Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 11, 12 March 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Lealea hou ana me na hoa. Na lakou mai la ka huaolelo lealea, he ae wale no hoi ka ia nei, me ka i aku, "Aohe nae o'u wahi kumu la i koe, na ina e ae mai oukou, o kuu kino holookoa nei no ko'u kumu, alaila, lealea au me oukou, a ina no hoi oukou e hoole mai, o ka pau ae la no ia." I mai hoi lakou la, "He ole kumu la hoi auanei ia." Na lakou la mai ka huaolelo, "he ole kumu no hoi ia," pela lakou i pili ai. I ko lakou lealea ana a hiki i ka puni eo, ko akahi keia. A no keia make mua ana ia ia nei, kuaki loa iho la keia aoao. Ia lealea hou ana iho, make hou no ia ia nei. A no keia make hou ana ia ia nei, kaawale loa mai la ko ia nei kino i pili aku ai, oiai o ka lua ia o ka make ana ia ia nei. Hoomau aku la no lakou nei i ka lealea ana a hiki i ka napoo ana o ka la, ku ana ke ahua o ka waiwai ma ko ia nei aoao. A i ka lua ae o ka la, a pela aku, ua mau no ka eo ana ia ia nei, ua emoole a lilo ana keia i kanaka hanohano, a noho mai la he mau kauwa kane a mau kauwa wahine malalo o ia nei, palekana ku i kilohana ua Kaneiakama nei. Ke kamailio hou ana o ua Kaneiakama nei me kona hoa kamailio kino wailua. I ka ike ana mai paha o ua hoa kamailio kino wailua nei o Kaneiakama, ua pii ae ko ia nei hanohano a me ka waiwai, mamuli o ka laua kamailio ana i ka po mua, nolaila, hiki hou ana ua hoa kuka uhane nei, a i ana, "E Kaneiakama, ua hooko anei oe i na mea a pau i oleloia ia oe, a ua nui ka waiwai i loaa ia oe, a ke noho nei he mau kauwa kane a wahine hoi malalo ou?" Ua hooko no au, wahi a Kaneiakama. I hou mai no hoi kela, "Ina ua loaa ia oe ka hanohano mamuii o kuu kamailio mua ana ia oe, alaila, he pono paha ia oe e kokua mai ia makou, no ka mea, he nui no na mea e loaa ana ia oe ma keia hope ae na makou aku, ke hoolohe nae i ka'u mau mea e hahai aku ai ia oe.'* Hahai aku la oia ia Kaneiakama, no na mea i oleloia e pili ana ia Milu a mea a mau mea e ae i make ia lakou. Hahai hou aku la oia i ke ano o kela a me keia laau, a me na wahine hoi, a o Kaalaenuiahina kekahi o ia poe a me ka lakou mau hana, a hahai ae la no hoi i na inoa pakahi o lakou a pau. A hai aku la no hoi oia i kona inoa o Kaneikaulanaula, a he Maua kona laau o ke komo ana. I hou mai ua hoa kamailio uhane nei ona, (Kaneikaulanaula) penei a pela oe e hana'i, a penei hoi oe e waiho ai i na alana puaa, niu, i-a ula, maia maoli a mau makana e ae no hoi ma na kumu o na laau i komoia e na kane o lakou, a pela hoi i na'kua wahine a me na alana e pili ana ia lakou. I ka puoho ana ae nae o Kaneiakama, eia ka he moe, a o na mea a pau i hahai ia mai, halialia wale mai la no iaia nei na mea a pau a ia la i olelo mai ai, a ma ka

la i o Kane e hookoia ai ia hana, wahi a ia la mai ia ia nei. Ia ao ana ae, komo aku la keia iloko o ua ululaau nei e makaikai ai, i maopopo ai ia ia nei na mea a pau a ia la i hahai mai ai. A maopopo iaia na mea a pau, alaila, noonoo iho la oia i na lako a pau e pili ana i kela a me keia o lakou a me ka lawa pono ana no kela a me keia kumu laau a pau, mai na kane a na wahine, a pela keia i hoahu ai a pau na laau i na alana i oleloia. Hahai mua aku la keia i na kanaka oki laau a pau o ua poe laau la, e wahi i na lau ieie a paa na kino, o make auanei ke pa mai i na mamala ke lele mai a pa. I ka hiki ana i ka la i oleloia, pela ke oki pakahi ana, a o ka pahoa no ke koi, oiai o ke koi no ia o ka wa kahiko. O keia mau mea a pau a ia nei i hahai ai i ka poe oki laau, pela lakou i make ole ai. A o ka mea e kakamailio pu ana me Kaneiakama, o Kaneikaulanaula no ia, a no ke oki ia ana hoi i ke koi pahoa, ua kapaia o Kalaipahoa. A ma keia moolelo o ia ano, aohe moolelo e ae i hai mai, ua hoi loa keia huakai akua i Kahiki, mai ko lakou pae ana mai ma keia paeaina, ina he oiaio ia moolelo. Aka nae hoi, ua laha ae keia ano mai Molokai ae a i na mokupuni e ae a keia pae aina, a hiki mai i nei wa no. A pela ka nui o na manu Alae, a ano Pua a Kapo no hoi, a pela no i na ano akua o nei poe a pau i noho ai ma ua mokupuni la o Molokai nui a Hina. Pela i kaulana ai keia mau ano iwaena o ka poe hoomanamana mai laila mai a i keia wa. Pela no hoi paha lakou a pau i komo ai iloko o na laau a kakou e olelo nei. A ma keia ano, ua hookahua a ua kuapapanui no hoi keia moolelo. A e like me na kuhikuhi ana o ka make a me ke ola, pela paha ka ua Kaneiakama nei hana ana, a hoounauna i mea e make ai ka mea a mau mea hoi ana i manao ino ai, a ua hana ia no pela. Ua nui ka looa mai iaia a me ke kaulana hoi no nei hana diabolo. Aka nae, ua makemake nui ia keia hana, a ua kaulana no hoi. A pela ne ke'kua hanai, mai loko ae no o ua poe laau la i okiia ai i ke koi pahoa. Eia hoi; he pono anei e kamailio kakou ma ke ano o ka hana ana i make ai kekahi poe o ka wa kahiko a me ko keia wa no hoi paha. Eia nae ka mea pono ole i ka manao o ka mea kakau moolelo, o ka hilinai nui ana o kekahi poe ma ia mau hana naaupo iloko o keia wa naauao, aka nae hoi, e make no kela mea keia mea no kona hewa iho. No ka Anaana. Ua manaoia ka anaana i kela wa he mea mana, nolaila, ua nui ka poe kahuna anaana a kahuna kuni hoi. O ia ano nae, ua ike mau ia na anaina a ia poe ma ke akea, no ka mea, ua manaoia he poe kahuna maikai keia, aka, he mea weliweli nae i ka nana aku ka lakou mau hana ana ma ke akea; e kii ana ka lakou pule a me ka lehu o na alana a lakou e kuni ai i make no ka mea hana maunu i anaana i ke kino make e waiho ana imua o ia anaina makena no ka minamina. He okoa nae na kahuna anaana aihamu, a oia poe kahuna ke make a me ka lawe maunu i ua poe kahuna kuni la wahi a ka lohe. Eia ka auanei, o ka hoomaka'uka'uia'ku ka ka mea e make ai ka mea hoomaka'uka'uia'ku. Pela no hoi paha ua poe kii Kalaipahoa la, ua kaulana ka make ia poe ma ke kokuaia ana i na maia a me na kalo i kauia ma ke kuahu, imua o ua poe kii la a o kahi paha o lakou. Aia a make ka iole a me ka moo ke holo ae maluna o ua kuahu la, oiai aia hoi malaila na mea i hoolaaia. A ina e make ana ia mau mea la, alaila, ua ike maopopo ia, ua mana ua kakuai ana la. A pela i ike nuiia ai ka lele ana o ua akua la me he hoku lele la, a ua nui ka poe i ike i ka lele, a ua kapaia aku penei, "ke'kua hana—e." Ua pili keia inoa ma ua kakuai la, he akua-hana, a o ka wau ana i ke kino o ke kii i manaoia, oia ka mea e lawe aku ai a hanai malu i ka mea i hoohuoi inoia e make ai oia ia mea, a ua kapa hou ia ka inoa he akua-hanai. A no ka nui o keia mau hana la, pela no ka nui o na kamailio ana, nolaila, ua piha mau na'lii a me na kanaka i ka maka'u ma keia mau mea, no ka mea, ua paanaau ka make i na kanaka ma o a maanei, a ua piha ka manao o na kanaka i ka lili a me ka huhu wela me he ahi la, a o ka hoopai wale no i ka make ka mea e na ai o ka lili a me ka huhu. Pela hoi ka pono o

ka malama ana ia mau mea, malalo o ka malu pepehi kanaka a me ka powa ana, nolaila, ua malu iki ia mau mea ino, aka, ua koe ae no nae ua mau akua hana la o ka anaana no ka hana malu. Nolaila, ua nui na mea make aku a make mai, mai o a o o ia wa naaupo, no ka mea, ua manaoia ia wa, ua naauao ia, nolaila, ua nui na mea make ma ka hana malu ana, a o ka make ana ka mea e ike ia; a pela no ka lohe ana, ua make o mea, a he make emoole no hoi. O ka makau wale kekahi kumu make ma ia mau hana, aole no ka mana maoli. Pela ke kaulana o ko Kaoleioku make ana, i ka makahiki 1816 a 1817 paha ma Honolulu nei, ua oleloia i make i ke'kua hanai i kona wa aina ahiahi, a oia ka wa i komo ai ma kana mea e ai ana. A i kona wa e hiamoe ana, a i ke aumoe, ala mai la oia e puhi baka, a haule aku la no hiamoe, eia ka auanei o kona hiamoe loa aku ia no ia. Ua kaulana keia ma ia ano, ma ka olelo wale ana. Pela kakou e ike ai, ua nui ka makau no kela a me keia a kakou e olelo nei no ia wa, no ka mea, ua olelo kakou mamua, ua malama ka Moi ia Kalaipahoa ma kona hale moe, i kona wa ma Hilo, mamua ae o ka huakai i kapaiai ka "Peleleu nui;" a ma keia ano paha kona malama ana, a pela hoi kakou i olelo aku la no Ololupe, ke'kua alakai uhane make. Pela o Naaimakolu, he keiki oia na Kahilipaa o Molokai, ua hiki ae ia a noho pu me Kekuaokalani a Keliimaikai, a ua ikeia kona ano akamai i ka hoopiopio ma ke kahili puhenehene i ka pio lua ma o a maanei a puni ana ia mea; eia ka auanei, he mau kaina o ka make. Aka hoi, ka inoa paha oia wale, eia no ka hoi he kihei kuehu kekahi mea make. Ua oleloia nae hoi, o ka mea ike ole i na ka-ina o ia ano ke make, a o ka mea ike aole oia e make. Nolaila, ua maopopo, o ka make ka mea waiwai nui paha o ia kau, aka nae, ua okoa loa ia mau mea i nei wa, a ua lilo loa i mea ole maoli ia kakou, no ka mea, ua hiki mai ka wa pono a me ka pomaikai i na haipule o Iesu Kristo ke'Lii o na'Lii a me ka Haku o na Haku. No keia mau hana o ka wa naaupo, ke aloha nei kakou no lakou i pau aku i ka hala iloko o ka wa naaupo a me ka ike ole i nei wa o ka malamalama a me ka noho launa ana aku a launa ana mai me ka maluhia. (Aole i pau.)