maopopo ae la he laau waiwai io ia ma keia pae aina, nolaila, ua lilo nui na kanaka o keia mau mokupuni i ke kua iliahi, a ua lilo ia i waiwai kalepa nui. A no keia mea, ua ku mau mai ma keia mau awa na moku ma ia hope mai. Ua manaoia nae, i ko Kamehameha wa e noho ana i Hawaii, mahope o kona hoi loa ana ilaila, ua ike nui loa ia na moku kuai iliahi, no ka mea, o keia mau Kapena na mea lawe pinepine ma Kina i na laau iliahi, nolaila, ua oleloia, ua waiwai loa na ona nona ia mau moku kalepa. A pela paha ka laha nui ana aku ma na awa o ia mau moku i oleloia ae nei e kakou. Ka ulu nui ana o na aha inu rama. Ua ike mau ia keia hana mawaena o na aialo e ona ana, a malaila no ka nui o keia hana, no ka mea, ua kamailio ia ae nei no e kakou mamua no Mr. Arita, ka haole puhi rama ma Makaho, a ua nui launa ole mai ia mea; a pela no ka nui o na kapuahi puhi rama ma kekahi mau wahi e ae. A ua loaa no hoi paha pela

ma Awa, Waiawa, Ewa ia wa a mamua ae, e ku ana ma ia wahi ia ano, a o ua keiki nei kekahi i maalo ae malaila, no ka mea, he hoahanau kona malaila iloko o ia hana, a ua loaa iaia kekahi hae o ia ano mai ia ia la mai. Malaila no hoi oia i kilohi iki ai i ke ano o ka hana ana—a he mea kupanaha no ka lilo ana o ka hou o ke ki i hoawaawaia, ma ke kahe ana o ka hou mai ka opuu ae e pailaia ana ma kapuahi. A o na kulu mua, ua hoaoia ka a ana mai ka lima ae ke pulu ia mea e kulu ana, a hoani ae i ke ahi, he mea e ka a ana. Pela ia i kapaia ai he lolo, (kulu mua) kawai, (kulu hope) kawai hemo, (kulu ekolu). A wahi hoi a ka olelo o nei wa, ua hana mai ka mea nana i hana na mea a pau, i mea e pono ai ke kanaka, a e ko pono ai kona mau makemake a pau. Ma keia mea hoi la e na hoa, e ike pono ae kakou i ke kupono o ia olelo ana ma ka Baibala, Habakuka 2: 15-17. Aka nae paha, ua kupono no i ka makemake o na mea ike ole a imi ole hoi i ka Palapala Hemolele; a nolaila ko Habakuka uwe ana ia la lakou, no ka mea, ua kapae lakou ia mea, he makuakane no lakou, a o ka ai i na io o ko lakou mau hoalauna no ka ilihune a me ka make, he makuahine no lakou, no ka mea, olioli loa lakou i ka lawe mai i na uku o ia poe ma ko lakou mau lima, i mea e hoopauia ai ko lakou la mau lako hale a aina paha a me ka make pu. Pela ke kinikini o ka poe ma Honolulu i laweia aku la he mau makahiki. Aka nae hoi, ua ahona paha ka hana ana ia mea kakaikahi no na kauka naauao, i mea kokua i ka pilikia o ke kanaka, ke kupono ole na laau e ae, oia ka makemake o ka mea nana na mea a pau i hana na launahele a me na laau ikiai oia i hana ai ia mau mea a pau, i hoonani ai ke kanaka iaia. (Aole i pau).