Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 12, 19 March 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

He pule o kela wa, i like me ka pule mua i ike ia aku la. Holo a Kane i ka moana, Kau a Kane i Kauai. He moku Kawaihoa Kane, He moku i okia ke au, Kakani laua iwaena moana, He opua hiki mai Alakaikaaloa, Ka moku i moe lea, Kahuli ka lau o ke kamani, Hoa aloha Kane lai—la la ka, He makani Kamakane Kalia, E Ka—ne— Ma keia pule a me na pule ana a pau o keia ano, ua like a ua ku no i ke ano lealea a kuawili ae, a pela wale aku. Pela no kakou e ike nei i ka lapuwale maoli, a no ia mea, ua kupono ka ka Haku ao ana i ka pule kupono. A i pule oe e olelo, a pela aku, no ka mea, o ka olelo ka mea e maopopo ai na ano pono o ka pule ana e pono ai ke kanaka ke pule aku, e like ai me ka makemake o ko ka lani mai i ko ka houua nei mea uhane, a oia ka pono a me ka pomaikai e loaa mau ana ia kakou a pau. A no keia mea, e pono ai kakou e hoomau aku i ka nana ana i nei moolelo, no ka mea, malia paha e puka hou mai ana no he mau mana Akua hou ae no. E hoi hou kakou i na koena haina mua. Mamua o ka huakai ma Kahaluu i ole- loia, a makahiki ai na'lii malaila, he mea hou ka nana ana i kekahi mau kumu niu e ku ana iwaena o na niu, no ka mea, ua hakuia ua mau kumu niu la mai ke kumu ae a hiki i na ha e loha ana na lau ka paa i na niu maloo, no ka mea, ua malama pono ia e na kahu malama aina, aka, ua kupanaha maoli ia hana ana a ia poe, no ka mea, ua ano hou ia ano i ka mea i ike mua ole ma na wahi e ae; aole no hoi pela ma Waikiki a me na aina ulu niu e ae ma Oahu keia ano kumu niu, a ma ka hahaiia ana mai, eia ka he niu maloo i hakuia, a ua malamaia ia ano niu maloo, a oiai no hoi, aohe mea e ae nana e kii wale, a no ka mea no hoi, ua pau loa i Oahu na'lii mea ulu niu, a pela paha ka hoomalu pono ana o na kahu aina o kela a me keia alii mea aina ulu niu a pau, aka nae hoi, aole i liuliu iho, pau ae la ka nana ana a me ka ike ana ia mau mea ma ia hope koke iho, no ka mea, ua hiki mai ka poe nana e muka ae ia lakou, a pela ka nalo ana o ia mau kumu niu kupeeia. Hiki hou mai ka moku lawe kanaka mai Keomolewa mai. Mamua o ke kukulu ana o ua Moi nei i ka hale i oleloia, ku mai la ma keia awa he moku kialua, he kiapa kona kia hope, a ma kona kia mua, ekolu peaheke, a o ka ha ka pea nui o lalo. O Mr. Maikuli a me Mr. Anana na Agena o ia moku. Ua ane oo ka mea mua o laua, a he ano opiopio ko ka mea hope. He ano manua ua wahi moku la, ua haahaa maikai kona kulana, a ua puni kona mau aoao mawaho i na elau, a ina e wiliia ia mau mea, o ka puka koke mai la no ia me ka hakalia ole; a pela no ka hoolakoia ana o ia ano ma ko lakou wahi e moe ai. Aka nae paha, ua hanaia ia mau mea oi i mea e pale aku ai i na Nouwaiki, no ka mea, ua oleloia, he poe makau ole lakou. A pela io no ma ka nanaina ia ano kanaka i hiki mai maanei mamua aku nei. Hooiliia na kanaka ma ua moku la. Ua oleloia, he haneri kanaka ka nui o keia lawe ana, aka, aohe nae i maopopo lea ka waiwai i loaa i ka Moi ma ia manawalea ana ona i na kanaka, aka, ua lilo nae ia mau kapakai i wahi noho no na kanaka Hawaii i keia manawa. Aka nae hoi, ua ike ae paha kekahi poe o kakou ia Haalilio a me Rikeke, na Elele i holo lanakila, a na kekahi poe o ua Hui la i kokua mai i ka Moi Kamehameha III., i ka makahiki 1842. Ka noho ana o ua mau Agena nei ma ia awa. Mamua o ka haalele ana iho o ua moku kialua nei ia Kailua, ua ikeia aku ua mau Agena nei, e maalo ana ma ko ka Moi alo, a e launa nui ana me ia a me ka Hooilina Moi. He mau kanaka ano maikai laua, a ua noho ae laua ma ko Ioane R. Luahine mau hale, mahope iho o na hale papaa o ka Moi, i oleloia, a ma ka aoao akau ae nae o ke ala pii mahiai o na Lanihau. Elua paha makahiki o ko

laua noho ana ma keia pae aina a nalo aku la. A oiai nae laua e launa mau ana me ka Moi a me ka Hooilina Moi, ua hahai ae laua me ka i ana, He mea maikai, e aoia ka Hooilina Moi i ka olelo Enelani. Pela no ka laua paipai mau ana, a loaa wale he kumu haole nana e ao, no kekamoku poino ma ka moana, a pae ae ma Kahoolawe; he malamamoku no ia moku poino ma ka moana, a ma ka lakou hana maalea ana i wahi no lakou e noho ai ma na omuku kia o ke oki ana; a malaiia lakou i noho ai a pae wale ana i ka aina. O na kanaka Hawaii elua na mea nana e luu i ai, bipi a puaa hoi i ai na lakou. A oia haole ka laua mea i kuka pu ai, a lilo ae la ia i kumu ao olelo haole na ka Hooilina Moi. O kekahi mea nae a laua i ao ai i ka Hooilina Moi, oia hoi ka Pepa Uiki, a he mea hou no ia, oiai aole i ikeia ia ano pepa mamua, no ka mea, o ka pepa nuuanu wale no ka mea i maa i na kanaka a me na'lii. A ma ka laua alakai ana i ua Moi opio nei, ua laha ae ia ano pepa iwaena o keia lahui mai a laua mai. A o keia haole kumuao a laua i paipai ai a kuka pu hoi, he haole maikai no, a ua manaoia he haole Amerika oia, no ka mea, he moku Amerika kona, a o Marshali kona inoa, a ua liuliu iki kona noho ana me ka Hooilina Moi, a ua ike iki oia ma kekahi mau huaolelo haole a me ka palapala ana, a ua ikeia ka hua o ia ike, oia ka loaa ana o na omole rama mai na Kapena moku mai, ma kana palapula ana aku i rama, a oia wale ae la no nae, aole aku aole aku. Ka loaa ana o na dala i ua Moi nei. I ka hala ana o na makahiki mua elua o ua Moi nei ma Kailua, ua hiki mai ka mea nana i lawe aku o "Keoua Lelepali," ka moku o ua Moi nei me na laau iliahi; a ua haawi ae oia ma ka lima o ka Moi, he $10,000 00, pela ka oleloia. A ina paha ua oiaio ia mea, alaila, he kumu nui no ia e manaoia aku ai, o ka pomaikai mua ia o ka ua Moi la hana maikai ana aku i na moku a me na haole Amerika i oleloia e kakou mamua ae nei, a o ke kahe mua ana no ia o ke dala ma keia aupuni mai ia ia'la mai a i nei wa o kakou, ua pakela loa mai nei hoi. Aole paha i hala ae ia makahiki, ku mai ana he moku Sepania, a elua ano kanaka o ia moku, he keokeo a me ka eleele, a he olelo Sepania no ka na eleele a me kekahi mau haole keokeo, a he ano Elelani kekahi mau haole, u ua akamai nae i na olelo elua, a o kekahi o ia ano ke Kapena, Malamamoku a pela aku. A ua holo mua ae ke Kapena o ia moku e ike i ka Moi, a malaila kona luana ana a me kekahi mau haole i lele pu mai me ia, a ua wehe ae ka Moi i na pahu kulu wai mole hao, a haawi ae la i ua poe haole nei, oiai ua nele paha ko ka moku ia mea. A ma keia ano, ua pikokoi nui ae na haole keokeo a me na haole eleele ia mea, a o ke dala mai ka lakou e haawi mai ai i ka Moi. A he mau tausani dala ka i lu ia ae ma Kona ia wa e ia moku, a ua lilo pu ae no me ka moku i ka Moi, aohe nae i maopopo ke kumukuai o ia mea, eia ka auanei he moku i aihueia mai. A no ka moku ka lilo, pau pu me na waiwai a pau o luna. A pela lakou a pau i haalele iho ai i ka moku, a hele liilii aku la ma o a maanei o ka aina. Elua nae keia ano moku, he kialua ka lua, he ihu lua ia moku. Ku mai ia wahi moku, ua lilo mua iho ka moku nui i oleloia ae la ma ka lima o ka Moi. Aole nae i liuliu iho ia wahi moku ma Kailua, a nalo aku la, a ua ku i Kauai. (Aole i pau.)