Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 22, 28 May 1870 — Kekahi mau mea o Kaleponi. [ARTICLE]

Kekahi mau mea o Kaleponi.

Ke gula, a me ke dala &c.

i O ka hapanui o Kalepom he mauna. He : 'nui wale na ano me na da!a iloko o kona ! ; mau mauna. Ke gula, da|a, a me ke kelea-j ;we, a he lanahu no hoi kekahi i eli nui ia ! i ma kekahi mau wahi. He nui wale na ka-1 naka e hana ana ma keia oihana. I ka pau j ,ana o ka makahiki 1569 i hala ae nei, he; kanaha kumamaha a keu aku na miiiona da* | la gula, a me ke dala m&oli i loaa mai nolo- j ko o kona mau inine; a he elua haneri a ; me kaaakolu kumumaha tausani na tona la-; naha a keu aku. O ka hapa nui o ke gula i a me ke dala, ua hoouna ia aku no i na wa-i hi e; i Enelani, Farani, Kina, lapana,iNo| loka, a me ke kau mau wahi e ae. Iloko no ■ hoi o ka Al. H. 1567, he kanaono kumama- j ono tausani dala maoli i hoouna ia mai i na I ; mokupuni Hawaii nei. mai Kaleponi mai. 11 , na wa mamua, ua loaa ka hapa nui okegu-i la ma ka hoomaemae ana i ke one, tna na ! ahua e kokoke ana i ka muliwai, a ma ka hoohuli ana ae boi i kau wahi o na muiiwai, i i loaa iho ai ke gula, e waiho ana ma kona I papa ku. Aole pela ke ano o ka eli nui ana ; ; i keia wa e hanaia nei; ma keia hana ana ! ! no hoi, ua loaa nui i kekahi poe pake ke da-; la maka hoomaemae hou ana i ka lepo i! hoomaemae iuua īa, a kiola ia e na haoie. I 1 keia wa, ua ioaa ka hapanui o na mea da«: la maikai ma ka pao ana malalooka honua, a iloko o na pohaku paa i nohoia e lakou, a | mamuii o keia ano hana, he nui na enegini a me ua mikini i baoa ia oo ke kaomi ana, a me ka wili ana i oa pohaku a aeae, a pela ; i hookaawale ia ai na metala io. Ua koai liio ia na mine e na poe Hui waiwal, a na lakou no hoi e hoolimalima aku i na poe eli gula nana e hana keia hana luhinui. | I He piaepioe ka loaa ana o na min« bou, \ a he nui hoi ka hooikaika ana ke īke ia he : nui ka woiwai o ua mau lua waiwai hou nei, i he mau tausani oa kaoaka ī haalele 1 ko la-; kou mau oihana, a holokiki aku i keia mau wahi. me ka manaoiana e loaa mai aoa ka ' pomaikai oui ia lakou iloko o ka manawa pokole, he nui nae ka poe i hoi wale mai.; He oiaio no hoi, he nui ka waiwai j kanu ia iloko o na mauna a me na one o Kaleponi, aka, aole nae he pono i na kanaka Hawaii, i ke haaieie iho i ko iakou aina oluolu, me! ka ole o Im loaa ana mai o ke gula *

ma ka aina e; no lra mni, aole i boi mai kekahi n>e ka waiwai i }o«a mai ma ka eii gul« ana. a 1 oie ia, o ke koio hoi o ka hapa nui o ua poe kaoaka Hiwaiila ma Kaieponi, be liihone maoii, a he nui ka pilikia i ike io. Aa mahiai apeia aku. 0 kn mahiai i keia vra roa Kaieponi kekahi mea noi. Oiai, oka hapa noi oka aina he mauna, aia pu m> hoi be maa aina awawa nui momona akea. E hooulu maī no keia mau aina awawa a nui hewahewa, i na botta, ota, a me ka bale maikai loa f ke oa ia, a ma ka aoao hema hoi oka ama i ke koiioa. Oka huita, ame ka bale. ame ka ota e ulu nei i keiamanawa, leekahi bana noi o ka aina, He mau ano mekini ko na kaoaka niahiai oo ka paiau ana, ao!e hoi i ike ia ia mau mea ma na mokupuni Hawaii nei. Eiua a ekolo mau mahele palau o ua palau mekini nei, i pakui ia kekahi me kekahi, a hookahi aku hoi mahope o kekahi, a ua hoopaa ia na palau a pau ī ke kaola e hooholo ia aoa me na huila. Noho iho no ke kahu hookel» ma kekahi noho maluoa o na palau, hookeie aku i na iio eha, a oi aku paha na lakou e! kauo heie ika mekīni no ka palau ana. j Me ka uiea hookahi o keia mau mekini,e! hiki no ke paiau ia na eka e*aiu a oi aku j paha iloko o ka la hookahi. j He mau mekini no hoi ko lakou no ka luj hua ana, e hiki ai ke lu ia na eka he kana>| lima a hiki i ke knnawalu iloko o ka la hoo-1 kahi. Ikawa e o-o »i na ka mekini no e i oki, i kauo hele īa e na lio a peiu hoi no ke \ ka-ka ana, a me ku hoomaemae ana i na hua i me na mekini nunui i hoohana ia e na lio,a eka m iiiu poha. Hookahi o kela mau mekini nuuui e hiki ai ke haliau, a hoomaemae i na eka nunui, mai ka akahi tausani, e hiki i ka elua tausani i ka la. Iloko o ka makahiki i hula iho nei (1567) ua i keia ma ka Papa Hoike o na waiwai i hooili ia aku o Kaieponi, he 5,011,020 mau eke huita i hoouna ia aku i na wahi e, no lakou na paofla pakahi he 100, a i hiki aku hoi ka huinn o ko iakou mau pnon*i ka 501, 102, 000.00 e make ai i na dala 8,734, 345, 00, ua hoouna ia i Bt*ritania Nui, Kina, IS'u Hoiiuii, fS'u Kilani, iNu loka, a me kekahi mau wahi e ae, a ua hoouna pu i» aku no hoi na b;»rcla palaoa, 427,425 e make ana i na dala 2 055.919.00. 1 ka Al. H. 1869 ua lawe ia mai i na mokupuni Hawmi nei ka huita e make ana i na dala 3S 569. Ua hoouna pu ia mai no hoi i ko kakou Pae Aina nei na puona ota he 396.300, e make ai i na dala 6,OSS, a pela no hoi mo ka bale, a me ka mauu inaloo, na uala-kahiki, ame na ohin. Na berena paakiki, a me na pap.ipa, a o ka waina Ka« leponi, e make ana i na daia 1,504. O ka hapa nui loa o ke kau huita o Kale poni iloko o ka M. H. 1569, ua hoouna ia aku i Beritania Nui. He 475,557,000 paona, e make ana i na dala 8.353.132,00, a nui na moku i loaa na ukanae lnwe ana ilaila. Ke kaulana loa mai nei ka huit i a me ka palaoa o Knleponi ma na wahi a pau, no ke ano aiai maikai oka berena ke hana ia. Ona huita a me n» palaoa a pau e hoouna ia aku nei, i na wahi e, he nui no i pau i ko loko iho, a he nui no hoi i koe iloko o ka moku aina, aole i hoouna ia i ka makeke. Ma na aoao hema o ka aina o Kaleponi, he uuku wale no ka huita i kanuia no ka uuku o ka ua e hauie nnu inalaila, a mai Kapalakiko mai no i loaa ai ka palaoa i na knnaka e noho ana ma ka hema, aka nae, ua manao ia e mahuahua aku no ke kanu ana, ina e noho nui aku na kanaka mahiai rna ia mau wahi. O kein knu huita nui o Kaleponi, ua loaa mai ln mamuli o ka hana &nu|a na poe pake. ka poe e hana ana ma kahi i haahaa iho i kona haole. lna aole i kokua na poe paa-

hana pake, i ka ohi-hua nna, hahau ana, a ine ka hoomaemoe nua i ka huita, he mea ane hiki ole e loaa mai ana ka ohi-hua ana a no ka mea, aole no i kokoke loa aku na poe haole paahann, ma kahi e mahiai ia ana. He mea pono paha ma keia wahi e kamailio hou no na pake. He nui na tausani o keia lahuikanaka e hoomau mai ana i ka heie mai Kina mai a i Kaleponi, maluna o na inokuahi nunui, a me na moku pea no hoi no ka imi hana nna ma Amerika. O kekahi mau Poe Hui hoi o na pake kaiepa waiwai, ia iakou no e haawi mua aku ai ka uku, no ka holo ana mai o ko lakou poe hoa kanaka iiihune e makemake ana e holo mai, a i ko lakou hiki ana mai, hoouna ia aku ia iakou i na wahi, a me na poe nana iakou i makemake mai e hana. He uui na haoie paahana e lili oei, a hookae ia lakou. Hopohopo nui lakou, o pau ioa na hana i ua poe pake nei, no ke emi o ko iakou oku, noiaila, he nui ko lakou hoino ia, a me ka hoomauhaia ia. Aoie i kupono keia hana ana, aole oo hoi e hoohopohopoia na poe roa»! hiai, aka, hoomau no iakou i ka hoohana! ana i na pake, i ka poe e haoa ana no ka ! uku haahaa. ! He mau baneri o keia poe, e ike la aku : ana e mahiai ana i ka aina, a e ohi ana boi. i ka tomato, na papapa', r.a hua ai, a me na j oheio, maluna o na aina mahiai no na ma*| keke o Kapalakiko, he mau mile pokole ke I kaawale mawaho *ku o ke kulanakauhale. | O kekahi mau poe pake, he poe pepehi holo- f holona, a he poe ikaika ioa, a e ike ia aku \ no lakoo, e iawe ana i na oha puaa i iole ia, mailoko mai o na kaa e hiki ana ke kaumaha i ka ekoiu, a eha haneri paona, a iloko o na hale kuai. He noi o keia poe e hana ana ma na aianoi hao o Amerika. Aoie anei na lakoa i hana ke alanui hao nui o ka Pakipika e hoohui nei i ka aina puni oie; Ina aoie lakou, aole no i paa keia alanui i keia mana* wa. Ua wehe akea ia na puka pa no ka hoo-1 inahuahua «na i keia poa kanaka mai ko !«•;

i koo aina raai, aoie biki i kn poe koe ke M i hou ia. ™ i E la«« «na oo na miliona eke p«iao«i t jj n !, ta, a me kekahi mao bua ni e ae, a . nei na hale noi <na poe hoi) nona na ni humuhumu paapu i mau eke. Ma kekohi mau wah» o ka aina ke hooui • pono ia nei ke kulioa. roa ka aoao hema r ,«' i ka nui. iMa kera mau wahi. lu!u aku 00 i knuaka palaa i oa hua kulina ma keia a 4 . keia akoiu autraha, a na ka palau e 5 aku ika iepo o kekahi auwaha malu na on* 1 bua kuiioa, a peia iho la i kanu >a ai. e Ma na wahi lepo ae one ua hoa noi I ke kuhoa, kiekie loa no na opuu kuhna hji, | luna o ke kumu, atfle no e hiki i ke ka« a fc[ •;iothi ke ialau ae ioa opuu me koni i ;ms 1 : Aia a hoopio ia, a babaki la p«ba na kum B * I I loaa na opuu kulma. Ma kekahi miu « Mhe 70 na buseia kuima roa ka eka hook»hi' ' 1 100 busela ma kekahi wahi. Hiiahaa !oa 1 Ihoi ke kumukuai o ke kuiina ma ka hema » I j Kaleponi. E hiki no ke kuai ia ka 4 ', no ka hapaha daia, maiaio iho © ka .4 ken?t% [Ino ka paona hookahi. He uuku w«le no ke " j kuai i« 0 ke kuima ma ka makeke, nok* mea, ua hanai nui ia na lio i na ota a me k* II bale. Ua hanai nui na poe mahi.ii iko i». I mau kolina ina puaa i mea e lewa mai jai ka pomaikai, a momona iakou, ua hanai* . ' a^ 11 P uaa » » i puaa paakai (a puaa uahi.) Ua kauiana ka mokuaina 0 Kaieponi 1 ke. ? »a wa no kona mnu hua ai. Na ohia na hu 4 5 j pin'i, na palamu, /»gu. waina ohelo-papa >} | me kekahi mau hua ai e aee pomaikai di, * nui launa oie 110 hoi ina «a wahi i kanun ,i iakou- i'eia i ioaa nui ni na ohia, nme kekahi iiua-ai e ae lioko o ka M. H. 1569 ; l\ oieio ia, he mau baneri tona ohia paiahow» le »na ma ka lepo, malaio iho o na kumu U. au, maioko o na iniie he kanaiima 0 kiko, no ka hiki oie i uu mau hua ai nei ke kuai aku ke hiki mai i nu innkeke e hiki at ke uku i'na liio o Ua hoiiiiii ana. Ua nui ioa no ka mahiai ia ana o ka \v.ti. na. Momona loa i>a hua wama. a hun nui no hoi. He mau haneri, a mau tausnii pa. ha na eka i kanuia i ka waina, a ua lilo ba hana waina ana i mea hana nui ia, a 0 keknhi iaia oihnna waiwai daia no ia. He aneane e 500 000 d»l» ke kumukuni ona waina i Jawe ia e na moku i na wahi e uui Kaiepom aku lioko 0 ka makahiki i hak a he nui no ka waina hou e hanaia nei iloko o ka aina. Ua poke m«u ia na kumu wama, noie hoi i hookuu ia e ulu a oi ae mamui 0 akoiu a n»e aha k»puai ke kiekie, nunui mioii no lakou me he kumu laau la ; He nni waie na kumu waina i awalu a um» miha ke anawaena. Ua oki la ka ulu ana 0 keln ame keia makahiki. a iaw® | 0 a ia i kahi e, mahope iho 0 ka ohi ana i ke 0-0 waina. lloko oka manawa pokole uiu koke mai no na dala mailoko mai 0 ke kumu, e iuniliua mai ana i ke kau 0-0 waina luluu 0 ka makahiki e ana. He auo nani ke nana akui na mala waina, ke hiki mai ika wa e piu ai i kn pala, ua iiio ae ia na huhui wnma nunui e iuiuu ana ma na iula waina i ivai hooiuu uiiuii, Hookahi mea pono oie i ike ia e kooukoii mea kakau no ka hana ana i ka waina, oia ka hooiei ana i na hua waina iioko 0 na ka« pu nunui, a mau holowaa paha, aiaila, uiuuiu mai la na kanaka i ko hkou mau iole wawae, hehihehi iho ia maiuna 0 na huawaina me ko iakou mau knpuai i paku ae ka io, a iana iho ka wai malaio, a i kela a me keia manawa, e kuiu iho ana ma na pukapuka malaio oka pahu. O kekahi poe o Kaieponi. ua hoomahola aku lakou i na ili bipi me na kauia i nakii in i na pou laau, oia ka mea e hana ai i lauinu, ua hoopaku ia na hua waina iloko olmia, a rae na ono pani uwehe i hookahe ia oi ka wai oka waina maialo, aiaila, ukuhi ia iioko 0 na hoohu ia ai, a liio i mea kaiūko. Aka, he mau nno e ae no kekuhi i 01 ae ka nnikai, no ka hana ana i ka waina, i kaomi ia me na laau nuuui. Ua iike ke emi oka waina Kaieponi, ma ia aina me ka waiu, ua like ke kumukuai pakahi 0 iaua, he aneane i ke kanaha ke» neta no ke gniani. He like ole ka manao mawaena 0 na kanaka 0 ka aina no ka ioa ana i ka waina. Oieio kekahi poe, ina e ina pakiko ia ka waina hou maemae, aole no hewa, a ke maemae ka waina he emi iho ka ona ana, a rrakepono no hoi mainua oka mea maemae oie, Ke olelo nei kekahi poe, he mea ino ioa ke aiakai nui una i ka poe opio ika pakeia inu wai ona t ahe ponooo ke kua ia na mala waina, Hookahi nae mea maopopo, he nui ka ona ana ma ka aina. nui waie na kane me kekahi inau wahine, i ka inu wai ona. He mau Hui no kekahi i ku* kuluia ma na wahi he nui, e kue ana i ka inu ia o kekahi o na ano wai ona. He uuku ioa ka hana ana i ka waina maloo, ua manao ia nae, ma ka mahi nui «na i jke ano hua waina kupono no ka hoomaloo | ana, e holopono ai keia oihana. | (Aoie ipau )